Δύο πειραϊκές αναφορές σε Αγγλοσαξονικά επιτύμβια.

                                                                                              Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

Οποιαδήποτε νέα πληροφορία που συναντάμε για την ανθρώπινη - έστω και περαστική - παρουσία στον πειραϊκό χώρο στα προεπαναστατικά χρόνια, μας δίνει την ευκαιρία, αφού ανατρέξουμε για τεκμηρίωση σε κάθε είδους ιστορικές πηγές, να αναπαραστήσουμε σε λιγότερο ή περισσότερο βαθμό, τη γεωπολιτική ατμόσφαιρα της συγκεκριμένης εποχής, να φανταστούμε τις συνθήκες ζωής αλλά και το θάνατο που αναπόφευκτα τερματίζει την πορεία του καθενός.

Διαβάζοντας κάποιο άγνωστο ονοματεπώνυμο που ο γραπτός λόγος διατήρησε σε έκταση μίας αράδας γραμμάτων σ’ ένα βιβλίο, ένα έγγραφο, μιά ταφόπλακα παραδεχόμαστε (εκτός από τη σκέψη για τη ματαιότητα των πάντων) ότι η περίοδος της Τουρκοκρατίας προσφέρει ένα δυνατό και συνάμα γοητευτικό πεδίο έρευνας.

Μέχρι τα χρόνια της απελευθέρωσης οι Άγγλοι και οι άλλοι Δυτικοί που συνέβαινε ν’ αφήσουν την τελευταία πνοή τους στην Αθήνα ενταφιάζονταν στο «Νεκροταφείο των Ξένων» στο Θησείο, όπου είχε από αιώνες μετατραπεί σε χριστιανικό ναό του Αγίου Γεωργίου του Ακαμάτη. Νεκροταφεία άλλων δογμάτων υπήρχαν διάσπαρτα στο Ολυμπιείο, στην Καλλιρρόη, στον Άγιο Λάζαρο, στη Γούβα και γενικά γύρω από τον Ιλισσό ποταμό.

Στα 1835 ο Bracebridge, ένας διαπρεπής Άγγλος κάτοικος της Αθήνας αγόρασε έδαφος στον Ιλισσό ώστε να εγκατασταθεί το λεγόμενο «Νεκροταφείον των Διαμαρτυρομένων» για λογαριασμό των ευρωπαϊκών προτεσταντικών κυβερνήσεων της Μεγάλης Βρετανίας, Δανίας, Πρωσίας, Ολλανδίας, Βαυαρίας και Σουηδίας οι οποίες συνεισέφεραν στα έξοδα αγοράς και στην περίφραξη με τοίχο αποζημιώνοντάς τον.

Στα 1836 τον βρίσκουμε να γράφει «μόλις αγοράσαμε το οικόπεδο για το προτεσταντικό παρεκκλήσι…Το κοιμητήριο έχει πρόσφατα ολοκληρωθεί και φυτευτεί». Το επόμενο έτος έγιναν οι ενέργειες από ειδική επιτροπή για το χτίσιμο της Προτεσταντικής Βρετανικής Εκκλησίας, της σημερινής Αγγλικανικής εκκλησίας του Αγίου Παύλου μεταξύ των οδών Σιμωνίδου - Φιλελλήνων 27 και Λ. Αμαλίας.

Τη Δευτέρα του Πάσχα του 1838 ο Sir Edmund Lyons, υπουργός, έθεσε το θεμέλιο λίθο της ανέγερσής της σε απλό αγγλογοτθικό σχέδιο. Βοηθήθηκε από τον John Green, βρετανό πρόξενο στον Πειραιά, αφού μέχρι το 1921 δεν υπήρχε προξενείο στην Αθήνα, η υπηρεσία έδρευε στην πόλη μας. [Από το 1841 λειτουργούσε στον Πειραιά Εμπορική Τράπεζα με βρετανικά κεφάλαια, η Commercial Bank, με διευθυντή τον τότε πρόξενο της Αγγλίας John Green, που χρηματοδοτούσε το πειραϊκό εμπόριο, παράλληλα με την Εθνική Τράπεζα… Γ. Χατζημανωλάκης, Το χρονικό μιάς πολιτείας, 2005, σ. 52, σημείωση]

Η θέση του κοιμητηρίου μετά την ανάπτυξη της πρωτεύουσας και τη σύνταξη του σχεδίου πόλης δημιούργησε προβλήματα. Οριστικά έκλεισε το 1914 και μεταφέρθηκε στον τομέα των Προτεσταντών του Α΄ Νεκροταφείου.

