Οι απαρχές μιας σπουδαίας εργοστασιακής παράδοσης.
Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Έχω αγαπήσει τις παλιές πειραιώτικες βιοτεχνίες και βιομηχανίες.
Πρόλαβα να δω τα κουφάρια τους, εγκαταλειμμένα στον χρόνο, στην συνεχή περιδιάβασή μου στα στενά της παλιάς βιομηχανικής ζώνης που διασχίζει κάθετα σχεδόν την πόλη. Δεν αρκέστηκα να θαυμάσω από μακριά τις γερές και ψηλές καμινάδες τους αλλά περπάτησα στις αυλές τους και μπήκα στις ευρύχωρες αίθουσές τους - μερικές φορές στα κρυφά με τα φιλαράκια που ακολουθούσαν την εφηβική ανησυχία μου.
Αν και διάβασα τόσα πολλά βιβλία, γραμμένα από ειδικούς ερευνητές, μελετητές, πανεπιστημιακούς, ακόμα συγκινούμαι έστω και στην παραμικρή αναφορά της πρώτης περιόδου της ίδρυσης κι ανάπτυξης τέτοιων εργοστασίων.
Από τις πλέον απαραίτητες, σημαντικές για τον ανθρώπινο διατροφικό κύκλο, υπήρξαν οι αλευροβιομηχανίες. Θα σας προσφέρω εν συντομία, μέσα από σημειώσεις μου, μια επαρκή εξιστόρηση της γέννησης και εξέλιξής τους από τον 19ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού. Ακολουθώ ελεύθερα και συμπληρώνω ένα κείμενο που υπογράφει ο Νικόλαος Ε. Δραγώνας (έμπορος) στα 1910. Με την επιφύλαξη ότι κάποιες χρονολογίες είναι ελέγξιμες, λόγω του δύσκολου έργου της έρευνάς μου.
Έχω αγαπήσει τις παλιές πειραιώτικες βιοτεχνίες και βιομηχανίες.
Πρόλαβα να δω τα κουφάρια τους, εγκαταλειμμένα στον χρόνο, στην συνεχή περιδιάβασή μου στα στενά της παλιάς βιομηχανικής ζώνης που διασχίζει κάθετα σχεδόν την πόλη. Δεν αρκέστηκα να θαυμάσω από μακριά τις γερές και ψηλές καμινάδες τους αλλά περπάτησα στις αυλές τους και μπήκα στις ευρύχωρες αίθουσές τους - μερικές φορές στα κρυφά με τα φιλαράκια που ακολουθούσαν την εφηβική ανησυχία μου.
Αν και διάβασα τόσα πολλά βιβλία, γραμμένα από ειδικούς ερευνητές, μελετητές, πανεπιστημιακούς, ακόμα συγκινούμαι έστω και στην παραμικρή αναφορά της πρώτης περιόδου της ίδρυσης κι ανάπτυξης τέτοιων εργοστασίων.
Από τις πλέον απαραίτητες, σημαντικές για τον ανθρώπινο διατροφικό κύκλο, υπήρξαν οι αλευροβιομηχανίες. Θα σας προσφέρω εν συντομία, μέσα από σημειώσεις μου, μια επαρκή εξιστόρηση της γέννησης και εξέλιξής τους από τον 19ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού. Ακολουθώ ελεύθερα και συμπληρώνω ένα κείμενο που υπογράφει ο Νικόλαος Ε. Δραγώνας (έμπορος) στα 1910. Με την επιφύλαξη ότι κάποιες χρονολογίες είναι ελέγξιμες, λόγω του δύσκολου έργου της έρευνάς μου.
Μύλοι
Ανέκαθεν εξ ανάγκης
ιδρύοντο ανεμόμυλοι παρ’ εκάστη κοινότητι μεγάλη ή σμικρά δημόσιοι ή ιδιωτικοί,
διότι οι Έλληνες πάντοτε ειώθασι να αλέθωσι αυτοί τον προς τροφήν αυτών σίτον
ένεκα της ελλείψεως αγοράς αλεύρου και προ πάντων οι εν τοις πολιχνίοις μάλιστα
άτοπον εθεώρουν και ως εσχάτης πενίας τεκμήριον το μη αλέθειν εν τω κοινώ μύλω
όσον ένεστι, μέγα φορτίον σίτου ή άλλου δημητριακού καρπού. Και οι κάτοικοι
Πειραιώς ως Έλληνες είχον τα αυτά έθιμα.
Παρέστη άρα αμέσως
ανάγκη αλευρόμυλου δημοτικού∙ διό ο δήμαρχος τη 26 Σεπτεμβρίου 1836 ητήσατο
παρά του διοικητού Αττικής ίνα έν επί τοις εκατόν επιτραπή αυτώ φόρον επί των
προς ανάλωσιν εισαγομένων εμπορευμάτων και προς επιδιόρθωσιν του λιμένος.
[Αδημοσίευτο κείμενο από τα κατάλοιπα ενός χειρόγραφου αρχείου που κάποτε σκόπευε να γίνει βιβλίο]
[Αδημοσίευτο κείμενο από τα κατάλοιπα ενός χειρόγραφου αρχείου που κάποτε σκόπευε να γίνει βιβλίο]
ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ
Οι μύλοι στον Πειραιά είχαν παρουσιαστεί από ενωρίς, σε υψηλά σημεία ώστε να λειτουργούν με την δύναμη των ανέμων. Υπάρχουν σχέδια που δείχνουν ζωγραφισμένους ανεμόμυλους στα υψώματα της Πειραϊκής Ακτής με θέα το κεντρικό λιμάνι. Για πολλές δεκαετίες η ανάμνησή τους διατηρήθηκε σαν τοπωνύμιο.
Άλλα αλευροποιεία λειτουργούσαν ιπποκίνητα (αλογόμυλοι).
Τα σιτηρά έρχονταν με πλοία από τα μακρινά μέρη της ελληνικής και ξένης επικράτειας (εισαγωγή από την τότε Αυστρία, Τουρκία και Ρωσία - εξαγωγή στην Τουρκία και Αυστρία). Για την συγκέντρωση των ποσοτήτων τους χτίστηκαν μεγάλες αποθήκες. Η ποιότητα άλεσής τους όμως ήταν πλημμελής, τα πρώτα καταστήματα δεν τηρούσαν τους όρους υγιεινής. Τα μηχανήματα ήταν απλά, ξεπερασμένα, μεταχειρισμένα, εισαγμένα από το εξωτερικό. Δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν τις ποιότητες ούτε να καθαρίσουν το σιτάρι. Τα καθαριστήρια των δημητριακών είχαν και την ονομασία τους, «Εύρηκα» και «Τρακατρούκα». Δεν παρήγαγαν σιμιγδάλια (από την αρχαία λέξη η σεμίδαλις, γεν. της σεμιδάλεως και σεμιδάλιδος = είδος λευκού αλεύρου, ανωτέρας ποιότητος), μόνο στις γιορτές και σε ειδικές περιστάσεις, πάντα με χειροκίνητα κόσκινα και αύξηση της αξίας τους κατά 10 λεπτά την οκά.
