Ένας Πειραιώτης επιχειρηματίας και
επιμελητηριακός παράγων του 20ού αιώνα.
Γράφει
ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.
Σχεδόν
ένας αιώνας ζωής παραείναι αρκετός για να σμιλεύσει στη μορφή του τους ήρεμους
τόνους της σοφίας. Η κούραση του κορμιού υποχωρεί στην πνευματική δύναμη κι
έτσι ακμαίος εξακολουθεί να ενημερώνεται για τα οικονομικά, να γράφει, να
κρίνει και να προτείνει λύσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας και του
εμπορίου.
Ο Χρήστος Πανάγος γεννήθηκε στις 16.1.1906 κοντά στην Πηγάδα και στον Άγιο Βασίλειο του Πειραιά, στην οδό Φανοστράτους 7 (σήμερα Σπυρίδωνος Λάμπρου) όπου και πέρασε τα παιδικά - εφηβικά του χρόνια. Ο πατέρας του Θεόδωρος (γεν. 15.11.1872) καταγόταν από τη Μελάνη ή Μέλανα, το σημερινό Πραματευτή, ένα χωριό έξω από το Λεωνίδιο της Κυνουρίας, στις πλαγιές του Πάρνωνα. Ο παππούς του Γεώργιος υπήρξε ναυτικός και έμπορος (πέθανε το 1931).
Ο Θεόδωρος Πανάγος άφησε το χωριό του σε νεαρή ηλικία (1883) αναζητώντας καλύτερη τύχη κι εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Δυναμικός, τίμιος και προοδευτικός καθώς ήταν γρήγορα διακρίθηκε για το εμπορικό του δαιμόνιο.
Στην αρχή εργάστηκε σαν εμποροϋπάλληλος στο πειραιώτικο κατάστημα των θείων του Γεωργίου, Ανδρέα Πετούση (Ήταν συνεταίροι με τον Κ. Λεκκό. Στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του 1906 - 1907, Αλεξάκης, 1906, σελ. 145 αναγράφεται ο έμπορος υφασμάτων Κ. Πετούσης στην οδό Λυκούργου και Μακράς Στοάς <τώρα Δ. Γούναρη>).
Αργότερα συνεταιρίστηκε με τον έμπορο Δήμο Παπαδήμα στο κατάστημα νεωτερισμών στην Αθήνα, Ερμού 87. Στα 1898 έκαναν μαζί μια εταιρεία που κράτησε γύρω στα τέσσερα χρόνια.
Νυμφεύτηκε τη Στυλιανή, αδελφή του Παπαδήμα κι απέκτησαν επτά παιδιά, το Γεώργιο (γεν. 21.10.1900), την Αγγελική (1904), το Χρήστο, τη Μεταξία (1908), τον Άγγελο (γεν. 1912), ένα αγόρι, τον Εμμανουήλ που πέθανε ολίγων μηνών το 1902 και μια κόρη, τη Φωτεινή στα 1910 που πέθανε ενάμισυ χρόνο αργότερα.
Από το Μάρτη του 1902 άφησε την πρωτεύουσα, επέστρεψε στον Πειραιά και την επόμενη χρονιά άνοιξε δικό του εμπορικό (ψιλικά), στο σπίτι του, στην οδό Φανοστράτους 7. Λίγα χρόνια μετά προσέθεσε και ένα βαφείο όπου έβαφε νήματα και τα συσκεύαζε σε ματσάκια.
Ο Χρήστος Πανάγος τελείωσε το Σχολαρχείο της περιοχής του και στη συνέχεια φοίτησε στην Εμπορική και Λογιστική Σχολή του Παναγιωτόπουλου που είχε ιδρυθεί το 1904. Ο ιδιοκτήτης της έγινε αργότερα καθηγητής στην ΑΣΟΕΕ. Η Σχολή βρισκόταν στη γωνία των οδών Νοταρά 68 και Γεωργίου Α΄. Αποφοίτησε το 1922. Ήδη από το 1922 τον είχε βάλει ο πατέρας του υπάλληλο στη Χρωματουργεία Πειραιώς (ΧΡΩΠΕΙ) του Σπήλιου Α. Οικονομίδη & ΣΙΑ και μετά σε κατάστημα ειδών κιγκαλερίας στην Καποδιστρίου και Ναυαρίνου [του Παπαλαμπρόπουλου]. Στα 1926 εργάστηκε στο χημείο της ΧΡΩΠΕΙ, όπου έμαθε «τα μυστικά των χρωμάτων». Παράλληλα έκανε μαθήματα γαλλικής γλώσσας στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών με καθηγητή τον Andre Mirabel και πήρε το πτυχίο στα 1926. Την ίδια περίοδο γράφτηκε στο Ωδείο Πειραιώς, στη Σχολή Θεάτρου. Δασκάλα είχε την Κανελλοπούλου, μια γυναίκα που του έμαθε υποκριτική και απαγγελία που του φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα στη μετέπειτα σταδιοδρομία του. Είχε μάλιστα συμμετάσχει σε μια παράσταση του Ιππόλυτου στο Ηρώδειο σα μέλος του χορού. Από το Νοέμβρη του 1926 έως το Φεβρουάριο 1928 υπηρέτησε τη θητεία του στο Α΄ Πεζικό Σύνταγμα Αθηνών με απόσπαση στη Στρατιωτική Αποστολή λόγω της γνώσης του των γαλλικών. Το 1927 έδωσε εξετάσεις και εισήχθη τον ίδιο Οκτώβριο στην ΑΣΟΕΕ απ' όπου και έλαβε το πτυχίο στα 1929.
Μετά το θάνατο του πατέρα τους (12 Οκτωβρίου 1929, η μητέρα του είχε φύγει από το 1921) άνοιξαν στα 1930 με υπεύθυνο τον πρωτότοκο Γεώργιο το μεγάλο εμπορικό κατάστημα δίπλα στο γνωστό παλιό γαλακτοπωλείο ΟΛΥΜΠΟΣ των αδελφών Κωνσταντέλου (Σωκράτους ή Βασιλέως Κωνσταντίνου 37 όπου σήμερα το Metropolis στον αριθμό Ηρώων Πολυτεχνείου 24).
«Ήταν μια αρκετά ριψοκίνδυνη πρωτοβουλία να βρεθώ από το συνοικιακό κατάστημα της οδού Φανοστράτους (με διαρρυθμίσεις και προεκτάσεις το διατήρησαν για πολλά ακόμα χρόνια σαν υποκατάστημα και εργαστήριο) στην κεντρικότερη πλατεία του Πειραιά». Το κατάστημα των Αδελφών Πανάγου μεταφέρθηκε το 1932 απένταντι στη Βασιλέως Κωνσταντίνου 42, στο παλιό διώροφο κτήριο που κατεδαφίστηκε στα 1958 και ανεγέρθηκε η πολυκατοικία (1961) που σήμερα εδρεύει ηΑστυνομική Διεύθυνση Πειραιά. Το διάστημα 1958 - 1961 στεγάστηκε στη Βασιλέως Κωνσταντίνου 31. Διέθετε μαλλιά και βαμβακερά νήματα, βαφές υφασμάτων, κλωστές, κουμπιά κι όλα τα είδη κεντητικής και πλεκτικής.
Ο Γιάννης Σωτηρίου, γνωστός επίσης έμπορος, υπήρξε υπάλληλός τους από το 1932 μέχρι το 1944.
Πεζοπόρος και φυσιολάτρης καθώς ήταν ο Χρήστος Πανάγος, εκλέχτηκε στα 1932 πρώτος πρόεδρος του Ψυχαγωγικού Ομίλου Πειραιώς «ο Αττικός» ενώ δεν έχανε ευκαιρία για ταξίδια στο εξωτερικό, κυρίως στη Γαλλία για παρακολούθηση μαθημάτων οικονομικής φύσεως (1932 - 34).
Από μικρός διάβαζε ξένο τύπο κι ενημερωνόταν έγκαιρα για τις διεθνείς εξελίξεις, έτσι έκανε τα πρώτα δημοσιογραφικά του βήματα στην καθημερινή τετρασέλιδη εφημερίδα του Πειραιά «Σφαίρα». Κατόπιν κείμενά του φιλοξενήθηκαν σε πολλά έντυπα, όπως: Οικονομικός Ταχυδρόμος, Οδηγός της Προόδου, Οικονομολόγος Αθηνών, Οικονομικός Χρόνος, Νέα Πολιτική, Πειραϊκά Χρονικά, Φωνή του Πειραιώς, Κέρδος, Πανεμπορική, Πορεία, Νέοι Καιροί, Κοινωνική και Οικονομική Αναγέννηση, Μακεδονία, Ημερησία, Πολιτικά Θέματα, Καθημερινή, Messager d’ Athènes κ.ά.