Εκτεινόταν στο τμήμα του κήπου του Ζαππείου, ακριβώς δίπλα στο «Εθνικόν Γυμναστήριον Αθηνών ο Ιωάννης Φωκιανός» στη Β. Όλγας και Ηρώδου Αττικού, απέναντι από το Καλλιμάρμαρο.

Πρώτος εφημέριος του ναού χρημάτισε ο Henry Daniel Leeves (1837-1845), τώρα είναι ο Malcolm M. Bradshaw. Μέσα κι έξω από το κτίριο έχουν εντοιχιστεί διάφορα ταφικά μνημεία μεταξύ των οποίων δύο φαίνεται να παρουσιάζουν πειραϊκό ενδιαφέρον.  

Στον εξωτερικό τοίχο, δεξιά της εισόδου είχα προ καιρού εντοπίσει το μνημείο του Benjamin Gott που πέθανε στον Πειραιά το 1817 σε ηλικία 24 ετών.

BENJ GOTT ANGLUS

BENJ GOTT EBORACENSIS FILIUS

IN PIRAEO

PRIDIE KAIL. JUL. 1817

MORTUUS EST

JUS TRISTE INFERIARUM

HIC MARMORE ET TEMPLI HUJUS

SOLITUDINE DOMI LAORIMIS SUORUM

REDDITUR

VIXIT ANNOS XXIV

 
Στην πραγματικότητα είχε ταφεί στο παλαιό κοιμητήριο του Θησείου. [Σύμφωνα με ένα αγγλικό κείμενο του 1985: «Κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα οι προτεσταντικοί τάφοι μετακινήθηκαν από εκεί στο κοιμητήριο του Ιλισσού, όπoυ σήμερα είναι το Athens Tennis Club. Αυτό μετά έκλεισε και τα σώματα μεταφέρθηκαν στο προτεσταντικό τμήμα του πρώτου κοιμητηρίου Αθηνών»]   

Η οικογένεια Gott, γνωστή στο Yorkshire, είχε ζητήσει στα 1926 πληροφορίες για τον τάφο του Βenjamin αλλά καθώς δεν κατόρθωσε να τον βρει έφτιαξε τη νεότερη αυτή ταφόπλακα. Ο Gott είχε κάνει ένα εξαντλητικό ταξίδι από την Κέρκυρα στην Κωνσταντινούπολη μέσα από την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Πρόλαβε βέβαια κι έστειλε στην Αγγλία τη συλλογή του με αρχαιότητες…

[Ο Benjamin Gott the younger, ο νεότερος, είχε το ίδιο ονοματεπώνυμο με του πατέρα του], γεν. 29.6.1793 στο Αrmley House, Leeds Yorkshire - πέθανε στις 30.6.1817, σε μοναστήρι στον Πειραιά (του Αγίου  Σπυρίδωνα) «Convent of the Piraeus, Athens».  Ήταν γιος του Benjamin Gott, 24.6.1762 - 14.2.1840, μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες της βιομηχανικής επανάστασης και της Rhodes Elisabeth, 17.10.1767 - 23.8.1857]

Τέταρτο από τα αριστερά της εισόδου εντός του ναού, είδα το παλαιότερο βρετανικό μνημείο στην Αθήνα ενδεχομένως φερμένο από το Θησείο. Η χάραξη, γράφεται ως εξής:

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΙΝΓΛΕΖΟΥ ΧΑΙΡΕ

Here rests in hope of [the] resurrection the body

of Georges Stoakes born at Limehouse in

London who after nigh seaven years

apprenticeship in Athens unto Consul Lancelot

Hobson and learning the Italian Greeke and

Turkish languages dyed the sixth of August 1685

in the twenty fourth year of his age unto the

inexpressible grief of his said patron who hath

erected this monument out [of] true respect unto

the deceased’s memory. Adjacent lye the bodies

of  Captain Thomas Roberts commander of shipp

Recompence of Yarmouth who dyed at Porto

Leone the twelth of May 1685:

Also Captain William Fearn Commander of the 

Unity pink of Lond[on] who dyed at said port the

 twen[ty] sixth of July 1685:    

   

Και μεταφρασμένη από μένα στη νεοελληνική από τα τότε αγγλικά:

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΙΝΓΛΕΖΟΥ ΧΑΙΡΕ/

Εδώ αναπαύεται με την ελπίδα της ανάστασης το σώμα/

 του Georges Stoakes που γεννήθηκε στο Limehouse στο/

Λονδίνο ο οποίος μετά από σχεδόν επτά χρόνια/

μαθητείας στην Αθήνα κοντά στον πρόξενο Lancelot/

Hobson και μαθαίνοντας την ιταλική ελληνική και/

τουρκική γλώσσα πέθανε την έκτη του Αυγούστου 1685/

στο εικοστό τέταρτο έτος της ηλικίας του προς/

απερίγραπτη θλίψη του προαναφερόμενου προστάτη του ο οποίος/

ανόρθωσε αυτό το μνημείο από αληθινό σεβασμό προς/

τη μνήμη του αποθανόντος. Παραδίπλα κείτονται τα σώματα/

του Captain Thomas Roberts κυβερνήτη του πλοίου/ 

Recompence of Yarmouth που πέθανε στο Porto/

Leone τη δωδέκατη του Μαΐου 1685:/

Επίσης ο Captain William Fearn κυβερνήτης του/

Unity pink of Lond(on) που πέθανε στο ίδιο λιμάνι την/

εικοστή έκτη του Ιουλίου 1685:/

Η επιγραφή έχει μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή δίνει μιά σπάνια μαρτυρία για έναν Άγγλο πρόξενο στην Αθήνα πριν από τον προαναφερόμενο στα 1838 Green, αλλά και καθώς μας αποκαλύπτει τη βρετανική εμπορική δραστηριότητα στα νερά του Πειραιά ένα χρόνο μετά την κήρυξη του Βενετοτουρκικού πολέμου (1684) και τρία πριν ο Μοροζίνι αρπάξει το μαρμάρινο λέοντα. Δηλαδή η ονομασία του λιμανιού σε Porto Leone είναι πολύ αξιόλογη αφού το λιοντάρι ήταν ακόμα στη θέση του..

Ο Hobson αναφέρεται και σε μιά επιστολή της Ανατολικής Εταιρείας (Levant Company) στα 1687.             Οι πρέσβεις που έδρευαν στην Πόλη διόριζαν στην Αθήνα επιφανείς Έλληνες τοπικούς παράγοντες ως πρόξενους. Ο Άγγλος πρέσβης Έλγιν τοποθέτησε στα 1802 το Νικόλαο Χωματιανό Λογοθέτη: ήταν άμισθος μέχρι το 1815. Στα 1816 τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Αλέξανδρος που μετά το ξεσηκωμό κατέφυγε στα Κύθηρα όπου και πέθανε.

Το 16^ο αιώνα το ευρωπαϊκό εμπόριο με την Ανατολή ήταν κυρίως στα χέρια των Βενετών. Γύρω στα 1579 άρχισε η αγγλική διείσδυση. Το 1582 υπογράφτηκε πενταετής συνθήκη με το σουλτάνο Μουράτ και ιδρύθηκε «Η εταιρεία των εμπόρων της Ανατολής» πού αργότερα εξελίχθηκε σε μεγάλη οικονομική δύναμη.

Τα βενετικά - ιταλικά - γαλλικά - αγγλικά και ολλανδικά καράβια διέσχιζαν το Αιγαίο κι εκτός από τα εμπορεύματα μετέφεραν στα λιμάνια ταξιδιώτες, αρχαιολόγους, συγγραφείς, ζωγράφους, ποιητές, διπλωμάτες, στρατιωτικούς, κατασκόπους, ιερείς, φυγάδες και τυχοδιώκτες. Ο ανταγωνισμός για τα συμφέροντα κάθε κράτους ήταν χαρακτηριστικό δεδομένο των καιρών εκείνων.