Η παραγωγή καθαρών αλεύρων ήταν φτωχή, ανερχόταν μόλις στα 72 - 73% με την προσθήκη ακόμα 5% με τρίτα άλευρα κακής ποιότητας. Τα αλεστικά στον Σεφερλή, που μάλλον πρώτος δέχτηκε ξεναλεστές, ήταν πολύ ακριβά. Για κάθε οκά σιταριού κάποιος πλήρωνε 5 λεπτά για δικαίωμα άλεσης, που αργότερα μειώθηκε σε 4 - 4.50 λεπτά. Μετά την ίδρυση του ατμόμυλου του Σταματόπουλου άρχισε κάποια βελτίωση στην παρασκευή των αλεύρων. Έγινε εισαγωγή σιμιγδαλιστρών κι έτσι χωρίστηκαν οι ποιότητες του σιμιγδαλιού και του αλευροσιμιγδαλιού. Αναβαθμίστηκε η ποιότητα φαρινών με την ανάλογη ανάμιξη απλών φαρινών με ψιλοσιμιγδάλια. Άρχισαν να εισάγονται πλυντήρια και καθαριστήρια οπότε έπαυσαν να αλέθουν το σιτάρι μαζί με τις ξένες ύλες που ήταν ανακατεμένο. Χρόνο με το χρόνο στον Πειραιά έχτιζαν αθρόα ατμόμυλους, γιατί πράγματι η εφαρμογή του ατμού στην βιομηχανία είχε την μεγαλύτερη εφαρμογή της στους αλευρόμυλους. Ο ένας ήταν καλλίτερος από τον άλλο, όχι όμως και τέλειος λόγω κάποιων αιτιών, όπως της απουσίας ικανών κεφαλαίων και της μειωμένης ανάπτυξης κι επένδυσης. Ο πολλαπλασιασμός των ατμόμυλων οφειλόταν κυρίως στο ότι ο Πειραιάς είχε αναδειχθεί σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Την παραγωγή απορροφούσε η τοπική αγορά, πολύ γρήγορα με την τόνωση της ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας αυξήθηκαν και οι εξαγωγές σε παράκτιες πόλεις και νησιά. Έτσι με την πάροδο των ετών, με την αύξηση των μύλων και τις ανακαινίσεις ανέβηκε η ποιότητα των αλεύρων παρ’ ότι το άλεσμα εξακολουθούσε να γίνεται με μυλόλιθους.
Ύστερα ήλθαν οι κυλινδρόμυλοι να φέρουν νέα πνοή στην αλευροβιομηχανία.
Πρώτος έφερε το σύστημα ο Δημήτριος Καλαμάκης, ο οποίος στα 1903 μετέτρεψε τον πετρόμυλό του σε κυλινδρόμυλο. Η μικρή παραγωγή του στάθηκε τα χρόνια εκείνα ανεπαρκής να ανταγωνιστεί τους υπόλοιπους που λειτουργούσαν με το παλαιό σύστημα και δεν τους έβλαψε οικονομικά, άσχετα που ο ίδιος απεκόμισε μεγάλα κέρδη. Η ιδέα των κυλινδρόμυλων άργησε να γίνει αποδεκτή από τους πειραιώτες βιομήχανους. Για παράδειγμα ο Β. Κωνσταντόπουλος όταν η επιχείρησή του καταστράφηκε από φωτιά στα 1906, ανήγειρε πληρέστερο ατμόμυλο, αλλά πάλι λειτουργούντα με πέτρες. Μετά το 1908 ήλθε η μεγάλη αλλαγή. Τότε θεμελιώθηκαν οι κυλινδρόμυλοι των Πανούτσου - Προυσιάνου - Δέδε και των Αδελφών Κουμαντάρου. Επίσης δίπλα στον πετρόμυλό τους έφτιαξαν νέο κυλινδρόμυλο οι Δημ. και Ευάγ. Γεωργής και Πέτρος Νικολετόπουλος. Σε κυλινδρικούς μετατράπηκαν και οι πετρόμυλοι των Σκλαβούνου - Σημίτη και Παναγιωτόπουλου.
Στα 1910 ο πετρόμυλος του Μιχ. Ανδριτσάκη έγινε κυλινδρόμυλος. Επίσης ο Β. Κωνσταντόπουλος έχτισε κυλινδρικό ατμόμυλο κοντά στον πετρόμυλό του.
Οι νέοι κυλινδρόμυλοι κατασκευάστηκαν έτσι ώστε να χωράνε την προσθήκη κι άλλων κυλίνδρων. Αποτέλεσμα σιγά - σιγά όλοι οι πετρόμυλοι του Πειραιά επρόκειτο να εκλείψουν και να αντικατασταθούν με την νέα τεχνολογία…
Στα 1854 είχαμε τον πρώτο ατμόμυλο από κάποιους Γάλλους πίσω από τον Κωφό λιμένα [τον μετέπειτα ονομαζόμενο Λιμένα Κανθάρου, Καρβουνιάρικα], πέρα από το Τελωνείο με δυο ή τρία ζεύγη μυλόλιθων. Από την αρχή απέτυχε η προσπάθεια οπότε αγόρασε τα μηχανήματα κάποιος Λαμπίρης και με αυτά έγινε ένας άλλος στην οδό Νικήτα, εκεί όπου μετά βρισκόταν ο ατμόμυλος του Κ. Ρασσογιάννη. Ούτε κι αυτός μακροημέρευσε, γιατί στα 1856 σταμάτησε να λειτουργεί.
Για τέσσερα χρόνια κανείς ατμόμυλος δεν υπήρχε. Το σιτάρι αλεθόταν από τους αρτοποιούς με αλογόμυλους.
Ένας αρτοποιός, ο Αν. Περίδης είχε τρεις αλογόμυλους στο κατάστημά του της οδού Τσαμαδού, εκεί που μετά βρίσκουμε το μακαρονοποιείο του Θ. Χαραλαμπόπουλου.
Αυτοί οι αλογόμυλοι αχρηστεύτηκαν με τον καιρό από τον ατμόμυλο που ανέγειρε στην Αθήνα ο Αθανάσιος Δουρούτης στα 1859.