Στα 1938 εξέδωσε και διηύθυνε το περίφημο περιοδικό ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ, από τα πρώτα στο είδος του στον τομέα της λαϊκής τέχνης του κεντήματος, που εξακολούθησε να κυκλοφορεί και μετά τον πόλεμο με πολλές συνεργασίες. Έκλεισε στα τέλη της δεκαετίας του ’70.
Αγαπητός φίλος των νεανικών του χρόνων ήταν ο ποιητής Λάμπρος Πορφύρας (1879 - 1932). Ήταν γαλήνιος, γλυκομίλητος κι αγαθός άνθρωπος που έμενε σ’ ένα φτωχόσπιτο στην πλατεία Φρεαττύδος. Τον συναντούσε σ’ ένα καφενείο όπου κάθονταν κάτω από ένα γέρικο δένδρο και συζητούσαν επί ώρες. Φίλος του ήταν και ο ποιητής Φοίβος Δέλφης (Γιώργος Κανέλλος, 1909 - 1988).
Βασικοί του «δάσκαλοι» στο χώρο της επαγγελματικής του πορείας ήταν ο Γεώργιος Στρίγγος (έγινε πρόεδρος του Ε.Β.Ε. Πειραιά) και ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος (έγινε πρόεδρος του Ε.Β.Ε. Αθηνών). Τα γραφεία του Στρίγγου ήταν στον 8ο όροφο του Μεγάρου Σπυράκη (Φίλωνος - Γεωργίου - Νοταρά), πολύ κοντά δηλαδή στη Σχολή Παναγιωτόπουλου.
Από τότε τον θαύμαζε, έγιναν φίλοι και πήγαινε συχνά στο σπίτι του, ένα υπέροχο αρχοντικό στο Πασαλιμάνι που σώζεται μέχρι τις μέρες μας και στεγάζει το Γαλλικό Ινστιτούτο. Εκεί ο Στρίγγος είχε συγκεντρώσει θαυμάσιες καλλιτεχνικές συλλογές ενώ το επισκέπτονταν εστεμμένοι, πρωθυπουργοί, υπουργοί, κρατικοί υπάλληλοι και επιχειρηματίες.
Συνέχεια στο επόμενο φύλλο.
Ο Χρήστος Πανάγος γεννήθηκε στις 16.1.1906 κοντά στην Πηγάδα και στον Άγιο Βασίλειο του Πειραιά, στην οδό Φανοστράτους 7 (σήμερα Σπυρίδωνος Λάμπρου) όπου και πέρασε τα παιδικά - εφηβικά του χρόνια. Ο πατέρας του Θεόδωρος (γεν. 15.11.1872) καταγόταν από τη Μελάνη ή Μέλανα, το σημερινό Πραματευτή, ένα χωριό έξω από το Λεωνίδιο της Κυνουρίας, στις πλαγιές του Πάρνωνα. Ο παππούς του Γεώργιος υπήρξε ναυτικός και έμπορος (πέθανε το 1931).
Ο Θεόδωρος Πανάγος άφησε το χωριό του σε νεαρή ηλικία (1883) αναζητώντας καλύτερη τύχη κι εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Δυναμικός, τίμιος και προοδευτικός καθώς ήταν γρήγορα διακρίθηκε για το εμπορικό του δαιμόνιο.
Στην αρχή εργάστηκε σαν εμποροϋπάλληλος στο πειραιώτικο κατάστημα των θείων του Γεωργίου, Ανδρέα Πετούση (Ήταν συνεταίροι με τον Κ. Λεκκό. Στον Πλήρη Οδηγό του Πειραιώς του 1906 - 1907, Αλεξάκης, 1906, σελ. 145 αναγράφεται ο έμπορος υφασμάτων Κ. Πετούσης στην οδό Λυκούργου και Μακράς Στοάς <τώρα Δ. Γούναρη>).
Αργότερα συνεταιρίστηκε με τον έμπορο Δήμο Παπαδήμα στο κατάστημα νεωτερισμών στην Αθήνα, Ερμού 87. Στα 1898 έκαναν μαζί μια εταιρεία που κράτησε γύρω στα τέσσερα χρόνια.
Νυμφεύτηκε τη Στυλιανή, αδελφή του Παπαδήμα κι απέκτησαν επτά παιδιά, το Γεώργιο (γεν. 21.10.1900), την Αγγελική (1904), το Χρήστο, τη Μεταξία (1908), τον Άγγελο (γεν. 1912), ένα αγόρι, τον Εμμανουήλ που πέθανε ολίγων μηνών το 1902 και μια κόρη, τη Φωτεινή στα 1910 που πέθανε ενάμισυ χρόνο αργότερα.
Από το Μάρτη του 1902 άφησε την πρωτεύουσα, επέστρεψε στον Πειραιά και την επόμενη χρονιά άνοιξε δικό του εμπορικό (ψιλικά), στο σπίτι του, στην οδό Φανοστράτους 7. Λίγα χρόνια μετά προσέθεσε και ένα βαφείο όπου έβαφε νήματα και τα συσκεύαζε σε ματσάκια.
Ο Χρήστος Πανάγος τελείωσε το Σχολαρχείο της περιοχής του και στη συνέχεια φοίτησε στην Εμπορική και Λογιστική Σχολή του Παναγιωτόπουλου που είχε ιδρυθεί το 1904. Ο ιδιοκτήτης της έγινε αργότερα καθηγητής στην ΑΣΟΕΕ. Η Σχολή βρισκόταν στη γωνία των οδών Νοταρά 68 και Γεωργίου Α΄. Αποφοίτησε το 1922. Ήδη από το 1922 τον είχε βάλει ο πατέρας του υπάλληλο στη Χρωματουργεία Πειραιώς (ΧΡΩΠΕΙ) του Σπήλιου Α. Οικονομίδη & ΣΙΑ και μετά σε κατάστημα ειδών κιγκαλερίας στην Καποδιστρίου και Ναυαρίνου [του Παπαλαμπρόπουλου]. Στα 1926 εργάστηκε στο χημείο της ΧΡΩΠΕΙ, όπου έμαθε «τα μυστικά των χρωμάτων». Παράλληλα έκανε μαθήματα γαλλικής γλώσσας στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών με καθηγητή τον Andre Mirabel και πήρε το πτυχίο στα 1926. Την ίδια περίοδο γράφτηκε στο Ωδείο Πειραιώς, στη Σχολή Θεάτρου. Δασκάλα είχε την Κανελλοπούλου, μια γυναίκα που του έμαθε υποκριτική και απαγγελία που του φάνηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα στη μετέπειτα σταδιοδρομία του. Είχε μάλιστα συμμετάσχει σε μια παράσταση του Ιππόλυτου στο Ηρώδειο σα μέλος του χορού. Από το Νοέμβρη του 1926 έως το Φεβρουάριο 1928 υπηρέτησε τη θητεία του στο Α΄ Πεζικό Σύνταγμα Αθηνών με απόσπαση στη Στρατιωτική Αποστολή λόγω της γνώσης του των γαλλικών. Το 1927 έδωσε εξετάσεις και εισήχθη τον ίδιο Οκτώβριο στην ΑΣΟΕΕ απ' όπου και έλαβε το πτυχίο στα 1929.
Μετά το θάνατο του πατέρα τους (12 Οκτωβρίου 1929, η μητέρα του είχε φύγει από το 1921) άνοιξαν στα 1930 με υπεύθυνο τον πρωτότοκο Γεώργιο το μεγάλο εμπορικό κατάστημα δίπλα στο γνωστό παλιό γαλακτοπωλείο ΟΛΥΜΠΟΣ των αδελφών Κωνσταντέλου (Σωκράτους ή Βασιλέως Κωνσταντίνου 37 όπου σήμερα το Metropolis στον αριθμό Ηρώων Πολυτεχνείου 24).