Τα πλοία που έμπαιναν στον Πειραιά φόρτωναν τα προϊόντα της Αττικής, βελανίδια, (για τη βυρσοδεψία), λάδι, σαπούνι, αλάτι, τυρί, σιτάρι, μέλι, κερί, δέρματα, μαλλί, μετάξι κλπ ενώ για την αγορά και τις παραγγελίες των πλουσίων έφερναν πολυτελή σεντόνια, υφάσματα, καφέ, ρύζι, μεταξωτά, γυαλικά, έπιπλα, τυριά, σαρδέλες κ.ά.

Η διαδικασία των συναλλαγών με τις αρχές ήταν πολύπλοκη. Διάφορα τέλη, προξενικά δικαιώματα, φόροι, φιλοδωρήματα στους Τούρκους επίσημους, στο δραγουμάνο, στο βοεβόδα, στον καδή. Τίποτα δεν ήταν σταθερό κι όλα αποτελούσαν θέμα συμφωνίας και υποχωρήσεων. Να μην ξεχάσουμε και την πειρατεία. Πολλά ήταν τα φορτία που κλέβονταν ή κατάσχονταν από τους κουρσάρους ή τις αντίπαλες εθνότητες. Συχνά είχαμε δολοφονίες καπετάνιων και μελών του πληρώματος.

Βασικές αιτίες θανάτου σημειώνονται οι επιδημίες, χολέρα - πανώλης - ελονοσία - κακοήθης πυρετός, τα αιφνίδια παθολογικά επεισόδια, καρδιολογικά και εγκεφαλικά, οι κακουχίες του ταξιδιού και άλλες «ενδημικές στην περιοχή αρρώστιες που έπλητταν ευκολότερα τους μη εξοικειωμένους με το περιβάλλον ξένους», σύμφωνα με τη Λίζα Μιχελή.

Στο βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1675 ο Γάλλος Guillet (αλλά παραπέμπει στο 1668) γράφει περίπου «Το μόνο που βλέπει κανείς σήμερα στον Πειραιά είναι ένα ωραιότατο μαρμάρινο λιοντάρι.. υπάρχει ακόμα ένα καραβάν-σεράι, αλλά όχι σαν εκείνα που βλέπεις στην Τουρκία όπου χρησιμεύουν για ξενοδοχεία των ξένων.. του Πειραιά είναι μια άθλια  αποθήκη όπου τοποθετούνται τα εμπορεύματα που εκφορτώνονται από τα καράβια σε περίπτωση βροχής ή όσα μεταφέρονται από την Αθήνα για εξαγωγή».  Όσοι δεν έβρισκαν κατάλυμα έμεναν σε σκηνές…

Τριγύρω δεν υπήρχαν σπίτια, αν και στο δρόμο προς την Αθήνα έβλεπες πολλές ωραίες αγροικίες μέσα στα αμπέλια, τις ελιές και τα μποστάνια.

Το παραπάνω επιτύμβιο που διαβάσαμε διαιωνίζει πλέον τους τίτλους δύο πλοίων που αγκυροβόλησαν κάποτε στο άδειο - φυσικό κεντρικό λιμάνι του Πειραιά και τα ονόματα των καπετάνιων τους που έτυχε να πεθάνουν εκεί ή που πεθαίνοντας στο πέλαγος αναφέρθηκαν ότι πέθαναν στο Porto Leone.

Δε θα μάθουμε ποτέ τι προξένησε το θάνατό τους. Το παρήγορο είναι πως μακριά από τη χώρα τους βρήκαν ανάπαυση «στη φιλόξενη αττική γη» με τη φροντίδα των ολιγάριθμων ομόθρησκων αγγλόφωνων πάροικων της Αθήνας της οποίας ο πληθυσμός υπολογίζεται - διαφέρουν οι απόψεις - να ήταν από 10 έως 20 χιλιάδες.

Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό «Πειραϊκό Ορόσημο», τριμηνιαία έκδοση του Συλλόγου «Φίλοι του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά», τεύχος 21, Οκτ. - Νοε. - Δεκ. 2007, σ. 13 - 15. Μεταφορά εδώ επαυξημένο με σημειώσεις και το αγγλικό κείμενο, 15.5.2013.