Στα 1860 ο Παν. Καπράνος ερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη έφερε παλιά μηχανήματα με τα οποία έφτιαξε μικρό ατμόμυλο με δυο ζεύγη μυλόλιθων στην ανατολική πλευρά του λιμένα Αλών, όπου αργότερα τα καταστήματα του Ιωάννη Λυκούρη, τον κράτησε μέχρι το 1867 αφού την επόμενη χρονιά σήκωσε έναν ακόμη μεγαλύτερο στην πλατεία Απόλλωνος [Καραϊσκάκη] με τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων, που διατήρησε έως το 1871. Την εκμετάλλευσή του ανέλαβε από το 1871 μέχρι το 1874-5 ο Γ. Δανιήλ [πλήρωνε 18.000 δραχμές κατ’ έτος], μετά με την σειρά οι Δημητρόπουλος και Σαριγιάννης, Σαριγιάννης - Κουμάνταρος - Μανούσος , Σαριγιάννης - Στ. Καπράνος και μετά μόνος ο Στ. Καπράνος. Πιο ύστερα τον αγόρασε ο Γ. Κοζαδίνος, μέχρι που περιήλθε στην κυριότητα του οίκου Σκουζέ.
Υδατογραφία του Μ. Δημόκα. Σύμφωνα με την επιγραφή εικονίζεται η Ακτή Τζελέπη (Πλατεία Όθωνος - Απόλλωνος - Καραϊσκάκη) με τον ατμόμυλο του Καπράνου στα 1879. Την φωτογραφία τράβηξα από την μόνιμη έκθεση χαρακτικών και φωτογραφιών του Ιστορικού Αρχείου Δήμου Πειραιά, πριν μεταφερθεί στο σημερινό κτήριο, όταν ακόμα βρισκόταν στην παλιά του θέση, εντός του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά. Σε δύο δακτυλογραφημένους κατάλογους του Αρχείου που έχω στην συλλογή μου έφερε τους αριθμούς 60 και 78 αντίστοιχα.
Στα 1863 ο Ιωάννης Δημόκας έκτισε ατμόμυλο στα δυτικά των Αλών [Αγίου Διονυσίου και Πλούτωνος, δηλαδή Ακτή Κονδύλη και Κ. Μαυρομιχάλη, στην θέση όπου σήμερα τα μηχανήματα - αντλίες Κ. Ζώνας Α.Ε.] κοντά στον σταθμό Σ.Π.Α.Π. [Η.Σ.Α.Π.] με τρία ζεύγη μυλόλιθους. Τον εργάστηκε έως το 1871 μαζί με τον Γ. Δανιήλ. Ύστερα μετά από αυτούς τον δούλεψαν οι Κ. Γαρυφάλλης και Αντ. Κονοπισόπουλος, έως ότου αχρηστεύτηκε στα 1874. [Η δύναμη των 25 ίππων του ατμόμυλου του Δημόκα εκτός της χρήσης για την παραγωγή αλεύρου εξυπηρετούσε και το κλωστήριο που άνοιξε ο ίδιος στα 1869. Η επιχείρηση διαλύθηκε στα 1888/89;]
Ο ατμόμυλος Ιωάννου Σκλαβούνου - Θεοδώρου Κανελλά, ξεκίνησε στα 1868 με την αρωγή και των αδελφών Μουτσόπουλων. Είχε τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων. Τον δούλεψαν με τον Β. Κοζαδίνο έως το 1877, μέχρι το 1883 μόνοι τους. Την κυριότητα κι εκμετάλλευση είχαν από τότε [1883] οι Σκλαβούνος και Σημίτης. Τον μετέτρεψαν σε κυλινδρικό στα 1908. [Στην οδό Ασκληπιού. Ο Ιωάννης Σκλαβούνος ήλθε στον Πειραιά μάλλον στα 1844 και αναφέρεται να παράγει ζυμαρικά από το 1863].
Απέναντι από τον Δημόκα, Αγίου Διονυσίου και Πλούτωνος, έκτισε στα 1863 αποθήκες και αμέσως στα 1864 ατμόμυλο με ατμομηχανή 55 ίππων και 7 ζεύγη μυλόπετρων ο Δημήτριος Σεφερλής [όπου σήμερα το VAMVASHIP BUILDING και το εκθεσιακό κέντρο].
Ο ατμόμυλος «Αγαμέμνων» φτιάχτηκε στα 1867 με πέντε ζεύγη μυλόπετρων απέναντι από τον σταθμό Σ.Π.Α.Π. [Η.Σ.Α.Π.] από τους Δημήτριο Σεφερλή, Κωνσταντίνο και Θεοφάνη Παναγιωτόπουλο και Τζων Μακ Δούαλλ. Με τον καιρό τον διατήρησε μόνος του ο Σεφερλής μέχρι την καταστροφή του από φωτιά στις 2 Νοεμβρίου 1882. Αμέσως ανέγειρε νέον «Αγαμέμνωνα» που τον δούλεψε μόνος και μετά από αυτόν οι γιοί του Γεώργιος και Νικόλαος Σεφερλής, από τους οποίους τον αγόρασε ο Γεώργιος Σ. Βραχνός και όταν εκείνος πέθανε τον παρέλαβε ο αδελφός του Αλ. Σ. Βραχνός μέχρι που περιήλθε στην κυριότητα και τον εκμεταλλεύεται ο Μ. Ανδριτσάκης.
Στην οδό Μιαούλη στην Τρούμπα κτίστηκε στα 1872 [1869;] ο ατμόμυλος του Αγγελόπουλου που τον εργάστηκε έως το 1876, μετά τον δούλεψε ο Γεώργιος Δανιήλ έως το 1878 [πλήρωνε 12.000 δραχμές κατ’ έτος] και ύστερα οι Αδελφοί Λάμπρου [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ σε κατάλογο του Δεκεμβρίου 1883] που τον ανακαίνισαν με νέα μηχανήματα που έφερε από την Γαλλία ο μηχανικός Σπ. Κριτσηλής. Τον αγόρασε σε πλειστηριασμό ο Δημ. Σ. Λούμος στα χέρια του οποίου κάηκε δυο φορές χωρίς να ξαναλειτουργήσει.
Την ίδια εποχή τον ατμόμυλο Λαμπίρη επί της οδού Νικήτα, αφού ανακαίνισε ο ιδιοκτήτης του Παραμυθιώτης, εργάστηκε ο Ν. Ζέρβας [Ν. Σέρβος; 1870;], μετά ο Μπακατσούλας, μέχρι που κατά το 1896 έγιναν ιδιοκτήτες του οι Δημ. Σ. Λούμος και Γ. Π. Λούμος αφού τον ανοικοδόμησαν εκ θεμελίων. Αυτός ο ατμόμυλος περιήλθε στα 1909 στην κατοχή του Κ. Ρασσογιάννη.
Στα 1873 ανεγέρθηκε ο ατμόμυλος του Δημ. Σταματόπουλου με έξι ζεύγη μυλόλιθων, τον οποίον δούλεψε διαδοχικά με τον αδελφό του Θεόδ. Σταματόπουλο και τους Γ. Βροντήση, Ν. Τσουκάτο και Λεωνίδα Οικονόμου. Από τους κληρονόμους του Σταματόπουλου τον αγόρασαν στα 1896 οι Δημ. και Ευάγγ. Γεωργής και Π. Νικολετόπουλος που διατήρησαν επί χρόνια.