«Ήταν μια αρκετά ριψοκίνδυνη πρωτοβουλία να βρεθώ από το συνοικιακό κατάστημα της οδού Φανοστράτους (με διαρρυθμίσεις και προεκτάσεις το διατήρησαν για πολλά ακόμα χρόνια σαν υποκατάστημα και εργαστήριο) στην κεντρικότερη πλατεία του Πειραιά». Το κατάστημα των Αδελφών Πανάγου μεταφέρθηκε το 1932 απένταντι στη Βασιλέως Κωνσταντίνου 42, στο παλιό διώροφο κτήριο που κατεδαφίστηκε στα 1958 και ανεγέρθηκε η πολυκατοικία (1961) που σήμερα εδρεύει ηΑστυνομική Διεύθυνση Πειραιά. Το διάστημα 1958 - 1961 στεγάστηκε στη Βασιλέως Κωνσταντίνου 31. Διέθετε μαλλιά και βαμβακερά νήματα, βαφές υφασμάτων, κλωστές, κουμπιά κι όλα τα είδη κεντητικής και πλεκτικής.
Ο Γιάννης Σωτηρίου, γνωστός επίσης έμπορος, υπήρξε υπάλληλός τους από το 1932 μέχρι το 1944.
Πεζοπόρος και φυσιολάτρης καθώς ήταν ο Χρήστος Πανάγος, εκλέχτηκε στα 1932 πρώτος πρόεδρος του Ψυχαγωγικού Ομίλου Πειραιώς «ο Αττικός» ενώ δεν έχανε ευκαιρία για ταξίδια στο εξωτερικό, κυρίως στη Γαλλία για παρακολούθηση μαθημάτων οικονομικής φύσεως (1932 - 34).
Από μικρός διάβαζε ξένο τύπο κι ενημερωνόταν έγκαιρα για τις διεθνείς εξελίξεις, έτσι έκανε τα πρώτα δημοσιογραφικά του βήματα στην καθημερινή τετρασέλιδη εφημερίδα του Πειραιά «Σφαίρα». Κατόπιν κείμενά του φιλοξενήθηκαν σε πολλά έντυπα, όπως: Οικονομικός Ταχυδρόμος, Οδηγός της Προόδου, Οικονομολόγος Αθηνών, Οικονομικός Χρόνος, Νέα Πολιτική, Πειραϊκά Χρονικά, Φωνή του Πειραιώς, Κέρδος, Πανεμπορική, Πορεία, Νέοι Καιροί, Κοινωνική και Οικονομική Αναγέννηση, Μακεδονία, Ημερησία, Πολιτικά Θέματα, Καθημερινή, Messager d’ Athènes κ.ά.
Στα 1938 εξέδωσε και διηύθυνε το περίφημο περιοδικό ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ, από τα πρώτα στο είδος του στον τομέα της λαϊκής τέχνης του κεντήματος, που εξακολούθησε να κυκλοφορεί και μετά τον πόλεμο με πολλές συνεργασίες. Έκλεισε στα τέλη της δεκαετίας του ’70.
Αγαπητός φίλος των νεανικών του χρόνων ήταν ο ποιητής Λάμπρος Πορφύρας (1879 - 1932). Ήταν γαλήνιος, γλυκομίλητος κι αγαθός άνθρωπος που έμενε σ’ ένα φτωχόσπιτο στην πλατεία Φρεαττύδος. Τον συναντούσε σ’ ένα καφενείο όπου κάθονταν κάτω από ένα γέρικο δένδρο και συζητούσαν επί ώρες. Φίλος του ήταν και ο ποιητής Φοίβος Δέλφης (Γιώργος Κανέλλος, 1909 - 1988).
Βασικοί του «δάσκαλοι» στο χώρο της επαγγελματικής του πορείας ήταν ο Γεώργιος Στρίγγος (έγινε πρόεδρος του Ε.Β.Ε. Πειραιά) και ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος (έγινε πρόεδρος του Ε.Β.Ε. Αθηνών). Τα γραφεία του Στρίγγου ήταν στον 8ο όροφο του Μεγάρου Σπυράκη (Φίλωνος - Γεωργίου - Νοταρά), πολύ κοντά δηλαδή στη Σχολή Παναγιωτόπουλου.
Από τότε τον θαύμαζε, έγιναν φίλοι και πήγαινε συχνά στο σπίτι του, ένα υπέροχο αρχοντικό στο Πασαλιμάνι που σώζεται μέχρι τις μέρες μας και στεγάζει το Γαλλικό Ινστιτούτο. Εκεί ο Στρίγγος είχε συγκεντρώσει θαυμάσιες καλλιτεχνικές συλλογές ενώ το επισκέπτονταν εστεμμένοι, πρωθυπουργοί, υπουργοί, κρατικοί υπάλληλοι και επιχειρηματίες.
Συνέχεια στο επόμενο φύλλο.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 22 Οκτωβρίου 1998, σελ. 15. Μεταφορά εδώ με ελάχιστες επεμβάσεις, 27 Δεκεμβρίου 2011.
Συνέχεια
από το προηγούμενο φύλλο.
Πολύ
γρήγορα οι δραστηριότητες των Αδελφών Πανάγου επεξετάθηκαν ανοίγοντας
υποκαταστήματα στην Πάτρα (1935, πλατεία Αγίου Γεωργίου), στην Αθήνα (οδός
Ευαγγελιστρίας 24 το 1937 και 31 το 1941 –
είχε δοθεί το όνομα αντίστοιχα ΕΡΓΟΧΕΙΡΟΝ και Η ΡΟΚΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΓΩΣ;), στη
Θεσσαλονίκη (1938).
Το εργαστήριο μετάξης μετέφεραν στα 1939 από τη Φανοστράτους 9 στην Τσαμαδού 53 στον Πειραιά. Το βαφείο έμεινε πίσω στο πατρικό τους. Τα μηχανήματα μετέφεραν πολύ σύντομα και λειτουργούσαν σε παράπλευρο υπόγειο του καταστήματος υφασμάτων Πρίνου επί της Ηρώων Πολυτεχνείου.
Υιοθετώντας πρώτοι το θεσμό του Franchise (παραχώρηση αποκλειστικής αντιπροσωπίας των προϊόντων) δημιούργησαν ένα δίκτυο αυτόνομων εμπορικών με την ονομασία ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ κι έτσι τα είδη τους πωλούνταν σ’ όλες τις μεγάλες πόλεις.
Από τις πρώτες μέρες του πολέμου ο Χρήστος Πανάγος επιστρατεύτηκε ως διαχειριστής με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού κι αποστρατεύτηκε τον Απρίλη του ’41. Παρά την οικονομική δυσπραγία το κατάστημα του Πειραιά είχε αρκετή κίνηση, αφού ο κόσμος αγόραζε μαλλιά για πλέξιμο και βαφές για υφάσματα. Στις 11 Ιανουαρίου 1944 «το μέγα κατάστημα μαλλίνων νημάτων και βαφών Πανάγου δεν υπάρχει πλέον. Μια βόμβα η οποία είχε σχηματίσει τεράστιον λάκκον το κατέστρεψε τελείως. Το εμπορικόν αυτό κατάστημα με τας θαυμασίας βιτρίνας του έχει μεταβληθεί εις σωρόν ερειπίων» [Ελεύθερον Βήμα, 14.1.1944].
Παρ’ ότι τα εμπορεύματα έγιναν στάκτη, το κατάστημα λειτούργησε πολύ σύντομα. Ενοικιάστηκε μάλιστα και ο διπλανός χώρος (η γωνία Ηρ. Πολυτεχνείου και Αγ. Κωνσταντίνου 9, όπου ήταν η Siemens τώρα το Everest). Από την αρχή του πολέμου (Απρίλης 1941), ο Χ. Πανάγος άφησε τον Πειραιά κι εγκαταστάθηκε στο Ψυχικό.
Στα επόμενα χρόνια (1947) αγόρασαν ένα βουστάσιο (του Γεώργαλου) 15 περίπου στρεμμάτων στο Χολαργό (5η στάση) κι έφτιαξαν ένα σύγχρονο εργοστάσιο μαλλίνων νημάτων, μεταξωτών κλωστών, βαφείο κι αποθήκες. Με την ανοικοδόμηση του Χολαργού αναγκάστηκαν να το κλείσουν.
Ακόμα ο Χρήστος Πανάγος ίδρυσε στα τέλη του 1974 ανώνυμο εταιρεία, αγόρασε ένα οικόπεδο δέκα στρεμμάτων στο Μαρκόπουλο κι άνοιξε ένα εργοστάσιο συσκευασίας νημάτων (εριοκλωστήριο) όμως με ζημία λόγω φθαρμένων μηχανημάτων, κακής ποιότητος προϊόντων και μικρής παραγωγικότητας.
