Μένανδρος: Ένας αρχαίος Πειραιώτης.

                                                                                   Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

  

Εκεί που είναι σήμερα ο κεντρικός Πειραιάς, σε κάποια άλλη εποχή ήταν κτισμένη μια διαφορετική πόλη, το ίδιο λαμπρή και με το ίδιο όνομα. Ήταν φτιαγμένη από πρωτογενή υλικά της γης, πέτρα - χώμα - ξύλο - μάρμαρο κι οι κάτοικοί του ανάσαιναν κάτω από τον ήλιο με τους δικούς τους ρυθμούς, τις χαρές, τις αγωνίες, την κοινωνική και πολιτική ιστορία τους.

Ένας από τους πλέον επώνυμους αρχαίους Πειραιώτες που χάρηκαν τις ομορφιές του αθηναϊκού επίνειου υπήρξε ο Μένανδρος, που θεωρείται ο κύριος αντιπρόσωπος της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Ο Μένανδρος γεννήθηκε από τον πλούσιο κτηματία της Κηφισιάς Διοπείθη και την Ηγησιστράτη στα 342 π. Χ.

Στα πενήντα χρόνια της ζωής του δε φαίνεται να τον ενδιέφεραν και πολύ τα πολιτικά γεγονότα του καιρού του. Μέχρι το 323 κυβερνούσε την Αθήνα ο ρήτορας Λυκούργος. Το «άστυ» και το πολύβουο πειραϊκό λιμάνι του γνώρισαν ακόμα ένα σύντομο διάστημα ακμής. Επισκευάστηκαν τα τείχη, σηκώθηκαν νέες οικοδομές, συμπληρώθηκαν τα λιμενικά έργα ενώ από τη μια  άκμαζε η κερδοσκοπία, ο νεοπλουτισμός, η καλοπέραση κι από την άλλη στα λαϊκά στρώματα η υποφερτή φτώχια.

Η μακεδονική επιρροή επεκτεινόταν σταθερά προς την αθηναϊκή κοινωνία διχάζοντας τις πολιτικές σκέψεις και το λαό. Η κοινή αντίσταση Αθηναίων και Θηβαίων στη Χαιρώνεια το 338 δεν πέτυχε. Η κυριαρχία του Αλέξανδρου εδραιώθηκε μ’ αρνητικές επιπτώσεις στην ελευθερία της Αθήνας μετά το 336 κι η προσπάθεια αντίδρασης στα 322 έφερε στο λόφο της Μουνιχίας τη Μακεδονική φρουρά.

Οι φτωχοί δεν είχαν πλέον δικαίωμα ψήφου αφού πολίτης ήταν όποιος είχε περιουσία πάνω από 2.000 δραχμές κι ίσως να τους κόπηκε κι αυτό το περίφημο θεατρικό επίδομα.

Στα 319 κατάλαβε τον Πειραιά ο Πολυσπέρχων και το 318 τον ξαναπήρε ο Κάσσανδρος. Φρούραρχος έγινε ο Νικάνωρ. Τότε ανέλαβε ο εγκάθετος κι όχι αρεστός στις δημοκρατικές συνειδήσεις Δημήτριος ο Φαληρέας (319 - 307) που έφερε στον Πειραιά καλύτερες μέρες. Η κίνηση στην πόλη και στο λιμάνι ήταν μεγάλη, ο πλούτος πολύς που σπαταλιόταν σε γιορτές, επιδείξεις, στήσιμο αγαλμάτων και μνημείων. Τα ήθη χαλάρωσαν, η διασκέδαση ξεπέρασε τα όρια, περίφημοι έγιναν οι οίκοι με τις εταίρες.

Στα 307 ήλθε ως ελευθερωτής ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Ο Φαληρέας παραδόθηκε αμέσως ενώ η φρουρά καθυστέρησε μέχρι το Σεπτέμβριο. Τα τείχη και το φρούριο της Μουνιχίας γκρεμίστηκαν κι οι ξεπεσμένοι ηθικά Αθηναίοι από δουλική ευγνωμοσύνη, του παραχώρησαν τον Πειραιά και τη Μουνιχία σαν δώρο!        Οι γύρω από το Φαληρέα θανατώθηκαν ή εξορίστηκαν.