Στα 1874 χτίστηκε από τον Κ. Παναγιωτόπουλο (είχε και κλωστήριο από το 1870) ο ατμόμυλός του δύναμης 30 ίππων στην οδό Πλούτωνος [Πλούτωνος ονομαζόταν η παραλιακή οδός από πλατεία Καραϊσκάκη (Ακτή Καλλιμασιώτη) και την προέκτασή της στην Π. Μαυρομιχάλη]. Τον εργάστηκε μέχρι τον θάνατό του [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ στα 1883] και μετά οι κληρονόμοι του έως το 1896. Τον ενοικίασε έως το 1906 ο Δήμος Βούρβουλης. Όταν έληξε η ενοικίαση, τον παρέλαβαν πάλι οι κληρονόμοι του Παναγιωτόπουλου και αφού μετατράπηκε σε κυλινδρόμυλο στα 1909 τον εκμεταλλεύτηκε η εταιρεία Μπενάρδος, Σουλάκος και Σία.
Έτσι στα 1874 είχαμε οκτώ ατμόμυλους στον Πειραιά που δεν εξυπηρετούσαν απλά την εγχώρια παραγωγή αφού οι ανάγκες της κατανάλωσης ήταν μεγαλύτερες, αλλά μεταποιούσαν σε άλευρα σίτο που εισαγόταν μόνο για να αλεστεί και να εξαχθεί (απαλλασσόταν από κρατικό ή δημόσιο φόρο με τον νόμο ΥΜΒ΄/27.3.1871, με την υποχρέωση αυτού που τον παραλαμβάνει να επαναφέρει, άλευρο ακαθάριστο 93% ή καθαρό 85% και πίτυρα 13% - Β.Δ. της 7.7.1871. Ο υπολογισμός από διάφορους θεωρούνταν λάθος εφ’ όσον ήταν αδύνατον να παραχθούν άλευρα καθαρά πλέον των 80%. Όμως εκείνη η ατέλεια έκανε να αυξηθούν οι ατμόμυλοι).
Στα 1875 είχαμε τον ατμόμυλο του Γ. Γαρυφάλλη και Αντ. Κονοπισόπουλου με τρία ζεύγη μυλόλιθων και 16 κυλίνδρους, ένα ατελές κι ακατάλληλο σύστημα με αποτέλεσμα να αποτύχει. Περιήλθε στην κυριότητα της Πιστωτικής Τράπεζας από την οποία τον αγόρασε στα 1882 ο Αθ. Παπαγεωργακόπουλος κι ύστερα δούλεψαν οι κληρονόμοι του. Αυτόν τον ατμόμυλο προσπάθησε να βελτιώσει ο Καλαμίδης με νέους κυλίνδρους, πάλι χωρίς επιτυχία.
Ατμοκίνητο μηχανικό αρτοποιείο, είχαμε τα χρόνια εκείνα στον Πειραιά που ήταν ενωμένο με τον ατμόμυλο του Ν. Σέρβου, δύναμης 12 ίππων «κέκτηται όμως και ιδίαν μηχανήν 6 ίππων δυνάμεως. Διά της μηχανής ταύτης δύναται να ταράξη μέχρι 5 χιλιάδων οκάδων άρτου το ημερονύκτιον∙ επί του παρόντος όμως παράγει, ένεκα ελλείψεως ανωτέρας καταναλώσεως, μόνον 1800 οκάδας άρτου, και απασχολεί 8 εργάτας». Η μηχανική αρτοποιία θα απαλλάξει τον εργάτη από την σωματική εξάντληση που τον κάνει ανίκανο προς εργασία «από της ηλικίας των τριακονταπέντε ή τεσσαράκοντα ετών». [Αλέξανδρος Μανσόλας, Απογραφικαί πληροφορίαι ατμοκινήτων βιομηχανικών καταστημάτων, Εν Αθήναις, 1876, σελ. 20]
Στα 1880 ο Ιω. Ν. Πάνος έκτισε στην οδό Μυκάλης τον ατμόμυλό του με δύο ζεύγη μυλόλιθων και μικρή μηχανή. Στα 1883 τον αγόρασε ο Λάζ. Νόνης που πρόσθεσε διαδοχικά μηχανήματα και κινητήρες εντελώς ακανόνιστα για αυτό και ονομάστηκε «Αμφιτρίτη» γιατί είχε τρεις καπνοδόχους. Ο ατμόμυλος ήλθε στα χέρια του οίκου Σκουζέ και τον αγόρασαν οι Ηλ. και Παν. Ν. Αναγνωστόπουλοι που εκ θεμελίων επισκεύασαν κι επέκτειναν κι αργότερα στα 1906 ο Δήμος Βούρβουλης που τον ανακαίνισε με την προσθήκη και μεγάλης μηχανής.
Στα 1880 κτίστηκε από τον Αντώνη Μανίνα ο ατμόμυλός του στον Κωφό λιμένα [Πίσω από το Τελωνείο, περιοχή που ονομάστηκε Μανίνα] με πέντε ζεύγη μυλόλιθων που εργάστηκε στην αρχή ο ίδιος, μετά οι κληρονόμοι του [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ σε κατάλογο του Δεκεμβρίου 1883] και ύστερα οι Δαμίγος και Ελευθερίου μέχρις ότου στα 1893 τον αγόρασαν σε πλειστηριασμό οι Δ. Σ. Λούμος και Σταύρος Λούμος οι οποίοι και τον μεταρρύθμισαν. Στα 1904 ιδιοκτήτης απέμεινε ο Σταύρος Λούμος και μετά τον θάνατό του οι κληρονόμοι του.
Στα 1882 χτίστηκε από τον Ιω. Σαριγιάννη ο ατμόμυλος της οδού Θηβών [οδός Θεοδώρου Ρετσίνα], με πέντε ζεύγη μυλόλιθων, που δούλεψε στην αρχή ο ίδιος μέχρι που τον πήρε η Ιονική Τράπεζα.
Στα 1883 ανεγέρθηκε από τον Π. Πατσιάδη [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ, δόθηκε στις 14.9.1884] ο ατμόμυλός του με πέντε ζεύγη μυλόλιθων, που τον εκμεταλλεύτηκε με διαρκείς βελτιώσεις και νέα υλικά. Το 1899 τον αγόρασε ο Β. Κωνσταντόπουλος και τον διατήρησαν οι κληρονόμοι του. [Στην οδό Δημητρίου Μουτσοπούλου].
Στα 1883 ανεγέρθηκε από τον Π. Κατσαΐτη ο ατμόμυλος στην οδό Αθηνών - Πειραιώς με τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων ο οποίος αργότερα περιήλθε στην κυριότητα της Βιομηχανικής Τράπεζας. Από εκεί τον αγόρασε στα 1887 ο Δημ. Καλαμάκης και τον μετέτρεψε σε κυλινδρικό στα 1903.