Από το 1979 άρχισαν να εμφανίζονται τα προβλήματα, και να αυξάνονται τα διάφορα χρέη κυρίως λόγω του ότι η πελατεία μειώθηκε και στράφηκε στα έτοιμα κεντήματα και πλεκτά. Τις ζημίες του εργοστασίου του Μαρκόπουλου πλήρωνε η Α.Β.Ε.Ν.Υ... Μετά από διάφορα γεγονότα, το 1981 ο Χ. Πανάγος μαζι με άλλους πούλησε τις μετοχές του στον Ελευθέριο Μουζάκη κατά 57%.
Τη περίοδο της ακμής τους το αγοραστικό κοινό είχε τη δυνατότητα να προμηθεύεται τα περίφημα μαλλιά και μετάξια ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ, εταμίν, καμβάδες απλούς και σταμπωτούς, νήματα STOP, μαλλιά για κουβέρτες, για χαλιά, υφάσματα, πλεκτά, κουμπιά, μπιζού, ψάθες, τσάντες, κ.ά. Γενικά η όλη επιχείρηση επέφερε σημαντικά κέρδη στην οικογένεια και κοινωνική επιφάνεια.
Στα 1947 εκλέχτηκε στο Δ.Σ. του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών και μαζί με τον Ε. Χαρίλαο επανίδρυσαν την Ελληνική Επιτροπή του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου (ήταν Γενικός Γραμματέας) και διηύθυνε το μηνιαίο δελτίο «ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ».
Το Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς νυμφεύτηκε τη γαλλίδα ζωγράφο Paulette Dubaquier (γεν. 1910). Είχαν γνωριστεί το 1933 σε πλοίο που πήγαινε από την Κωνσταντινούπολη μέσω Πειραιά στη Μασσαλία. [Στο πλοίο της εταιρείας Πακέ ήταν καθισμένη και διάβαζε το βιβλίο «ο Βερλέν όπως υπήρξε»]
Μέρος του αξιόλογου έργου της παρουσιάστηκε σε τρία βιβλία, Images inspirées des poètes néo-grecs (εκδόσεις 1945 και 1997), Tziganes d' Attique (εκδόσεις 1947 και 1997) και Ces Tziganes qui disparaissent (1992).
Το 1949 έγινε διδάκτωρ της ΑΣΟΕΕ με βαθμό άριστα, καθώς διακρίθηκε για τη μελέτη - διατριβή του με θέμα τον Πειραιά, μια εργασία που έμεινε κλασική στην Πειραϊκή Βιβλιογραφία.
Κάποια στιγμή (Απρίλιος 1969) τα τρία αδέλφια συμφώνησαν να χωρίσουν τα μαγαζιά τους, ο Γεώργιος πήρε αυτό της Ηρώων Πολυτεχνείου 37 και της Πάτρας. Ο Θεόδωρος Αγγέλου Πανάγος κράτησε τα δύο της Αθήνας, δηλαδή της οδού Βουλής 18, της Ευαγγελιστρίας 24 (ΠΑΝΧΡΩΜ, είχε κλείσει το 1968 και μεταφέρθηκε Κλειτίου 8). Άνοιξε κι άλλο στο Βόλο. Τέλος ο Χρήστος Πανάγος πήρε το μεγαλύτερο, της Ευαγγελιστρίας 31. Στα τέλη του 1974 ο γιός του Αγγέλου, ο Θεόδωρος Πανάγος, άνοιξε με τους Χρήστο Πανάγο, Μιχαήλ Βιτσαρά και Ελένη Αθανασιάδου άλλο κατάστημα στον Πειραιά, στη Γεωργίου και Κολοκοτρώνη (όπου ο Τραμπακόπουλος). Σήμερα έχουν κλείσει όλα.
Το 1953; εκλέχτηκε για πρώτη φορά σύμβουλος του Ε.Β.Ε. Αθηνών κι από τότε χρημάτισε μια φορά Γενικός Γραμματέας (2 χρόνια και 10 μήνες), τρεις φορές Αντιπρόεδρος (1959, για 5 χρόνια) και πέντε φορές Πρόεδρος (1965, 1971, 1976 επί 9 χρόνια και 6 μήνες) μέχρι την παραίτησή του τον Ιούλιο του 1978.
Από τις 13.4.1981 διατηρεί τον τίτλο του Επίτιμου Προέδρου του ΕΒΕΑ.
Έλαβε μέρος σε δεκάδες συνέδρια, οργάνωσε πολλά απ’ αυτά, εργάστηκε δραστήρια για την ανόρθωση των Ελληνικών Επιμελητηρίων, τον εκσυγχρονισμό τους, ίδρυσε Γραφείο Ελληνικών Επιμελητηρίων στις Βρυξέλλες και επί προεδρίας του εγκαινιάστηκε (1.11.1976) το νέο κτήριο του ΕΒΕΑ στην οδό Ακαδημίας.
Έχει τιμηθεί με το γαλλικό παράσημο της Λεγεώνος της Τιμής (1963), με τον Ελληνικό Σταυρό των Ταξιαρχών του Τάγματος του Φοίνικος (1964), τον Γερμανικό Μεγαλόσταυρο Εξαιρέτων Υπηρεσιών (1966) καθώς και με άλλα διπλώματα και μετάλλια.
Πολυγραφότατος, εκτός απ’ τις αμέτρητες συνεντεύξεις και τα δημοσιεύματα σ’ εφημερίδες και περιοδικά έχει εκδόσει και τα παρακάτω βιβλία:
Εμπορικά και βιομηχανικά προβλήματα 1945,
Εισαγωγικό εμπόριο και ανασυγκρότηση 1946,
L’économie grecque et la commerce d’ importation 1946,
Ο Πειραιεύς, οικονομική και ιστορική έρευνα, εκδόσεις Άλφα, Ι. Μ. Σκαζίκη 1949, επανέκδοση στα γαλλικά το 1968 και με εικονογράφηση το 1995 από to EBEΠ, πάλι στα γαλλικά το 1997 τις εκδόσεις Kauffmann,
Le développement économique de la Grèce 1949,
Τα παγκόσμια οικονομικά προβλήματα και το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο 1953, Αι παραγωγικαί τάξεις, τα προβλήματά των και το Δ.Ε.Ε. 1956,
Προβλήματα τοποθετήσεως βιομηχανικών προϊόντων εις το εξωτερικόν 1958,
Τα Εμπορικά και Βιομηχανικά Επιμελητήρια 1959 και 1977,
Αι ιδιωτικαί επιχειρήσεις και η ΕΟΚ 1960,
Οι δυνατότητες ανάπτυξης των γαλλοελληνικών οικονομικών σχέσεων 1961,
Η ΕΟΚ και ο Έλληνας επιχειρηματίας 1962,
Problèmes de distribution dans le cadre du marché commun 1965,
Ο επιχειρηματίας σε κρίση 1992,
30 χρόνια επιμελητηριακής δράσεως 1950-1980 το 1994,
Το ημερολόγιο ενός Πειραιώτη μεγαλοεπιχειρηματία του 5ου π.Χ. αιώνα, έκδοση Εστίας 1994 και ΕΒΕΑ 1995, στα γαλλικά το 1998,
Κουβεντιάζοντας με το Θεμιστοκλή, Εστία 1996,
Η οδός Αιόλου, αυτοέκδοση 1998,
Η πορεία της οικονομίας μας (παλιές προτάσεις σε νέους ρυθμούς), έκδοση ΕΒΕΑ 1998.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημεριδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 29 Οκτωβρίου 1998, σελ. 15. Μεταφορά εδώ με πολλές συμπληρώσεις από σημειώσεις μου της εποχής εκείνης, 30 Δεκεμβρίου 2011.
Το εργαστήριο μετάξης μετέφεραν στα 1939 από τη Φανοστράτους 9 στην Τσαμαδού 53 στον Πειραιά. Το βαφείο έμεινε πίσω στο πατρικό τους. Τα μηχανήματα μετέφεραν πολύ σύντομα και λειτουργούσαν σε παράπλευρο υπόγειο του καταστήματος υφασμάτων Πρίνου επί της Ηρώων Πολυτεχνείου.
Υιοθετώντας πρώτοι το θεσμό του Franchise (παραχώρηση αποκλειστικής αντιπροσωπίας των προϊόντων) δημιούργησαν ένα δίκτυο αυτόνομων εμπορικών με την ονομασία ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ κι έτσι τα είδη τους πωλούνταν σ’ όλες τις μεγάλες πόλεις.