Ο Μένανδρος έζησε λοιπόν μέσα σ’ αυτή την πολιτική ατμόσφαιρα. Μορφώθηκε άνετα, σπούδασε κι έμαθε πολλά κοντά στο Θεόφραστο και τον Επίκουρο. Αδελφός του πατέρα του ήταν ο Άλεξις που πέθανε λένε πάνω από εκατό ετών κι έγραψε δεκάδες έργα της Μέσης Κωμωδίας. Ήταν καλοφτιαγμένος, αν και κάπως αλλήθωρος όπως τον περιγράφει και ο Σουΐδας: «στραβός τας όψεις, οξύς δε τον νουν και περί γυναίκας εκμανέστατος. γέγραφε κωμωδίας ρη΄. και επιστολάς  προς Πτολεμαίον τον βασιλέα, και λόγους ετέρους πλείστους καταλογάδην». Ζούσε μέσα στην πολυτέλεια και πέρναγε τον καιρό του στην παραλιακή βίλα του στην Φρεαττύδα με την εκλεκτή της καρδιάς του, την εταίρα Γλυκέρα, το Γλυκέριον όπως έλεγε, κάτι σαν το δικό μας Γλυκεράκι. Ο Αλκίφρονας στις «Εταιρικές επιστολές» του περιλαμβάνει δυο γράμματα των ερωτευμένων: Ο Πτολεμαίος καλεί τον Μένανδρο στην Αίγυπτο αλλά αυτός αρνείται ν’ αποχωριστεί τη Γλυκέρα του. «Δέχτηκα γράμματα από τον Πτολεμαίο το βασιλιά της Αιγύπτου.. αλλά ούτε κι αν  η Αίγυπτος βρισκόταν κοντά στην ίδια την Αίγινα, δεν θα είχα κατά νου ν’ αφήσω το βασίλειο της φιλίας σου ολομόναχος μέσα σε τόσο κόσμο Αιγυπτίων.. πού θα δω την ωραία Ακρόπολη, τη γειτονική Σαλαμίνα, τα στενά της, την Ψυττάλεια;» κι αυτή απαντά: «Τι είναι η Αθήνα χωρίς το Μένανδρο; Και τι ο Μένανδρος χωρίς τη Γλυκέρα; Και αυτά που μελετάς να προσπαθήσεις να με αρπάξεις από τον Πειραιά και το χωραφάκι μου στη Μουνιχία λίγο-λίγο μέχρι να τα βγάλω από την ψυχή μου, δεν μπορώ να τα κάνω όλα, μα τους θεούς, ούτε κι εσύ που είσαι ήδη μπλεγμένος ολόκληρος μαζί μου..».

Ο Μένανδρος έγραψε 105 ή 108 κωμωδίες - βραβεύτηκαν οι 8 - λόγους, επιστολές και του αποδίδονται χίλια περίπου αποφθέγματα με τίτλο «Γνώμαι μονόστιχοι».

*Ως χαρίεν έστ’ άνθρωπος όταν άνθρωπος η .

*Ανδρός χαρακτήρ εκ λόγου γνωρίζεται.

*Δις εξαμαρτείν ταυτόν ουκ ανδρός σοφού.

*Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται.

*Η γλώσσα πολλών εστιν αιτία κακών.

*Ουκ έστιν όστις την τύχην ου μέμφεται.  

Στα έργα του κυριαρχούν το χρήμα, η ζήλια, ο έρωτας, οι σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας και των δούλων της, τα συνοικέσια, τα έκθετα παιδιά, η αναγνώριση χαμένων προσώπων, σε απίθανους συνδυασμούς και πάντα με ευτυχισμένο τέλος, το γάμο. Τίποτα το άσεμνο, ούτε βωμολοχίες. Θεατές του ήταν οι μικρομεσαίοι πολίτες, που έρχονταν να ξεσκάσουν, να γελάσουν, να εκτονωθούν και να φύγουν ευχαριστημένοι.

Το ύφος του μιμήθηκαν και ανέπτυξαν πολλοί ρωμαίοι ποιητές, ο Πλαύτος και ο Τερέντιος που ονομάστηκε και Μισός Μένανδρος και μέσω αυτών τα λαϊκά έργα του μεσαίωνα, της αναγέννησης, η κομέντια ντελ άρτε, το σύγχρονο κωμειδύλλιο.

Ενώ μας ήταν πάντα γνωστός στη βιβλιογραφία, μόλις στον 20^ο αιώνα μας βρέθηκαν μεγάλα αποσπάσματα έργων του, γραμμένα σε πάπυρους, μερικοί από τους οποίους είχαν χρησιμοποιηθεί σαν περιτύλιγμα θηκών σε μούμιες! Οι Επιτρέποντες, ο Δύσκολος, Η Σαμία, που παίχτηκε και  στο Βεάκειο στα 1975 και 1993,       η Ασπίς, ο Ήρως, ο Μισογύνης είναι οι πιο ακουστοί σήμερα τίτλοι τους.  

Σώζονται πολλά ανέκδοτα για το χαρακτήρα του και την απιστία της Γλυκέρας. Αντίπαλός του στους θεατρικούς αγώνες ήταν ο Φιλήμονας ο οποίος σαν πιο αγαπητός στο κοινό, τον νικούσε. «Για πες μου, αληθινά, Φιλήμονα, δεν κοκκινίζεις από ντροπή σα με κερδίζεις;».

Το συγγραφικό του έργο ήταν πυκνό και θαυμαστό. Ο Πλούταρχος στα Ηθικά του γράφει ένα συμβάν: «-Εγγύς νυν, Μένανδρε, τα Διονύσια και συ την κωμωδίαν ου πεποίηκας; ο δε αποκρίνασθαι 

  -Νη τους θεούς έγωγε πεποίηκα την κωμωδίαν· ωκονόμηται γαρ η διάθεσις, δει δ’ αυτή τα στιχίδια επάσθαι».

«Ω Μένανδρε και βίε, πότερος άρ’ υμών πότερον απεμιμήσατο;» Είπε ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος.             Οι κωμωδίες του παίχτηκαν και στα δύο θέατρα της πόλης, «το προς τη Μουνιχία» (περίπου στην Καραολή - Δημητρίου και Μουσών) και «το εν Πειραιεί» στη Ζέα. Σήμερα το θέατρο Δελφινάριο του Νέου Φαλήρου λέγεται επάξια και Μενάνδριο. Μενάνδρεια λέγονται και οι καλοκαιρινές εκδηλώσεις στο Δήμο Κηφισιάς. Πέθανε στα 292 ή 290 π. Χ. Πνίγηκε κολυμπώντας στα νερά του Πειραιά.

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Πέμπτη, 27 Νοεμβρίου 1996, σελ. 18. Μεταφορά εδώ, μεταξύ 24 και 28.10.2009.