Στα 1900 κατασκευάστηκε ο ατμόμυλος του Ξακουστή και Τράκα στην γωνία των οδών Πολυδεύκους και Ασκληπιού.
Σύλλογος Εργατών Ατμομύλων Πειραιώς. Τιμητικό δίπλωμα για δωρητές. «Σκοπός του Συλλόγου είνε η αλληλοβοήθεια, ήτις έγκειται εις την συντήρησιν Ιατρών και φαρμακείου διά τα πάσχοντα μέλη, εις την χορήγησιν συντάξεως εις τους εν τη εργασία των καθισταμένους ανικάνους, και εις τας απόρους χήρας των μελών, εις την παροχήν δανείων, εις την εκπαίδευσιν, και εις την αποκατάστασιν εις εργασίαν των ορφανών τέκνων αυτών κ.λ.π.». Στις 30 Αυγούστου 1899 εξέλεξε τον Ευστάθιο Δηλαβέρη ως δωρητή του συλλόγου. Το έντυπο δημιουργήθηκε στο λιθογραφείο της εφημερίδας ΣΦΑΙΡΑ στον Πειραιά. Φωτογραφία από τον πίνακα που ήταν κρεμασμένος στο Ιστορικό Αρχείο Δήμου Πειραιά όταν βρισκόταν στο Δημοτικό Θέατρο. Σε δύο δακτυλογραφημένους κατάλογους για την μόνιμη έκθεση χαρακτικών και φωτογραφιών του - που έχω στην συλλογή μου - έφερε τους αριθμούς 77 και 94 αντίστοιχα.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΪΚΩΝ
ΠΕΤΡΟΜΥΛΩΝ – ΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΩΝ
Θα παρουσιάσω τώρα αναλυτικά (σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που είχαν
κατατεθεί στο ΕΒΕΠ στα 1910) την κατάσταση των πειραϊκών πετρόμυλων και
κυλινδρόμυλων.
*Κυλινδρόμυλος και Πετρόμυλος Δημ. και Ευαγ. Γεωργή και Πέτρου Νικολετόπουλου με την επωνυμία ΣΠΑΡΤΗ.
Εξαώροφος, όλος κτισμένος με Béton-armé. Δικύλινδρη ατμομηχανή δύναμης 325 ίππων. 8 ζεύγη μυλόλιθων και 15 κύλινδροι γερμανικού συστήματος Luther. Αποθήκες χωρητικότητας 2.300.000 οκάδων σίτου. Η εικοσιτετράωρη παραγωγή του κυλινδρόμυλου ανέρχεται σε 50.000 οκάδες, του πετρόμυλου σε 32.000. Αριθμός προσωπικού, 58. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Πανούτσου, Προυσιάνου και Δέδε.
Πενταώροφος, δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 200 ίππων, 12 κύλινδροι για άλεση σκληρών σίτων και 10 κύλινδροι για άλεση απαλών σίτων, συστήματος Buhler Frères, Uzwil, Suisse. Και των δύο η εικοσιτετράωρη παραγωγή ανέρχεται σε 50.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Αδελφών Κουμαντάρου - «Ευρώτας».
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή γερμανικού συστήματος Gorlitz, δύναμης 325 ίππων. Δώδεκα κύλινδροι γερμανικού συστήματος Amme, Giesecke und Konegen, Braunschweig. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.500.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 35. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Β. Κωνσταντοπούλου.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 220 ίππων. Ένδεκα ζεύγη μυλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή πετρόμυλου 65.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 32.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 60. Φωτισμός ηλεκτρικός. Για την κίνηση κυλινδρόμυλου θα προστεθεί ηλεκτρομηχανή.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Μιχ. Ανδριτσάκη.
Εξαώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 315 ίππων. Δώδεκα ζεύγη μιλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή του πετρόμυλου ήδη 68.000 οκάδες, μετά την εγκατάσταση του κυλινδρόμυλου επτά ζεύγη μυλόλιθων 25.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Σκλαβούνου και Σημίτη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 125 ίππων. Ένα ζεύγος μυλόλιθων και δέκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 35.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παναγιωτοπούλου. Ενοικιαστές Μπενάρδος, Σουλάκος και Σια. Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 250 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι ελβετικού συστήματος M. Seck. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 30.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Δημ. Καλαμάκη.
Τετραώροφος. Δύο γκαζομηχανές δύναμης 130 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 28.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.200.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Δήμου Βούρβουλη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 350 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 800.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 37. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος κληρονόμων Σταύρου Λούμου.
Τριώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 200 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων και τέσσαρες κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ξακουστή και Τράκα.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 250 ίππων. Επτά ζεύγη μυλόλιθων και δύο κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Κωνσταντίνου Ρασσογιάννη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 150 ίππων. Πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 22.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 23. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παπαγεωργακοπούλου. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer , δύναμης 150 ίππων. Είκοσι κύλινδροι συστήματος αμερικανικού. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ιονικής Τραπέζης. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 100 ίππων, πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 25.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 150.000. Προσωπικό 18.
*Κυλινδρόμυλος και Πετρόμυλος Δημ. και Ευαγ. Γεωργή και Πέτρου Νικολετόπουλου με την επωνυμία ΣΠΑΡΤΗ.
Εξαώροφος, όλος κτισμένος με Béton-armé. Δικύλινδρη ατμομηχανή δύναμης 325 ίππων. 8 ζεύγη μυλόλιθων και 15 κύλινδροι γερμανικού συστήματος Luther. Αποθήκες χωρητικότητας 2.300.000 οκάδων σίτου. Η εικοσιτετράωρη παραγωγή του κυλινδρόμυλου ανέρχεται σε 50.000 οκάδες, του πετρόμυλου σε 32.000. Αριθμός προσωπικού, 58. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Πανούτσου, Προυσιάνου και Δέδε.
Πενταώροφος, δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 200 ίππων, 12 κύλινδροι για άλεση σκληρών σίτων και 10 κύλινδροι για άλεση απαλών σίτων, συστήματος Buhler Frères, Uzwil, Suisse. Και των δύο η εικοσιτετράωρη παραγωγή ανέρχεται σε 50.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Αδελφών Κουμαντάρου - «Ευρώτας».
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή γερμανικού συστήματος Gorlitz, δύναμης 325 ίππων. Δώδεκα κύλινδροι γερμανικού συστήματος Amme, Giesecke und Konegen, Braunschweig. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.500.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 35. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Β. Κωνσταντοπούλου.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 220 ίππων. Ένδεκα ζεύγη μυλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή πετρόμυλου 65.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 32.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 60. Φωτισμός ηλεκτρικός. Για την κίνηση κυλινδρόμυλου θα προστεθεί ηλεκτρομηχανή.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Μιχ. Ανδριτσάκη.
Εξαώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 315 ίππων. Δώδεκα ζεύγη μιλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή του πετρόμυλου ήδη 68.000 οκάδες, μετά την εγκατάσταση του κυλινδρόμυλου επτά ζεύγη μυλόλιθων 25.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Σκλαβούνου και Σημίτη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 125 ίππων. Ένα ζεύγος μυλόλιθων και δέκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 35.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παναγιωτοπούλου. Ενοικιαστές Μπενάρδος, Σουλάκος και Σια. Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 250 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι ελβετικού συστήματος M. Seck. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 30.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Δημ. Καλαμάκη.
Τετραώροφος. Δύο γκαζομηχανές δύναμης 130 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 28.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.200.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Δήμου Βούρβουλη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 350 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 800.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 37. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος κληρονόμων Σταύρου Λούμου.
Τριώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer, δύναμης 200 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων και τέσσαρες κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ξακουστή και Τράκα.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 250 ίππων. Επτά ζεύγη μυλόλιθων και δύο κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Κωνσταντίνου Ρασσογιάννη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 150 ίππων. Πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 22.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 23. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παπαγεωργακοπούλου. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος Sulzer , δύναμης 150 ίππων. Είκοσι κύλινδροι συστήματος αμερικανικού. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ιονικής Τραπέζης. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Ατμομηχανή συστήματος Corlis, δύναμης 100 ίππων, πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 25.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 150.000. Προσωπικό 18.
Καταχώρηση του 1923 της εταιρείας των αλευροβιομήχανων Νικολακόπουλου και Βούρβουλη. Τα γραφεία τους ήταν στην αρχή της οδού Τσαμαδού κοντά στην Δ. Γούναρη.
Καταχώρηση του 1923 του Δ. Μ. Σταματιάδη, εισαγωγέα δημητριακών, καρπών, οσπρίων και αλεύρων.
Καταχώρηση του 1923 των Στρατή και Κωνσταντινίδη. Εισαγωγή και εξαγωγή σιτηρών, αλεύρων, αποικιακών καπνών, ελαίων.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στους παραπάνω ας προσθέσω και τους κυλινδρικούς ατμόμυλους των Αδελφών Σταυριανόπουλων και την «Λομβάρδα» (από την Meccanica Lombarda της ιταλικής Monza) που είχαν κτιστεί στο Μοσχάτο «αμέσως μετά τα προς τον Δήμον Αθηναίων σύνορα του Δήμου Πειραιώς και τούτο διά δημοτικούς φορολογικούς λόγους».
Αν οι υπολογισμοί ήταν σωστοί, η αξία των πειραϊκών κυλινδρόμυλων ανερχόταν σε 6.500.000 δραχμές ενώ για την κίνησή τους από τους ατμομυλούχους και αλευρέμπορους χρησιμοποιούνταν κεφάλαια άλλων 7 - 8.000.00 δραχμών εκτός από εκείνα που διέθεταν οι Τράπεζες για τα σιτοδάνεια.
Πολλοί σιτέμποροι, που απέκτησαν χρήματα κι έκτισαν επιχειρήσεις με δικά τους έξοδα ή και τραπεζικά δάνεια, δεν ασχολούνταν προσωπικά με τους μύλους τους, τους ενοικίαζαν σε διάφορους, που ήταν παλιοί αρτοποιοί, μικροί έμποροι αλεύρων κ.λ.π. κι είχαν δελεαστεί να κάνουν ανοίγματα στην αλευροβιομηχανία. Έτσι είναι δύσκολο να γίνει ακριβής διαχωρισμός αρμοδιοτήτων.
Φυσικό είναι ότι εκτός από το προσωπικό την ατμόμυλων εργαζόταν ένα μεγάλο πλήθος γύρω από την επαγγελματική αλευροβιομηχανία. Υπάλληλοι γραφείων, μεταφοράς του σίτου, των αλεύρων και των πιτύρων. Μεγάλα φορτία διακινούνταν μέσω της ελληνικής ακτοπλοΐας, της ιστιοφόρας ναυτιλίας και με τρεις σιδηροδρομικές εταιρείες που σαν αφετηρία είχαν την πόλη μας.
Εκεί, στα 1910 η εξαγωγή προς τα άλλα κράτη υπήρξε σημαντική, αφού στέλνονταν πρώτα άλευρα στην Αίγυπτο, την Μικρά Ασία, την Κύπρο, τα νησιά του Αρχιπελάγους, πίτυρα και τρίτα άλευρα στην Γερμανία, Ολλανδία και σε μικρότερα ποσοστά στην Τεργέστη, Μασσαλία και Αίγυπτο.
*Στον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του1906 - 1907 του Γ. Ν. Αλεξάκη εκτός των γνωστών ατμόμυλων μνημονεύεται και του Δ. Μπρατόπουλου στου Καραϊσκάκη, του Γ. Μπέρτου πλησίον οδού Αγίου Ιωάννου Ρέντη [οδός που έβγαινε στα «Περιβόλια»] και καταγράφονται ως αλευροπώλες οι Μ. Αλεξίου (Λουδοβίκου), Ι. Ανδρουτσόπουλος (Λουδοβίκου), Χ. Βασιάδης (Μακράς Στοάς = Δ. Γούναρη), Κ. Βούρβουλης (Τσαμαδού), Δ. Γουναρόπουλος (Μακράς Στοάς), Ε. Διαμαντόπουλος (Φωκίωνος), Γ. Δάκας (Μιαούλη), Κ. Ζωγράφος (Φίλωνος), Αθ. Ζούπας (Μιαούλη).
Εργοστάσια αρτοποιίας αυτά των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Γ. Βέλτσου (στην οδό Μιαούλη) και του Π. Ζέππα (στην Τροχιοδρόμων) ενώ ως ζυμαρικών εκείνα των Ν. Βούρβουλη, των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Ι. Σκλαβούνου (Μακράς Στοάς), των Θωμόπουλου - Χέλμη (στην Φίλωνος), του Ι. Σούλη (Μακράς Στοάς), του Π. Τσιλιμίγκρα (στην Τσαμαδού), του Ν. Χαραλαμπόπουλου (Μακράς Στοάς).
Στους παραπάνω ας προσθέσω και τους κυλινδρικούς ατμόμυλους των Αδελφών Σταυριανόπουλων και την «Λομβάρδα» (από την Meccanica Lombarda της ιταλικής Monza) που είχαν κτιστεί στο Μοσχάτο «αμέσως μετά τα προς τον Δήμον Αθηναίων σύνορα του Δήμου Πειραιώς και τούτο διά δημοτικούς φορολογικούς λόγους».