Από τις πρώτες μέρες του πολέμου ο Χρήστος Πανάγος επιστρατεύτηκε ως διαχειριστής με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού κι αποστρατεύτηκε τον Απρίλη του ’41. Παρά την οικονομική δυσπραγία το κατάστημα του Πειραιά είχε αρκετή κίνηση, αφού ο κόσμος αγόραζε μαλλιά για πλέξιμο και βαφές για υφάσματα. Στις 11 Ιανουαρίου 1944 «το μέγα κατάστημα μαλλίνων νημάτων και βαφών Πανάγου δεν υπάρχει πλέον. Μια βόμβα η οποία είχε σχηματίσει τεράστιον λάκκον το κατέστρεψε τελείως. Το εμπορικόν αυτό κατάστημα με τας θαυμασίας βιτρίνας του έχει μεταβληθεί εις σωρόν ερειπίων» [Ελεύθερον Βήμα, 14.1.1944].
Παρ’ ότι τα εμπορεύματα έγιναν στάκτη, το κατάστημα λειτούργησε πολύ σύντομα. Ενοικιάστηκε μάλιστα και ο διπλανός χώρος (η γωνία Ηρ. Πολυτεχνείου και Αγ. Κωνσταντίνου 9, όπου ήταν η Siemens τώρα το Everest). Από την αρχή του πολέμου (Απρίλης 1941), ο Χ. Πανάγος άφησε τον Πειραιά κι εγκαταστάθηκε στο Ψυχικό.
Στα επόμενα χρόνια (1947) αγόρασαν ένα βουστάσιο (του Γεώργαλου) 15 περίπου στρεμμάτων στο Χολαργό (5η στάση) κι έφτιαξαν ένα σύγχρονο εργοστάσιο μαλλίνων νημάτων, μεταξωτών κλωστών, βαφείο κι αποθήκες. Με την ανοικοδόμηση του Χολαργού αναγκάστηκαν να το κλείσουν.
Ακόμα ο Χρήστος Πανάγος ίδρυσε στα τέλη του 1974 ανώνυμο εταιρεία, αγόρασε ένα οικόπεδο δέκα στρεμμάτων στο Μαρκόπουλο κι άνοιξε ένα εργοστάσιο συσκευασίας νημάτων (εριοκλωστήριο) όμως με ζημία λόγω φθαρμένων μηχανημάτων, κακής ποιότητος προϊόντων και μικρής παραγωγικότητας.
Από το 1979 άρχισαν να εμφανίζονται τα προβλήματα, και να αυξάνονται τα διάφορα χρέη κυρίως λόγω του ότι η πελατεία μειώθηκε και στράφηκε στα έτοιμα κεντήματα και πλεκτά. Τις ζημίες του εργοστασίου του Μαρκόπουλου πλήρωνε η Α.Β.Ε.Ν.Υ... Μετά από διάφορα γεγονότα, το 1981 ο Χ. Πανάγος μαζι με άλλους πούλησε τις μετοχές του στον Ελευθέριο Μουζάκη κατά 57%.
Τη περίοδο της ακμής τους το αγοραστικό κοινό είχε τη δυνατότητα να προμηθεύεται τα περίφημα μαλλιά και μετάξια ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ, εταμίν, καμβάδες απλούς και σταμπωτούς, νήματα STOP, μαλλιά για κουβέρτες, για χαλιά, υφάσματα, πλεκτά, κουμπιά, μπιζού, ψάθες, τσάντες, κ.ά. Γενικά η όλη επιχείρηση επέφερε σημαντικά κέρδη στην οικογένεια και κοινωνική επιφάνεια.
Στα 1947 εκλέχτηκε στο Δ.Σ. του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών και μαζί με τον Ε. Χαρίλαο επανίδρυσαν την Ελληνική Επιτροπή του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου (ήταν Γενικός Γραμματέας) και διηύθυνε το μηνιαίο δελτίο «ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ».
Το Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς νυμφεύτηκε τη γαλλίδα ζωγράφο Paulette Dubaquier (γεν. 1910). Είχαν γνωριστεί το 1933 σε πλοίο που πήγαινε από την Κωνσταντινούπολη μέσω Πειραιά στη Μασσαλία. [Στο πλοίο της εταιρείας Πακέ ήταν καθισμένη και διάβαζε το βιβλίο «ο Βερλέν όπως υπήρξε»]
Μέρος του αξιόλογου έργου της παρουσιάστηκε σε τρία βιβλία, Images inspirées des poètes néo-grecs (εκδόσεις 1945 και 1997), Tziganes d' Attique (εκδόσεις 1947 και 1997) και Ces Tziganes qui disparaissent (1992).
Το 1949 έγινε διδάκτωρ της ΑΣΟΕΕ με βαθμό άριστα, καθώς διακρίθηκε για τη μελέτη - διατριβή του με θέμα τον Πειραιά, μια εργασία που έμεινε κλασική στην Πειραϊκή Βιβλιογραφία.
Κάποια στιγμή (Απρίλιος 1969) τα τρία αδέλφια συμφώνησαν να χωρίσουν τα μαγαζιά τους, ο Γεώργιος πήρε αυτό της Ηρώων Πολυτεχνείου 37 και της Πάτρας. Ο Θεόδωρος Αγγέλου Πανάγος κράτησε τα δύο της Αθήνας, δηλαδή της οδού Βουλής 18, της Ευαγγελιστρίας 24 (ΠΑΝΧΡΩΜ, είχε κλείσει το 1968 και μεταφέρθηκε Κλειτίου 8). Άνοιξε κι άλλο στο Βόλο. Τέλος ο Χρήστος Πανάγος πήρε το μεγαλύτερο, της Ευαγγελιστρίας 31. Στα τέλη του 1974 ο γιός του Αγγέλου, ο Θεόδωρος Πανάγος, άνοιξε με τους Χρήστο Πανάγο, Μιχαήλ Βιτσαρά και Ελένη Αθανασιάδου άλλο κατάστημα στον Πειραιά, στη Γεωργίου και Κολοκοτρώνη (όπου ο Τραμπακόπουλος). Σήμερα έχουν κλείσει όλα.
Το 1953; εκλέχτηκε για πρώτη φορά σύμβουλος του Ε.Β.Ε. Αθηνών κι από τότε χρημάτισε μια φορά Γενικός Γραμματέας (2 χρόνια και 10 μήνες), τρεις φορές Αντιπρόεδρος (1959, για 5 χρόνια) και πέντε φορές Πρόεδρος (1965, 1971, 1976 επί 9 χρόνια και 6 μήνες) μέχρι την παραίτησή του τον Ιούλιο του 1978.
Από τις 13.4.1981 διατηρεί τον τίτλο του Επίτιμου Προέδρου του ΕΒΕΑ.
Έλαβε μέρος σε δεκάδες συνέδρια, οργάνωσε πολλά απ’ αυτά, εργάστηκε δραστήρια για την ανόρθωση των Ελληνικών Επιμελητηρίων, τον εκσυγχρονισμό τους, ίδρυσε Γραφείο Ελληνικών Επιμελητηρίων στις Βρυξέλλες και επί προεδρίας του εγκαινιάστηκε (1.11.1976) το νέο κτήριο του ΕΒΕΑ στην οδό Ακαδημίας.
Έχει τιμηθεί με το γαλλικό παράσημο της Λεγεώνος της Τιμής (1963), με τον Ελληνικό Σταυρό των Ταξιαρχών του Τάγματος του Φοίνικος (1964), τον Γερμανικό Μεγαλόσταυρο Εξαιρέτων Υπηρεσιών (1966) καθώς και με άλλα διπλώματα και μετάλλια.
Πολυγραφότατος, εκτός απ’ τις αμέτρητες συνεντεύξεις και τα δημοσιεύματα σ’ εφημερίδες και περιοδικά έχει εκδόσει και τα παρακάτω βιβλία:
Εμπορικά και βιομηχανικά προβλήματα 1945,
Εισαγωγικό εμπόριο και ανασυγκρότηση 1946,
L’économie grecque et la commerce d’ importation 1946,
Ο Πειραιεύς, οικονομική και ιστορική έρευνα, εκδόσεις Άλφα, Ι. Μ. Σκαζίκη 1949, επανέκδοση στα γαλλικά το 1968 και με εικονογράφηση το 1995 από to EBEΠ, πάλι στα γαλλικά το 1997 τις εκδόσεις Kauffmann,
Le développement économique de la Grèce 1949,
Τα παγκόσμια οικονομικά προβλήματα και το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο 1953, Αι παραγωγικαί τάξεις, τα προβλήματά των και το Δ.Ε.Ε. 1956,
Προβλήματα τοποθετήσεως βιομηχανικών προϊόντων εις το εξωτερικόν 1958,
Τα Εμπορικά και Βιομηχανικά Επιμελητήρια 1959 και 1977,
Αι ιδιωτικαί επιχειρήσεις και η ΕΟΚ 1960,
Οι δυνατότητες ανάπτυξης των γαλλοελληνικών οικονομικών σχέσεων 1961,
Η ΕΟΚ και ο Έλληνας επιχειρηματίας 1962,
Problèmes de distribution dans le cadre du marché commun 1965,
Ο επιχειρηματίας σε κρίση 1992,
30 χρόνια επιμελητηριακής δράσεως 1950-1980 το 1994,
Το ημερολόγιο ενός Πειραιώτη μεγαλοεπιχειρηματία του 5ου π.Χ. αιώνα, έκδοση Εστίας 1994 και ΕΒΕΑ 1995, στα γαλλικά το 1998,
Κουβεντιάζοντας με το Θεμιστοκλή, Εστία 1996,
Η οδός Αιόλου, αυτοέκδοση 1998,
Η πορεία της οικονομίας μας (παλιές προτάσεις σε νέους ρυθμούς), έκδοση ΕΒΕΑ 1998.
Πρώτη δημοσίευση: Εφημεριδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 29 Οκτωβρίου 1998, σελ. 15. Μεταφορά εδώ με πολλές συμπληρώσεις από σημειώσεις μου της εποχής εκείνης, 30 Δεκεμβρίου 2011.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ.
Την Παρασκευή 29 Μαΐου 1998 μετά από διαμεσολάβηση του Ηλία Ηλιόπουλου του ΕΒΕΑ, συναντήθηκα με το Χρήστο Πανάγο στην οικία του της οδού Πινδάρου 16 - 20, Αθήνα, παρουσία του φιλόλογου ιστορικού Χρήστου Γ. Ανδρεάδη.
Ήταν η αρχή της επικοινωνίας μας που συνεχίστηκε για καιρό μέχρι να ολοκληρώσω το βιογραφικό του σημείωμα. Έμαθα και κράτησα πολλά από αυτόν.
Έτος ίδρυσης της εταιρείας θεωρείται το 1898. Από τον Οκτώβριο του 1935 έως τον Απρίλη του 1941 έμενε σε τρία δωμάτια στον 1ο όροφο του Μέγαρου Κατσίνη.
Στα τέλη του 1947 συστάθηκε η εταιρεία Αφοί Πανάγου κα στα 1950 η νέα Αφοί Πανάγου Α.Β.Ε.Ν.Υ. δηλαδή Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία Νημάτων και Υφασμάτων. Το ίδιο και το 1955. Το 1966 ο Μουζάκης αγόρασε τα μετάξια ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ λόγω ανταγωνισμού..
Το 1968 άνοιξε στη Βουλής 18 η BOUTIQUΕ ΕΡΓΟΧΕΙΡΟΝ στο όνομα Θεόδωρος Αγγέλου Πανάγος και Ελένη Αθανασιάδου.
Γραφεία και πρατήριο στην Αγίας Φιλοθέης 17, από Ιανουάριο του 1970.
Δεκέμβριος 1969: εγκαίνια στη Νίκαια (οδός Τσαλδάρη) του καταστήματος ΕΡΓΟΧΕΙΡΟΝ Άγγελος Πανάγος, Σταύρος Βαρβέρης, Άννα Διαμάντη.
Στα 1940 ίδρυσε την εταιρεία «Εργόχειρο 31 ΕΠΕ» για να πουλάει λιανικώς τα παραγόμενα από τη μητρική εταιρεία προϊόντα. Την εταιρεία τη μεταβίβασε το 1987 στην οικογένεια Γιαμαλίδη.
Η κηδεία του Χρήστου Πανάγου έγινε την Τρίτη 15.5.2001 από το ναό των Αγίων Θεοδώρων.
Την Παρασκευή 29 Μαΐου 1998 μετά από διαμεσολάβηση του Ηλία Ηλιόπουλου του ΕΒΕΑ, συναντήθηκα με το Χρήστο Πανάγο στην οικία του της οδού Πινδάρου 16 - 20, Αθήνα, παρουσία του φιλόλογου ιστορικού Χρήστου Γ. Ανδρεάδη.
Ήταν η αρχή της επικοινωνίας μας που συνεχίστηκε για καιρό μέχρι να ολοκληρώσω το βιογραφικό του σημείωμα. Έμαθα και κράτησα πολλά από αυτόν.
Έτος ίδρυσης της εταιρείας θεωρείται το 1898. Από τον Οκτώβριο του 1935 έως τον Απρίλη του 1941 έμενε σε τρία δωμάτια στον 1ο όροφο του Μέγαρου Κατσίνη.
Στα τέλη του 1947 συστάθηκε η εταιρεία Αφοί Πανάγου κα στα 1950 η νέα Αφοί Πανάγου Α.Β.Ε.Ν.Υ. δηλαδή Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρία Νημάτων και Υφασμάτων. Το ίδιο και το 1955. Το 1966 ο Μουζάκης αγόρασε τα μετάξια ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ λόγω ανταγωνισμού..
Το 1968 άνοιξε στη Βουλής 18 η BOUTIQUΕ ΕΡΓΟΧΕΙΡΟΝ στο όνομα Θεόδωρος Αγγέλου Πανάγος και Ελένη Αθανασιάδου.
Γραφεία και πρατήριο στην Αγίας Φιλοθέης 17, από Ιανουάριο του 1970.
Δεκέμβριος 1969: εγκαίνια στη Νίκαια (οδός Τσαλδάρη) του καταστήματος ΕΡΓΟΧΕΙΡΟΝ Άγγελος Πανάγος, Σταύρος Βαρβέρης, Άννα Διαμάντη.
Στα 1940 ίδρυσε την εταιρεία «Εργόχειρο 31 ΕΠΕ» για να πουλάει λιανικώς τα παραγόμενα από τη μητρική εταιρεία προϊόντα. Την εταιρεία τη μεταβίβασε το 1987 στην οικογένεια Γιαμαλίδη.
Η κηδεία του Χρήστου Πανάγου έγινε την Τρίτη 15.5.2001 από το ναό των Αγίων Θεοδώρων.
Ένας Πειραιώτης θυμάται.
Χρήστος Θ. Πανάγος.
Γράφει
ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.
Οι
προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που καταστάλαξαν στη μνήμη τους εμπειρίες -
οικογενειακές, κοινωνικές, επαγγελματικές - της εποχής της νεότητας και της
ωρίμανσής τους, καταγραμμένες με τον τύπο των συνεντεύξεων αποτελούν σήμερα
πολύτιμα τεκμήρια που ενισχύουν και συμπληρώνουν την τοπική ιστορία. Οι
πληροφορίες, αν και ελεγκτέες στις λεπτομέρειές τους (δικαιολογημένα, μερικές
αναφορές θα είναι συγκεχυμένες και πολλές φορές λανθασμένες), σε φέρνουν κοντά
σε πρόσωπα και καταστάσεις του παρελθόντος ιδωμένα από την ατομική υποκειμενική
πλευρά, με την καθημερινή «ανεπίσημη» επαφή των συγγενών, των φίλων, των
γειτόνων, των συνεργατών και πολιτών μεταξύ τους.
Τέλη του 1999 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Χρήστος Πανάγος, ένας Πειραιώτης θυμάται». Στις σελίδες του, ο κ. Πανάγος αφηγείται στην Ευαγγελία (Λίτσα) Μπαφούνη - είναι ιστορικός, εργάζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου μας [είναι ήδη στα 2013 διευθύντρια της Διεύθυνσης Πολιτισμού του Δήμου Πειραιά]- και εκείνη παρουσιάζει σε πρώτο ενικό πρόσωπο τη δημιουργία της οικογενείας του από το Θεόδωρο Γ. Πανάγο και την ίδρυση του ομώνυμου βαφείου νημάτων, μαλλιών, άλλων χρωμάτων, ψιλικών κ.ά. που αργότερα εξελίχθηκε σε αλυσίδα καταστημάτων με πλεκτά, μαλλιά, κλωστές, κεντήματα και τα συναφή.
Ο Χρήστος Πανάγος (γεν. 1906) μας διηγείται τον ερχομό του πατέρα του στον Πειραιά από το χωριό Πραγματευτή Αρκαδίας στα 1883, την πρώτη του εργασία στα υφάσματα των θείων του Γ. και Α. Πετούση (Δ. Γούναρη και Λυκούργου), τη βραχύβια λειτουργία του καταστήματος της οδού Ερμού (1898-1902). Ο γάμος του με τη Στυλιανή Παπαδήμα έφερε στη ζωή επτά παιδιά από τα οποία επέζησαν τα πέντε. Ο Χρήστος ήταν το τέταρτο στη σειρά. Στο σπίτι τους στην οδό Φανοστράτους (τώρα Σπυρίδωνος Λάμπρου) 7 στον Άγιο Βασίλειο άνοιξαν ένα συνοικιακό ψιλικατζίδικο στο οποίο γρήγορα πρόσθεσαν και βαφές νημάτων, αυγών, μελάνια γραφής.
Μετά το θάνατο του πατέρα τους στα 1929, ετοίμασαν το κατάστημα της οδού Σωκράτους 37 (τώρα Ηρώων Πολυτεχνείου) που σύντομα μεταφέρθηκε απέναντι, στο 42, στο χώρο που στις μέρες μας βρίσκεται η Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά. Μνεία γίνεται επίσης για το εργαστήριο της Φανοστράτους 9 και το εργοστάσιο του Χολαργού.
Μέσα από τα παραπάνω ξανάρχονται στο νου του οι κόποι για την ανάπτυξη του μαγαζιού τους, οι περίπατοι στην Ξαβερίου, οι παραστάσεις στο θέατρο Διονυσιάδη (Πασαλιμάνι). Τη Σαχτούρη ανέβαινε το τραμ 17 ερχόμενο από το Νέο Φάληρο μέσω της Σωκράτους. Η Πειραϊκή ήταν άδεια, για μπάνιο πήγαινε στου Κράκαρη (πλαζ Φρεαττύδας). Φοίτησε στην Εμπορική και Λογιστική Σχολή Παναγιωτόπουλου.
Στα επαγγελματικά του, λέει ότι στην αρχή έπαιρναν έτοιμα νήματα σε κουβάρια και αυτοί τα πούλαγαν αφού τα συσκεύαζαν σε ματσάκια. Ειδικότητά τους έγιναν οι βαφές των υφασμάτων και τα μεταξωτά νήματα ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ, «τα μόνα που δεν ξεβάφουν».
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Παπαλαμπρόπουλο (Τράπεζα Ιδιοκτησίας Πειραιώς;) στο Γεώργιο Στρίγκο ενώ κατονομάζει κάποιους εργοστασιάρχες, στη ΧΡΩΠΕΙ, τα ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ, τον Ρετσίνα.
Στα 1949 εκδόθηκε το βιβλίο που τον καταξίωσε, «Ο Πειραιεύς, οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας», εκδόσεις Άλφα, Ι.Μ. Σκαζίκη.
Σε ταξίδι του προς τη Γαλλία γνώρισε στο πλοίο τη μετέπειτα σύζυγό του, ζωγράφο Paulette Dubaquier (γεν. 1910).
Το Φάληρο της καλής εποχής με το ξενοδοχείο του Ρούσου, το Ακταίον, τα λουτρά, την ταραντέλα, το θεατράκι θυμάται ο Χρήστος Πανάγος νοσταλγικά, όπως τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό και το ποδηλατοδρόμιο. «Σκέφτομαι μερικές φορές ότι είχα μια μοναδική τύχη που έχουν ελάχιστοι άνθρωποι. Να ζήσω έναν αιώνα από την αρχή ως το τέλος του» (σελ. 62) και βυθίζεται πάλι στις αναμνήσεις, στα παλιά εμπορικά, στο ξενοδοχείο Κοντινεντάλ (Ακτή Καλλιμασιώτη και Γούναρη, κατεδαφισμένο), στο καφενείο - χρηματιστήριο της Δ. Γούναρη, στην Τρούμπα, στους πρόσφυγες...
«Την τελευταία φορά που κατέβηκα στον Πειραιά, πριν τρία - τέσσερα χρόνια, αισθάνθηκα ότι ο Πειραιάς δεν ήταν εκείνο που ήξερα, που έζησα από παιδί» (σ. 70). Οι μαρτυρίες του κ. Πανάγου τελειώνουν στην Πειραϊκή κι αναρωτιέται τι να έγινε το εκκλησάκι της Παναγίας που πηγαίνανε παιδιά... Εννοεί το Ρόδον το Αμάραντον, τον παλιό μικρό ναό.
Βιογραφία του έχω δημοσιεύσει σε δυο συνέχειες παλαιότερα στην «Πειραϊκή Πολιτεία», φύλλα 216, 217, 22 και 29 Οκτωβρίου 1998.
Το βιβλίο έβγαλε το Ινστιτούτο Μελέτης της Τοπικής Ιστορίας και της Ιστορίας των Επιχειρήσεων (Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.) που ιδρύθηκε στα 1998 και στεγάζεται στα Καμίνια.
Το βιογραφικό σημείωμα της σελ. 75, συμπληρώνει απλά την υπόλοιπη επαγγελματική σταδιοδρομία του κ. Πανάγου όπως την ξέρουμε από τα οπισθόφυλλα των βιβλίων που κυκλοφόρησε ο ίδιος.
Το συγγραφικό του έργο (σελ. 77 - 78) σταματάει κακώς στα 1994, αφού μετά «Το Ημερολόγιο ενός Πειραιώτη Επιχειρηματία του 5ου π. Χ. αιώνα» εξέδωσε το «Κουβεντιάζοντας με το Θεμιστοκλή», 1996, «Η οδός Αιόλου», 1998 και «Η πορεία της οικονομίας μας», 1998.
Όλες οι μονές, δεξιές σελίδες είναι εικονογραφημένες με επιστολικά δελτάρια, οικογενειακές φωτογραφίες κι άλλες σχετικές με τις εμπορικές δραστηριότητες της επιχείρησης. Τα κείμενα δεν εξαντλούν την ιστορία της εταιρείας, ούτε περιγράφουν το τέλος της. Δεν αναφέρεται στο περιοδικό ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ που άφησε εποχή. Σήμερα ακόμα, απόηχος του franchising με τον τίτλο ΠΑΝΑΓΟΣ, είδα να υπάρχει σε κατάστημα με ανάλογα είδη στο Ηράκλειο Κρήτης, στην πλατεία του παλιού Αγίου Μηνά. [Από καιρό δεν υφίσταται πλέον στα 2012]
Η οικογένεια Τόγια δε φαίνεται να είχε πλοίο ΥΔΡΑ (ήταν του Λεούση;).
Το «Τόγιας» όμως πήγαινε Λεωνίδιο στη δεκαετία του ’20, όπως και το «Κεραυνός» του Βουρίκη (σελ. 16).
[Ο Ιωάννης Παπαλαμπρόπουλος στη σελ. 40, καταγράφεται ως μέλος της Τραπέζης Ιδιοκτησίας Πειραιώς με έδρα την Τσαμαδού 24, πρόεδρος ο Διονύσιος Πετρόχειλος. Επίσης ως πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Τραπέζης των Εμπόρων της Ελλάδος, κατάστημα Πειραιώς, Λεωφόρος Μιαούλη 40]
Το «Μέγαρον Σωτήρη Κασσίμη» που αναφέρει ο Μέγας Οδηγός Πειραιώς του 1928 στην Καραΐσκου 112 λεγόταν σωστά Κατσίνη αφού και σήμερα βλέπεται η επιγραφή
«Μέγαρον Γ.Σ.Κατσίνη» στην Καραΐσκου 115 και Βασ. Γεωργίου (όπου πριν το GLOU [τώρα το Pizzoteca], η κρεπερί - καφέ Θέατρον και η σχολή χορού Fred’s, σελ. 42).
Η σειρά των εκδόσεων αριθ. 3, Προφορικές Μαρτυρίες, είναι πολύ καλή ιδέα του Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε., ελπίζουμε δε να μας δώσει κι άλλες αξιόλογες επιχειρηματικές παρουσίες.
Τέλη του 1999 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Χρήστος Πανάγος, ένας Πειραιώτης θυμάται». Στις σελίδες του, ο κ. Πανάγος αφηγείται στην Ευαγγελία (Λίτσα) Μπαφούνη - είναι ιστορικός, εργάζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου μας [είναι ήδη στα 2013 διευθύντρια της Διεύθυνσης Πολιτισμού του Δήμου Πειραιά]- και εκείνη παρουσιάζει σε πρώτο ενικό πρόσωπο τη δημιουργία της οικογενείας του από το Θεόδωρο Γ. Πανάγο και την ίδρυση του ομώνυμου βαφείου νημάτων, μαλλιών, άλλων χρωμάτων, ψιλικών κ.ά. που αργότερα εξελίχθηκε σε αλυσίδα καταστημάτων με πλεκτά, μαλλιά, κλωστές, κεντήματα και τα συναφή.
