Αγοραπωλησίες κτημάτων στον Πειραιά μέσα από συμβόλαια των ετών 1824 - 1834

                                                                                           Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

Το ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά, αν και αναμφισβήτητα κατέχει τα σκήπτρα στη διάθεση πολύτιμων τεκμηρίων για την ιστορία και τον πολιτισμό της πόλης μας, δεν είναι ο μόνος φορέας στον οποίο μπορεί να ανατρέξει ο διψασμένος για μάθηση ερευνητής κι επιστήμονας.

Εκτός από τις σχεδόν απροσπέλαστες ιδιωτικές συλλογές κάποιων πειραιωτών, υπάρχουν κι άλλοι οργανισμοί, αρχεία, βιβλιοθήκες που με ευκολία μάλλον προσφέρεται για ανάγνωση ένας σχετικά μεγάλος όγκος εντύπου υλικού, σε μια ποικιλία θεματογραφίας που πολλές φορές εκπλήσσει.

Έχουμε για παράδειγμα το Ελληνικό Λογοτεχνικό και  Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) στην Αθήνα, Αγίου Ανδρέου 5, το Αρχείο Βοβολίνη, Βλαχάβα 6 - 8, το Μουσείο Μπενάκη, τη Γεννάδιο, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής και επί τέλους, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους που άνοιξαν στο Ψυχικό, Δάφνης 61.

Το Υπουργείο Οικονομικών φρόντισε να παραχωρηθεί το οικόπεδο και οι διαδικασίες οικοδόμησης άρχισαν το 1972. Φτάσαμε όμως στο 1979 μέχρι να κατασκευαστεί ο σκελετός του κτιρίου ύστερα από μια δωρεά 40.000.000 δραχμών το 1976 του Πρόδρομου Μποδοσάκη - Αθανασιάδη. Το έργο έμεινε και πάλι ημιτελές μέχρι το 1998 που ανέλαβε την αποπεράτωσή του ο ΟΣΚ. Μετά από την απαραίτητη προσαρμογή, στα 2000 - 2003 ξεκίνησαν τα έργα ανέγερσης του μεγάρου - η ελληνική κωλυσιεργία στο μεγαλείο της! -  Όπως σε όλα τα παρεμφερή σύγχρονα κτίρια έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην διευθέτηση των χώρων και στην ασφάλεια -φύλαξη, συντήρηση, διάθεση προς ανάγνωση και μελέτη του υλικού.

Η αρχιτεκτονική μελέτη ήταν των Δ. Δακανάλη, Σ. Μπουμπιώτη, Α. Τσιγκούνη και Χ. Φλώρου που πήραν το Α΄ Βραβείο στον Πανελλήνιο διαγωνισμό του 1977.

Τα εγκαίνιά του έγιναν από τον Κώστα Σημίτη στις 10.11.2003.

Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους είχαν ιδρυθεί με το νόμο 380 του 1914 μετά από τις πολύχρονες προσπάθειες των Σπυρίδωνος Λάμπρου και Γιάννη Βλαχογιάννη με σκοπό «την συναγωγήν και εποπτείαν  πάντων των δημοσίων αρχείων των περιλαμβανόντων έγγραφα προ πεντηκονταετίας χρονολογούμενα».

Ο Βλαχογιάννης (1867-1945) ειδικά με πολύ τρέξιμο, αγωνία και κόπο είχε συγκεντρώσει ένα σπάνιο υλικό (με αγορές, παραχωρήσεις, μάζεμα από τα σκουπίδια, τα παλαιοπωλεία, τα μπακάλικα και ψαράδικα ακόμα που χρησιμοποιούσαν το χαρτί για περιτύλιγμα).

Επί δεκαετίες παρέμεναν σε ακατάλληλες αποθήκες, σκοτεινά υπόγεια και δωμάτια της Ακαδημίας, της Παλαιάς Βουλής, σε κτίρια των οδών Θεάτρου και Ερμού, στην Καλλιθέα.

Ήταν λοιπόν καιρός να φανερωθούν αμέτρητα παλαιά έγγραφα που θα τροφοδοτήσουν με πλούσιες, «καινούργιες» πληροφορίες πολλούς τομείς της πειραϊκής γνώσης.

Νωρίτερα όμως, στα 1957, από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στη σειρά των εκδόσεων «Μνημεία του Μεταβυζαντινού Δικαίου» είχε κυκλοφορήσει η αντιγραφή ενός βιβλίου συμβολαίων που έφερε τον αύξοντα αριθμό ένα (1) ! στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Πρόκειται για το δημόσιο κώδικα του νοταρίου (συμβολαιογράφου) Αθηνών Παναγή Πούλου που συντάχτηκε στα χρόνια 1822 - 1833. Τα κείμενα δημοσίευσε χωρίς σχόλια ο καθηγητής Γεώργιος Α. Πετρόπουλος. Ο πρωτότυπος κώδικας έχει διαστάσεις 0,205 Χ 0,295 εκατοστά.

Είναι σταχωμένος με δερμάτινο περικάλυμμα και χρώμα βαθύ καστανό. Τα φύλλα, αριθμημένα μεταγενέστερα από το 1 - 458 (πολλά λευκά) είναι χωρισμένα σε προικοδοσίες, εκποιήσεις, αντίγραφα πωλητηρίων, δωρεές, στοιχεία των πράξεων των εκποιήσεων, διανομές κληρονομιών, συμφωνίες, υποθήκες, διαθήκες και αποφάσεις του Κριτηρίου Αθηνών.

Οι πράξεις, που έγιναν στην Αθήνα και στην Αίγινα στα χρόνια της επανάστασης αλλά και στα μετααπελευθερωτικά, προσφέρουν ένα θησαυρό νομικού, κοινωνικού, γλωσσικού, ιστορικού, λαογραφικού, και τοπωνυμικού ενδιαφέροντος που ξαφνιάζει.

Μέσα από τις 860 πράξεις αναδύονται ονόματα ανδρών και οικογενειών που διατήρησε ζωντανά ή περιθωριοποίησε η αθηναϊκή και πειραϊκή μνήμη.

Άλλοι αγόραζαν κτήματα, άλλοι πουλούσαν, κάποιοι υπέγραφαν ως μάρτυρες ενώ οι νύφες έπαιρναν σαν προίκα χωράφια από τους γονείς τους.

Ο Τατάρ Αγμέτης, ο καθηγούμενος Συμεών Μαρμαροτούρης ο λεγόμενος και Σπυριδωνίτης, ο Μακρυγιάννης (Μακρογιάννης στα κείμενα), ο Πετιχμετζής ή Πετιμεχτζής, ο Γεωργάκης Μήτρου Μυρτίκαλη, ο Χατζή Σπύρος Γκικάκης, ο Γεώργιος Γιακωμάκη Τουμπάζης, ο Κωνσταντίνος Βλαχούτσης, ο Καϋράκ (ή Καϊραής)     οι Μερτρούδ, ο Φυλακτός Μπαλακάκης κ.ά. απαθανατίζονται ως παλαιοί ιδιοκτήτες γης στον Πειραιά.

 Τα τοπωνύμια που αναφέρονται είναι: Περαίας, Βάρη, Βάρη-Λούστρα, Βρωμοπήγαδο, Δράκος, Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνος, δρόμος ή οδός ή στράτα του Δράκου, δρόμος του Περαιώς, Καμίνια, Καραβάς, Καστέλλα, Μοσχάτον, Ρέντης, Κοκκινάδα.

Ας δούμε λοιπόν σε περίληψη τα δώδεκα με πειραϊκό ενδιαφέρον κείμενα. 

5- Η νεόνυμφη Ώρσα, κόρη του Αναστάση Κροκειδά προικοδοτήθηκε στις 17.1.1824                                             μεταξύ άλλων και με «χωράφι μητρικόν της εις Κοκκινάδα στρέμματα εξ, πλησίον σπυριδωνίτου, της οδού Κούλουρης…εις το αυτόν τόπον στρέμ. τέσσερα…».

187- Η νεόνυμφη Κούζια, κόρη του αποθανόντος Φυλακτού Μπαλακάκη προικοδοτήθηκε από τη μητέρα και τ’ αδέλφια της και πήρε «εις Περαία χωράφι πατρικό στρέμματα δύο πλησίον της Καστέλλας» στις 28 Απριλίου 1828.

 204- Προικοδότηση της νεόνυμφης Ώρσας κόρης του κυρ Αναστάση Κολοκέντη και της μακαρίτισσας Σιδερής κόρης του αποθανόντος παπά  Ν. Κακούρη: «εις το περαία χωράφι πατρικό στρέμμα ένα».

209- Στις 9 Οκτωβρίου 1832 ο Σπύρος Γκικάκης και η γυναίκα του Κούζια Μιχαήλ Πούλου προίκισαν τη δεύτερη κόρη τους Πουλχερία (τη δώσανε στον κύπριο Μιχαήλ Πατζίχα) και με ένα «χωράφι εις Πειραιά στρέμ. εν με οκτώ βήματα πρόσωπον κατά θάλασσαν, πλησίον του πατρός..».

227- Η νεόνυμφη Τατιανή, κόρη του Χατζή Σπυρίδου Τζικάκη και της Κούζιας «του ποτέ μιχάλη πούλου» παντρεύτηκε τον Ιωάννη Δημητρίου Σιμόπουλο και πήρε «εις τον Πειραία οσπητότοπον ένα πλησίον του παραδότου (δηλαδή κοντά στον πατέρα της) μετρημένο στρέμμα μισό, αγορασμένο από τον Μαρτικαλή…   11 Νοεμβρίου 1834:εν αθήναις» 

546- «Ίσον γράμμα εκποιήσεως γενόμενον από 1818:Μαρτίου: επτά εν Αιγίνη ότι ο Μήτρος Κυρίκου Ντανούρδης επούλησεν χωράφι εις Περαία στρέμματα τέσσερα πλησίον κατά βοράν της  Ανέτας θυγατρός του πωλητού προς δυσμάς στρατηγός Μακρογιάννης και Μ. Βουζίκης κατά δε ανατολάς και νότου του Μοναστηρίου Αγίου Σπυρίδωνος: το οποίον χωράφιον μέσα εις αυτό λάκκους τέσσερης την σήμερον το επούλησεν ο άνωθεν Μήτρος Κυρίκου Ντανούρδη εις τους κυρίους Γεώργιον Καραμάνον και κύριον Παναγιώτην Κένταυρον δια τιμής γροσίων τετρακοσίων ογδοήντα. 480:-..1828:Μαρτίου:10:εν Αιγίνη. Γεώργιος Πούλος»

555- Στην Αίγινα, την 1 Μαρτίου 1828 παρουσίασαν στον νοτάριο Γεώργιο Πούλο ένα γράμμα εκποιήσεως που είχε γίνει από τις 25 Ιανουαρίου. Η Φωτεινή, κόρη του μακαρίτη Βασίλη Στήρη με τη συμφωνία της μητέρας της Ελευθερίας πούλησε από το πατρικό της χωράφι «εις τον Περαία στρέμματα πέντε πλησίον Μήτρος Ντανούρδη εθνικό του Μπαλή (ανήκε στον Τούρκο Μπαλή και περιήλθε στο κράτος) - της Μονής του Αγίου Σπυρίδωνος και της πωλήτριας: - το οποίο το επούλησεν η άνωθεν Φωτεινή ομού και η μητέρα της - εις τον στρατηγόν Μακρογιάννη στρέμματα τρία και εις τον κύριον Μή. Βουζίκη στρέμματα δύο δια τιμής το κάθε στρέμμα προς γρόσια είκοσι έξι όλα γρόσια εκατόν τριάντα: 130 - και έγιναν δύο γράμματα και έχει    ο κάθε αγοραστής από ένα όμοιο..»

598- Σήμερα στις 5 Απριλίου 1832 εν Αθήναις παρουσιάστηκε «ο Σωτήρης Αγαπίου Κυριακού και ωμολόγησεν ευχαρίστως ότι έχων Πατρικόν του χωράφι εις Πειραιά πωλεί απ’ αυτό μέρος τρία στρέμματα πλησίον Παναγή Παππά Καμπά, Τατάραχμέτη, Μουλαμπεκύρη, και ανατολικά του ιδίου, το ειρημένον μέρος στρέμματα τρία… εις τον Χρίστον Τουφεχτζήν δια τιμής Γροσίων πενήντα.. »

603- Σήμερα στις 17 Απριλίου 1832 στην Αθήνα παρουσιάστηκε στο Μνημονείο της πόλης ο Γεωργάκης Μήτρου Μυρτίκαλη και ομολόγησε, ότι είχε με τον Χ΄΄ Σπ. Γκικάκη χωράφι «εις Πειραιά αγνώριστον», δηλαδή εξ αδιαιρέτου. Το χωράφι ο Γκικάκης είχε από πριν αγοράσει από τις τρεις αδελφές του Μυρτίκαλη, συνολικά 8,5 στρέμματα. Ο Μυρτίκαλη του πούλησε το δικό του πατρικό μερίδιο από το ίδιο χωράφι «ευρισκόμενον αγνώριστον», τρία στρέμματα, «διά τιμής Γροσίων τριακοσίων». Σύνορα «Πλησίον του Αιγιαλού, Βορεινά Πετιχμετζή, Νοτεινά του Μοναστηρίου Αγίου Σπυρίδωνος, και Ανατολικά μονοπάτι».

610- Σήμερα, 30 Απριλίου 1832 στην Αθήνα, παρουσιάστηκε ο Χ΄΄ Σπ. Γκικάκης και ομολόγησε ευχαρίστως ότι πουλάει προς τον κύριο Γεώργιον Γιακωμάκη Τουμπάζη, υδραίο, «γην κατά τον Πειραιά από την αγοράν του παρά των παίδων Μυρτίκαλη στρέμματα τρία αγνώριστα (με αδιευκρίνιστα σύνορα) με πρόσωπον όμως βήματα είκοσι - πλησίον Νοτεινά Μοναστηρίου Αγίου Σπυρίδωνος, Βορεινά Πετιμεχτζή, Ανατολικά μονοπάτι, και Δυτικά Αιγιαλός… διά τιμής Γροσίων Χιλιάδων δύο και οκτακοσίων αρθ. 2800. Κατά το νόμισμα της Ελληνικής Πολιτείας, τα οποία έλαβεν ευθύς μετρητά, και απεπληρώθη, ευχαριστήθη και απεξενώθη απ’ αυτό το μέρος τελείως ,..».

614- Σήμερα 14 Μαΐου 1832 εν Αθήναις. Ο υποφαινόμενος Χ΄΄ Σπύρος Γκικάκης ομολογεί επίσημα «ότι έχων εκ του οσπητίου του ποτέ Καϊραή κειμένου εις Πειραιά αντικρύ του Μοναστηρίου Αγίου Σπυρίδωνος συνιστάμενον εκ των εριπείων της οικίας, αποθηκών, περιοχής έμπροσθεν, και όπισθεν το εν τέταρτον αγνώριστον εκ του ημίσεως, το οποίον εγώ και ο κύριος Π. Σκουζές ηγοράσαμεν αγνώριστον προς χρόνων, πωλώ το τέταρτον τούτο της κατοχής μου ευρισκόμενον σήμερον ερίπειον  προς τον Κύριον Κωνσταντίνον Βλαχούτσην δια τιμής συμφωνημένης Γροσίων χιλιάδων επτά αρθ. 7000..». Ο Καϊραής είναι ο γάλλος Καϋράκ. Αναφέρομαι  σε άλλο άρθρο γι’ αυτόν και την οικογένειά του. Είχαν αγοράσει το σπίτι με τα τριγύρω εξαρτήματα στα 1815.

695- 19 Δεκεμβρίου 1823. Στα 1821 είχε πεθάνει η Βιττόρια χωρίς να κάνει παιδιά. Ήταν γυναίκα του         Σ. Βενιζέλλου και κόρη του μακαρίτη Α. Μερτρούδ. Τα αδέλφια της και νόμιμοι κληρονόμοι της, η Αικατερίνα Βιτάλε, ο Γκιουζέπης και ο Βαρθολομαίος Μερτρούδ μαζί με τον προαναφερθέντα σύζυγό της, συγκεντρώθηκαν και συμφώνησαν μεταξύ τους οικειοθελώς, για την τύχη των σωζόμενων κινητών και ακινήτων που της είχαν δοθεί ως προίκα. Παραδέχτηκαν λοιπόν σαν τέταρτη πλήρη μερίδα τον Βενιζέλλο. Πρώτα διαμοίρασαν «ούτως αναλόγως κατ’ευχαρίστησιν αμοιβαίαν τα σωθέντα κινητά, ήτοι ρουχικά και τζεβαιρρικά». Μετά ο πρώην σύζυγος κατέβαλε «το εις Μετρητά μέρος της Προικός Γρόσια δύο χιλιάδας» και 800 γρόσια  από το περιβόλι που μέρος του πουλήθηκε στα Πατήσια. Επίσης εκτιμήθηκαν και τα κτήματα που δόθηκαν σαν προίκα στην αποθανούσα, 1200 γρόσια από το υπόλοιπο περιβόλι στα Πατήσια, «το δε τέταρτον αγνώριστον (εξ αδιαιρέτου) του εις Πειραιά οσπητίου επ’ ονόματι του Μ. Καϊράκ δια Γρόσια χίλια δώδεκα».

 Έτσι μαζεύτηκε το ποσό των 5012 γροσιών. Τα αδέλφια, που τους αναλογούσε το ποσό των 3759, πήραν το κτήμα των Πατησίων (1200 γρόσια) και μετρητά 2559.

Ο Βενιζέλλος από τα αναλογούντα 1253 γρόσια «έλαβεν εις Κτήμα μεν το ειρημένον τέταρτον του εις Πειραιά Οσπητίου εκτιμώμενον δια Γρόσια Χίλια δώδεκα», σε μετρητά για αποπληρωμή 241. Ως μάρτυρας υπογράφει ο Βιτάλης «ο ίδιος επίτροπος του Giuseppe Mertrud».   

Συμπερασματικά, μέσα από τα συμβόλαια βλέπουμε ότι, εκτός από τις φυσιολογικές προικοδοτήσεις και συναλλαγές, κάποιοι, μέσα στην ανασφάλεια των ταραγμένων καιρών του ξεσηκωμού, πουλούσαν από φόβο ή ανάγκη τις περιουσίες τους σε χαμηλές τιμές κι άλλοι, ψυχραιμότεροι, πιο διακριτικοί με στυγνούς εμπορικούς υπολογισμούς αγόραζαν φτηνά και αποκτούσαν μεγάλες εδαφικές περιούσιες με σκοπό το κέρδος. Παράδειγμα, ο Γκικάκης που πήρε ένα χωράφι στο λιμάνι 300 γρόσια και το πούλησε σε 13 μέρες 2800…

Κύριοι μεγάλων εκτάσεων ήταν όσοι αγόρασαν από τους Τούρκους που έφευγαν, που καταπατούσαν έρημες κι ακαλλιέργητες περιοχές. Άτυχους θεωρούσαν τους εαυτούς τους όσοι δεν πρόλαβαν να αποκτήσουν γη σε κεντρικά σημεία.

Ο Μακρυγιάννης κατηγορεί άλλους πολεμιστές και ιδιώτες που με δολίους τρόπους απόκτησαν τέτοιες περιουσίες ενώ και ο ίδιος είχε κάνει μεγάλες αγορές σε άλλα μέρη του ευρύτερου πειραϊκού χώρου.      

          

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, τεύχος 10, Ιαν - Μάρ 2005  σελ. 10 - 12                                           Αντιγραφή εδώ, 15 Μαΐου 2009.