Αν οι υπολογισμοί ήταν σωστοί, η αξία των πειραϊκών κυλινδρόμυλων ανερχόταν σε 6.500.000 δραχμές ενώ για την κίνησή τους από τους ατμομυλούχους και αλευρέμπορους χρησιμοποιούνταν κεφάλαια άλλων 7 - 8.000.00 δραχμών εκτός από εκείνα που διέθεταν οι Τράπεζες για τα σιτοδάνεια.
Πολλοί σιτέμποροι, που απέκτησαν χρήματα κι έκτισαν επιχειρήσεις με δικά τους έξοδα ή και τραπεζικά δάνεια, δεν ασχολούνταν προσωπικά με τους μύλους τους, τους ενοικίαζαν σε διάφορους, που ήταν παλιοί αρτοποιοί, μικροί έμποροι αλεύρων κ.λ.π. κι είχαν δελεαστεί να κάνουν ανοίγματα στην αλευροβιομηχανία. Έτσι είναι δύσκολο να γίνει ακριβής διαχωρισμός αρμοδιοτήτων.
Φυσικό είναι ότι εκτός από το προσωπικό την ατμόμυλων εργαζόταν ένα μεγάλο πλήθος γύρω από την επαγγελματική αλευροβιομηχανία. Υπάλληλοι γραφείων, μεταφοράς του σίτου, των αλεύρων και των πιτύρων. Μεγάλα φορτία διακινούνταν μέσω της ελληνικής ακτοπλοΐας, της ιστιοφόρας ναυτιλίας και με τρεις σιδηροδρομικές εταιρείες που σαν αφετηρία είχαν την πόλη μας.
Εκεί, στα 1910 η εξαγωγή προς τα άλλα κράτη υπήρξε σημαντική, αφού στέλνονταν πρώτα άλευρα στην Αίγυπτο, την Μικρά Ασία, την Κύπρο, τα νησιά του Αρχιπελάγους, πίτυρα και τρίτα άλευρα στην Γερμανία, Ολλανδία και σε μικρότερα ποσοστά στην Τεργέστη, Μασσαλία και Αίγυπτο.
*Στον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του1906 - 1907 του Γ. Ν. Αλεξάκη εκτός των γνωστών ατμόμυλων μνημονεύεται και του Δ. Μπρατόπουλου στου Καραϊσκάκη, του Γ. Μπέρτου πλησίον οδού Αγίου Ιωάννου Ρέντη [οδός που έβγαινε στα «Περιβόλια»] και καταγράφονται ως αλευροπώλες οι Μ. Αλεξίου (Λουδοβίκου), Ι. Ανδρουτσόπουλος (Λουδοβίκου), Χ. Βασιάδης (Μακράς Στοάς = Δ. Γούναρη), Κ. Βούρβουλης (Τσαμαδού), Δ. Γουναρόπουλος (Μακράς Στοάς), Ε. Διαμαντόπουλος (Φωκίωνος), Γ. Δάκας (Μιαούλη), Κ. Ζωγράφος (Φίλωνος), Αθ. Ζούπας (Μιαούλη).
Εργοστάσια αρτοποιίας αυτά των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Γ. Βέλτσου (στην οδό Μιαούλη) και του Π. Ζέππα (στην Τροχιοδρόμων) ενώ ως ζυμαρικών εκείνα των Ν. Βούρβουλη, των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Ι. Σκλαβούνου (Μακράς Στοάς), των Θωμόπουλου - Χέλμη (στην Φίλωνος), του Ι. Σούλη (Μακράς Στοάς), του Π. Τσιλιμίγκρα (στην Τσαμαδού), του Ν. Χαραλαμπόπουλου (Μακράς Στοάς).
Ανώνυμος Αλευροποιητική Εταιρία «ΕΥΡΩΤΑΣ». Εγκριθείσα διά του από 28 Φεβρουαρίου 1925 διατάγματος. Έδρα εν Πειραιεί. Κεφάλαιον εταιρικόν καταβεβλημένον. Δραχμαί 40.000.000. Διηρημένον εις 400.000 μετοχάς εκ δραχμών 100 εκάστη. Τίτλος εικοσιπέντε μετοχών εις τον φέροντα. Εν Πειραιεί τη 2 Ιουλίου 1926. Με τις 27 μερισματαποδείξεις εικοσιπέντε μετοχών. Βρίσκεται στην συλλογή μου.
*Στον
Μέγα Οδηγό Πειραιώς του Αλ. Φωτεινού 1928 - 1929 παρουσιάζονται οι παρακάτω
κυλινδρόμυλοι:
Γεωργή Θ., οδός Αθηνών 43.
Γεωργή και Νικολετόπουλου, Αθηνών.
«Ευρώτας Α.Ε.», Αλιπέδου.
Κατσουνίδου Ιορδάνη και Σία, οδός Αθηνών.
Κυλινδρόμυλοι Αττικής Α.Ε., γραφεία Μέγαρο Σπυράκη.
Κωνσταντοπούλου Κ., παρά τον ναό του Αγίου Ελευθερίου.
«Μύλοι Πειραιώς» Α.Ε., Πολυδεύκους.
Ξακουστή Κ., Πολυδεύκους.
Οικονόμου Κ., Ασκληπιού 22.
Πλειθωνίδου Α., Κωνσταντινουπόλεως 26.
Σαραντοπούλου Κ., Νικήτα 17.
Σταματίου Δ. Π., Πλούτωνος 23.
Συνεργατική Ένωσις Σιτεργατών Πειραιώς (ΣΥΝ. Π. Ε.). Φίλωνος 51Β. Απόδειξη πληρωμής 2.275 δραχμών «διά την εκφόρτωσιν εκ του κύτους εις το σόττο παλάγκο Κριθή χύμα» 125 τόνων και «δι’ ημερ. Βαρούλκων 4». «Εν Πειραιεί τη 16 Ιανουαρίου 1929. Εξοφλήθη τη 11 Φεβρουαρίου 1929». Το φορτηγό πλοίο λεγόταν «Μάιδ-οφ-Σάμος», SS Maid of Samos. Ναυπηγήθηκε στα 1901. Στην περίοδο 1921-1930 ανήκε στην Εmbiricos Line - (Byron S.S. Co and National Greek Line), London, μετά στον εφοπλιστή Κούλουθρο, Άνδρος (1930-1936) , ύστερα στους Αδελφούς Γουλανδρή (1936-1940). Το πήραν οι Γάλλοι (κυβέρνηση τουVichy), οι Ιταλοί (ως SS Pavia) και τέλος το Γερμανικό Ναυτικό με το όνομα SS Carmen. Λέγεται ότι βυθίστηκε (ίσως από αμερικανική αεροπορική επιδρομή στην Toulon) στα 1944 και διαχωρίστηκε στην Τεργέστη το 1945. Ο Δημήτριος Γούναρης - σύμφωνα με καταχώρηση του 1937 - είχε εταιρεία με ναυλώσεις, αγοραπωλησίες, πρακτορεύσεις ατμόπλοιων με έδρα το Μέγαρο του Ηλεκτρικού Σταθμού. Το έγγραφο ανήκει στην συλλογή μου.