Ο Χρήστος Πανάγος (γεν. 1906) μας διηγείται τον ερχομό του πατέρα του στον Πειραιά από το χωριό Πραγματευτή Αρκαδίας στα 1883, την πρώτη του εργασία στα υφάσματα των θείων του Γ. και Α. Πετούση (Δ. Γούναρη και Λυκούργου), τη βραχύβια λειτουργία του καταστήματος της οδού Ερμού (1898-1902). Ο γάμος του με τη Στυλιανή Παπαδήμα έφερε στη ζωή επτά παιδιά από τα οποία επέζησαν τα πέντε. Ο Χρήστος ήταν το τέταρτο στη σειρά. Στο σπίτι τους στην οδό Φανοστράτους (τώρα Σπυρίδωνος Λάμπρου) 7 στον Άγιο Βασίλειο άνοιξαν ένα συνοικιακό ψιλικατζίδικο στο οποίο γρήγορα πρόσθεσαν και βαφές νημάτων, αυγών, μελάνια γραφής.
Μετά το θάνατο του πατέρα τους στα 1929, ετοίμασαν το κατάστημα της οδού Σωκράτους 37 (τώρα Ηρώων Πολυτεχνείου) που σύντομα μεταφέρθηκε απέναντι, στο 42, στο χώρο που στις μέρες μας βρίσκεται η Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά. Μνεία γίνεται επίσης για το εργαστήριο της Φανοστράτους 9 και το εργοστάσιο του Χολαργού.
Μέσα από τα παραπάνω ξανάρχονται στο νου του οι κόποι για την ανάπτυξη του μαγαζιού τους, οι περίπατοι στην Ξαβερίου, οι παραστάσεις στο θέατρο Διονυσιάδη (Πασαλιμάνι). Τη Σαχτούρη ανέβαινε το τραμ 17 ερχόμενο από το Νέο Φάληρο μέσω της Σωκράτους. Η Πειραϊκή ήταν άδεια, για μπάνιο πήγαινε στου Κράκαρη (πλαζ Φρεαττύδας). Φοίτησε στην Εμπορική και Λογιστική Σχολή Παναγιωτόπουλου.
Στα επαγγελματικά του, λέει ότι στην αρχή έπαιρναν έτοιμα νήματα σε κουβάρια και αυτοί τα πούλαγαν αφού τα συσκεύαζαν σε ματσάκια. Ειδικότητά τους έγιναν οι βαφές των υφασμάτων και τα μεταξωτά νήματα ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ, «τα μόνα που δεν ξεβάφουν».
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στον Παπαλαμπρόπουλο (Τράπεζα Ιδιοκτησίας Πειραιώς;) στο Γεώργιο Στρίγκο ενώ κατονομάζει κάποιους εργοστασιάρχες, στη ΧΡΩΠΕΙ, τα ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ, τον Ρετσίνα.
Στα 1949 εκδόθηκε το βιβλίο που τον καταξίωσε, «Ο Πειραιεύς, οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας», εκδόσεις Άλφα, Ι.Μ. Σκαζίκη.
Σε ταξίδι του προς τη Γαλλία γνώρισε στο πλοίο τη μετέπειτα σύζυγό του, ζωγράφο Paulette Dubaquier (γεν. 1910).
Το Φάληρο της καλής εποχής με το ξενοδοχείο του Ρούσου, το Ακταίον, τα λουτρά, την ταραντέλα, το θεατράκι θυμάται ο Χρήστος Πανάγος νοσταλγικά, όπως τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό και το ποδηλατοδρόμιο. «Σκέφτομαι μερικές φορές ότι είχα μια μοναδική τύχη που έχουν ελάχιστοι άνθρωποι. Να ζήσω έναν αιώνα από την αρχή ως το τέλος του» (σελ. 62) και βυθίζεται πάλι στις αναμνήσεις, στα παλιά εμπορικά, στο ξενοδοχείο Κοντινεντάλ (Ακτή Καλλιμασιώτη και Γούναρη, κατεδαφισμένο), στο καφενείο - χρηματιστήριο της Δ. Γούναρη, στην Τρούμπα, στους πρόσφυγες...
«Την τελευταία φορά που κατέβηκα στον Πειραιά, πριν τρία - τέσσερα χρόνια, αισθάνθηκα ότι ο Πειραιάς δεν ήταν εκείνο που ήξερα, που έζησα από παιδί» (σ. 70). Οι μαρτυρίες του κ. Πανάγου τελειώνουν στην Πειραϊκή κι αναρωτιέται τι να έγινε το εκκλησάκι της Παναγίας που πηγαίνανε παιδιά... Εννοεί το Ρόδον το Αμάραντον, τον παλιό μικρό ναό.
Βιογραφία του έχω δημοσιεύσει σε δυο συνέχειες παλαιότερα στην «Πειραϊκή Πολιτεία», φύλλα 216, 217, 22 και 29 Οκτωβρίου 1998.
Το βιβλίο έβγαλε το Ινστιτούτο Μελέτης της Τοπικής Ιστορίας και της Ιστορίας των Επιχειρήσεων (Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.) που ιδρύθηκε στα 1998 και στεγάζεται στα Καμίνια.
Το βιογραφικό σημείωμα της σελ. 75, συμπληρώνει απλά την υπόλοιπη επαγγελματική σταδιοδρομία του κ. Πανάγου όπως την ξέρουμε από τα οπισθόφυλλα των βιβλίων που κυκλοφόρησε ο ίδιος.
Το συγγραφικό του έργο (σελ. 77 - 78) σταματάει κακώς στα 1994, αφού μετά «Το Ημερολόγιο ενός Πειραιώτη Επιχειρηματία του 5ου π. Χ. αιώνα» εξέδωσε το «Κουβεντιάζοντας με το Θεμιστοκλή», 1996, «Η οδός Αιόλου», 1998 και «Η πορεία της οικονομίας μας», 1998.
Όλες οι μονές, δεξιές σελίδες είναι εικονογραφημένες με επιστολικά δελτάρια, οικογενειακές φωτογραφίες κι άλλες σχετικές με τις εμπορικές δραστηριότητες της επιχείρησης. Τα κείμενα δεν εξαντλούν την ιστορία της εταιρείας, ούτε περιγράφουν το τέλος της. Δεν αναφέρεται στο περιοδικό ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ που άφησε εποχή. Σήμερα ακόμα, απόηχος του franchising με τον τίτλο ΠΑΝΑΓΟΣ, είδα να υπάρχει σε κατάστημα με ανάλογα είδη στο Ηράκλειο Κρήτης, στην πλατεία του παλιού Αγίου Μηνά. [Από καιρό δεν υφίσταται πλέον στα 2012]
Η οικογένεια Τόγια δε φαίνεται να είχε πλοίο ΥΔΡΑ (ήταν του Λεούση;).
Το «Τόγιας» όμως πήγαινε Λεωνίδιο στη δεκαετία του ’20, όπως και το «Κεραυνός» του Βουρίκη (σελ. 16).
[Ο Ιωάννης Παπαλαμπρόπουλος στη σελ. 40, καταγράφεται ως μέλος της Τραπέζης Ιδιοκτησίας Πειραιώς με έδρα την Τσαμαδού 24, πρόεδρος ο Διονύσιος Πετρόχειλος. Επίσης ως πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Τραπέζης των Εμπόρων της Ελλάδος, κατάστημα Πειραιώς, Λεωφόρος Μιαούλη 40]
Το «Μέγαρον Σωτήρη Κασσίμη» που αναφέρει ο Μέγας Οδηγός Πειραιώς του 1928 στην Καραΐσκου 112 λεγόταν σωστά Κατσίνη αφού και σήμερα βλέπεται η επιγραφή
«Μέγαρον Γ.Σ.Κατσίνη» στην Καραΐσκου 115 και Βασ. Γεωργίου (όπου πριν το GLOU [τώρα το Pizzoteca], η κρεπερί - καφέ Θέατρον και η σχολή χορού Fred’s, σελ. 42).
Η σειρά των εκδόσεων αριθ. 3, Προφορικές Μαρτυρίες, είναι πολύ καλή ιδέα του Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε., ελπίζουμε δε να μας δώσει κι άλλες αξιόλογες επιχειρηματικές παρουσίες.
Πρώτη
δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 27 Ιανουαρίου 2000, σελ. 17. Μεταφορά εδώ ελαφρά συμπληρωμένη με αρχειακό υλικό, 26 Αυγούστου 2012.
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
ΑπάντησηΔιαγραφή