*Ο
Επαγγελματικός και Βιομηχανικός Οδηγός Πειραιώς του 1932 του Φιλιππίδη (σελ. 29
και 98) αναφέρει χωριστά τους αλευρόμυλους με τους κυλινδρόμυλους, όμως υπάρχει
ταύτιση των περισσότερων:
ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΟΙ
«Αττικής» Α.Ε., οδός Φωκίωνος.
Βούρβουλη Ν., οδός Πολυδεύκους - Ασκληπιού.
Γεωργή και Νικολετόπουλου Α.Ε., οδός Αθηνών.
«Ευρώτας» Α.Ε., οδός Αθηνών με τηλέφωνο 7-66.
«Ευτυχία» κυλινδρόμυλος. Οδός Σαγγαρίου.
Καλαμάκη Δ. Ι., Τρύφωνος Μουτσοπούλου.
Κοκκίνου Ν., Κωνσταντινουπόλεως 20.
Κωνσταντοπούλου Β., οδός Δ. Μουτσοπούλου 19, τηλέφωνο 3-26.
Λάσκαρη Γεωργ., οδός Θηβών 27.
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου» Α.Ε., όρμος Αγίου Γεωργίου.
Μυλωνά Σπ., Κωνσταντινουπόλεως 52, τηλέφωνο 9-81.
Σαραντοπούλου Κ., οδός Νικήτα 17, τηλέφωνο 4-31.
Σεραφειμίδη Δ., οδός Δραγατσανίου 2.
Σταματίου Δ. Π., οδός Δραγατσανίου - Πλούτωνος.
ΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΟΙ
««Αττικής» Α.Ε., οδός Φωκίωνος.
Γεωργή Θ., οδός Αθηνών 43.
Γεωργή και Νικολετόπουλου Α.Ε., οδός Αθηνών - Πειραιώς.
«Ευρώτας» Α.Α.Ε., οδός Αθηνών 45.
«Ευτυχία» Συν., Οδός Σαγγαρίου 5.
Καλαμάκη Δ. Ε., οδός Αλιπέδου.
Κατσουνίδου Ι. και Σία, οδός Αθηνών.
Κωνσταντοπούλου Β., οδός Δ. Μουτσοπούλου 19.
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου», οδός Πολυδεύκους.
Μυλωνά Σπ., οδός Κωνσταντινουπόλεως 52.
Ξακουστή Κ., οδός Πολυδεύκους.
Οικονόμου Κ., οδός Ασκληπιού 22.
Πλειθωνίδου Α., οδός Κωνσταντινουπόλεως 26.
Σαραντοπούλου Κ., οδός Νικήτα 17.
Σταματίου Δ. Π., Πλούτωνος.
Χρονόπουλοι Αδελφοί, οδός Δραγατσανίου 2.
*Στον Μέγα Εμπορικό - Βιομηχανικό - Επαγγελματικό Οδηγό Αθηνών - Πειραιώς -Περιχώρων του1939 του Γαβριήλ Γαβριηλίδη συναντώνται οι αλευρέμποροι Γ. Βασιάδης (Δ. Γούναρη 30Α), Αδελφοί Δαλάκου (Δ. Γούναρη 37), Αβρ. Ετζεόγλου (Δ. Γούναρη 7), Αδελφοί Θεοφυλάκτου (Νικήτα 17), Θ. Καλενδριανός (Δ. Γούναρη 33Α), Δημ. Καστάνης (Δ. Γούναρη 34), Γ. Κουμαντάρος - Γ. Κουμανταράκης (Δ. Γούναρη 43 - Αποθήκη στην Αλιπέδου 19), Τ. Κωνσταντόπουλος (Δ. Γούναρη 1), Σπ. Μυλωνάς (Φίλωνος 31), Αδελφοί Παπαθωμόπουλοι (Δ. Γούναρη 33Α), Πίππας -Παπανικολάου (Δ. Γούναρη 48), Δ. Συμεωνόγλου (Αθηνών 2), Κων. Τσεκούρας και Σία,
(Αθηνών 5).
Κυλινδρόμυλοι - Αλευρόμυλοι.
«Ακρόπολις». Απόστολος Εμμ. Γρηγορίου (Ασκληπιού 22). Διευθυντής - διαχειριστής ήταν ο Απόστολος Νικ. Μπέμπος.
«Αττική» Α.Ε. (Φωκίωνος).
«Γ.Ε.Σ.Α.» Α.Ε. Κωνσταντινουπόλεως 20.
«Γεωργής - Νικολετόπουλος» Α.Ε. (Αθηνών 32 και Αθηνών 35).
«Ευρώτας». Αδελφοί Κουμάνταρου (Αθηνών - Πειραιώς).
«Ευτυχία». (Σαγγαρίου 5).
Δ. Καλαμάκης. (Πλούτωνος - Δραγατσανίου).
«Μόϊρτσε». Μ. Μοίρας και Σία. (Υμηττού 65).
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου». Πρατήριο στην Λουδοβίκου 16Α).
Εμμανουήλ Παπαδόπουλος. (Κωνσταντινουπόλεως 52).
Κ. Σαραντόπουλος Α.Ε. (Δημητρακοπούλου 20).
Ν. Χαρατσάρης. (Φωκίωνος 7). Αντιπρόσωπος Κυλινδρομύλου «Κερκύρας».
Καταχωρήσεις των κυλινδρόμυλων του Κωνσταντόπουλου και των Γεωργή - Νικολετόπουλου στο βιβλίο «Χρονικά του Ο.Λ.Π. Ο λιμήν του Πειραιώς. 1937. Έκδοσις Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Εκτός από την χρήση των ατμόμυλων για την επεξεργασία των δημητριακών τους βλέπουμε σε εκτός Πειραιώς τόπους να λειτουργούν και ως ελαιοτριβεία, θειοτριβεία κ.ά. Δεν γίνεται λόγος για νερόμυλους στον Πειραιά, δεν το επέτρεπε η αργή και ακανόνιστη ροή των χειμάρρων.
Το παρόν αναδημοσιεύτηκε σε σύντμηση στο περιοδικό Πειραϊκό Ορόσημο, τεύχος 58, Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2017, σελ. 20 - 22.
Εκτός από την χρήση των ατμόμυλων για την επεξεργασία των δημητριακών τους βλέπουμε σε εκτός Πειραιώς τόπους να λειτουργούν και ως ελαιοτριβεία, θειοτριβεία κ.ά. Δεν γίνεται λόγος για νερόμυλους στον Πειραιά, δεν το επέτρεπε η αργή και ακανόνιστη ροή των χειμάρρων.
Το παρόν αναδημοσιεύτηκε σε σύντμηση στο περιοδικό Πειραϊκό Ορόσημο, τεύχος 58, Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2017, σελ. 20 - 22.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου