Μεταμορφώσεις ενός βιομηχανικού τοπίου στην οδό Πειραιώς, 1997.

                                                                                   Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Μια μακριά οδός 8.500 μέτρων (ποτέ δεν την είπαν λεωφόρο!) που από την αρχαιότητα είχε κατασκευαστεί για να ενώνει την πόλη της Αθήνας με τον Πειραιά, διαγράφοντας από το 1834 μέχρι τις μέρες μας μια ακαλαίσθητη οικιστική και βιομηχανική εξέλιξη, όλο αλλαγές και υποβάθμιση, έγινε τα τελευταία χρόνια       - επιτέλους - κέντρο προσοχής της κρατικής και ιδιωτικής πρωτοβουλίας και αντικείμενο μελέτης για την ανάπλαση και ανάδειξη της ταυτότητάς της από τον κύριο υπεύθυνο φορέα, το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.

Το πανάρχαιο μονοπάτι που ξεκινούσε από το ύψος του Κεραμικού, της Ιεράς Οδού (Ιερά Πύλη) και τις Πειραϊκές Πύλες των αθηναϊκών τειχών που βρέθηκαν στη διασταύρωση των οδών Ερυσίχθωνος και Ηρακλειδών συνέχιζε την πορεία του προς Πειραιά, χαραγμένο ανάμεσα στα χαμηλά των υψωμάτων,         στα δάση, στους ελαιώνες, στους κήπους και στους αγρούς, περνώντας πάνω από τα γεφύρια των ποταμών και των χειμάρρων.

Τον 5^ο αιώνα π.Χ. ο Κίμων και ο Περικλής έχτισαν τα Μακρά Τείχη, το βόρειο και νότιο σκέλος, δημιουργώντας μεταξύ τους ένα διάδρομο πλάτους 180 -190 μέτρων για την εσωτερική επικοινωνία και ασφάλεια των κατοίκων των δυο πόλεων.

Έτσι αρχίζει επίσημα η ιστορία της οδού Πειραιώς η οποία εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ακόμα, μετά την καταστροφή και τη φυσική διάλυση των τειχών.

Στην Τουρκοκρατία από τον περίβολο της Αθήνας ανοιγόταν η Πόρτα του Δράκου, η Ασλάν Καπουσί.        Οι χάρτες σημειώνουν από τον Πειραιά τη Strada che va in Attene, Chemin d’Athènes, Route du Pirée, Road to Athens, Παλαιά οδός Αθηνών.

Πολλοί ξένοι περιηγητές περιγράφουν τη διαδρομή και το τοπία στο ανεβοκατέβασμά τους στον Πειραιά και στην Αθήνα. Μεταφορικά μέσα ήταν τα γαϊδούρια, τα άλογα, τα βόδια που έζευαν τα κάρα. Τριγύρω έβοσκαν πρόβατα. Δίπλα τους κείτονταν τα αρχαία κατάλοιπα τύμβων, τάφων, κτισμάτων. Ξεδίψαγαν με νερό των πηγαδιών που αντλούσαν οι αγωγιάτες - οδηγοί τους με ένα πέτσινο σίκλο.

Είχαν να αντιμετωπίσουν τη λάσπη ή τη σκόνη ανάλογα με την εποχή και προτιμούσαν να ταξιδεύουν τις δυο περίπου ώρες της απόστασης σε μικρές ομάδες. Με τον ερχομό του Όθωνα και των Βαυαρών η κυβέρνηση ανέλαβε την κατασκευή της οδού Πειραιώς (1834 - 36). Οι μηχανικοί πρότειναν διάφορα σχέδια, επικράτησε όμως η άποψη του Κλέντσε να διατηρηθεί η υπάρχουσα οδός «καθιστώντες αυτήν, συμφώνως προς την πορείαν της, αμαξιτήν». Ο λοχαγός Σπις ανέλαβε την εκτέλεση του έργου (χάραξη - λιθόστρωση) με τους στρατιώτες σκαπανείς του μηχανικού κι άλλους εργάτες. Την εκμετάλλευσή της ανέλαβε ο επιχειρηματίας Στρογκ. Η κατάσταση του δρόμου ήταν κακή. Για την επισκευή του είχαν επιβληθεί το 1842 διόδια πέντε λεπτών για τη διέλευση κάθε ζώου. Το 1845 η εφημερίδα ΑΙΩΝ έγραψε «η από Αθηνών εις Πειραιά φέρουσα οδός κατέστη αδιάβατος... καθ’ εκάστην συντρίβονται άμαξαι, ζημιουμένων των δυστύχων κυρίων των..».

Στα 1853 καταγράφονται 124 επιβατικές άμαξες με τέσσερις ρόδες και δυο ζώα, 7 με δυο ρόδες κι ένα ζώο ενώ υπήρχαν 256 άμαξες για εμπορεύματα με δυο ρόδες κι ένα ζώο και 24 με τέσσερις ρόδες και δυο ζώα. Η αυξανόμενη κίνηση υλοποίησε την ιδέα της ίδρυσης σιδηροδρόμου, που λειτούργησε στα 1869. Προηγουμένως είχαν κυκλοφορήσει τα πολυφορεία ή παντοφορεία τα οποία εκτελούσαν το δρομολόγιο τρεις φορές την ημέρα αντί μιας δραχμής. Αφετηρίες, ήταν η συμβολή της οδού Αιόλου και Ερμού στην Αθήνα («στις καρότσες») και στη Γούναρη με Τσαμαδού στον Πειραιά («πλατεία Αμαξών, Αμαξοστάσιον»).

Η οδός Πειραιώς αφήνει την πλατεία Ομονοίας (εδώ την ονομάζουν Παναγή Τσαλδάρη), προχωράει ίσια στο Γκάζι απ’ όπου ξεφεύγει την ευθυγράμμιση κι ακολουθεί τη διαδρομή του παλιού δρόμου μέχρι το ύψος των οδών Κύπρου και Δημητσάνας στο Μοσχάτο. Εκεί συναντά και πηγαίνει την κλασική πορεία των μακρών τειχών κι έτσι ευθεία φτάνει στον Πειραιά με το όνομα οδός Αθηνών - Πειραιώς. Προέκτασή της προς το λιμάνι είναι η Δ. Γούναρη και η Εθνικής Αντιστάσεως. Με αυτόν τον τρόπο η οδός Πειραιώς διασχίζει τους Δήμους Πειραιά, Ρέντη, Μοσχάτου, Ταύρου και Αθηναίων.

Στον έρημο δρόμο που τον 19^ο αιώνα βρίσκονταν μόνο κάποιοι σταθμοί ξεκούρασης των οδοιπόρων και των ζώων τους (στη θέση «Παράγκες», στο Μοσχάτο προσφέρονταν δροσερό νερό, λουκούμια, αναψυκτικά και ρακή) άρχισαν σιγά-σιγά να κτίζονται μικρά σπιτάκια, με αυλές και να φυτεύονται δέντρα και φοινικοειδή. Ειδικά στις άκρες του, στην Αθήνα και στον Πειραιά υψώθηκαν νεοκλασικά σπίτια και σχηματίσθηκαν νέες συνοικίες. Στα 1877 εγκαταστάθηκε το Γκάζι, στα 1886 το Ελληνικό Πιλοποιείο του Πουλόπουλου και στα 1890 ο Παυλίδης. Στον Πειραιά, η βιομηχανική ζώνη επεκτάθηκε γρήγορα προς την Πειραιώς σαν περιοχή ακατοίκητη με ελεύθερες εκτάσεις για τα εργοστάσια. Το 1906 μνημονεύονται να βρίσκονται πάνω στην οδό Αθηνών - Πειραιώς οι ατμόμυλοι του Γεωργή και Νικολετόπουλου, του Δ. Καλαμάκη, το βυρσοδεψείο του Κόκκοτα, το εργοστάσιο νάφθας του Ι. Παπαδόγιαννη, του Π. Ασλάνη, το οινοπνευματοποιείο του Δετώρου, η σαπωνοποιεία του Γ. Κολοσούκα και του Ε. Ανδρεάδη, το σιδηρουργείο του Ι. Φόρτη, το σανοπωλείο του Γαλακάτου, το χαλβαδοποιείο του Οικονόμου, τα χρωματοποιείο του Α. Σ. Οικονομίδη και Σία.

«Αθηνών: Η εις Αθήνας άγουσα δημοσία οδός άρχεται εις την γέφυραν του Σιδηροδρόμου Πειραιώς Αθηνών». Για να πάει στην Αθήνα κάποιος έδινε 6 δραχμές. Με επιστροφή και δίωρη παραμονή πλήρωνε     12 δραχμές. Νεότερες οικοδομές που οι περισσότερες χαρακτηρίστηκαν διατηρητέες είναι της ΧΡΩΠΕΙ, της ΕΛΑΪΣ, της ΣΚΥΠ, της ΒΙΣ, της ΣΑΝΙΤΑΣ, της ΗΒΗ, της ΕΛΜΑ, του Χαράκογλου, των Μύλων Ευτυχίας.           Τα παραπάνω κτήρια σαν ζωντανές μονάδες άλλαζαν μορφή περνώντας διάφορες φάσεις εξέλιξης (επεκτάσεις, προσθήκες, κατεδαφίσεις τμημάτων τους). Είμαστε πλέον στην εποχή της αποβιομηχάνισης κι ολόκληρος ο δρόμος δείχνει σε πολλά σημεία του φανερά τα σημάδια πρόωρης γήρανσης κι εγκατάλειψης.

Την εξυγίανση της οδού Πειραιώς ανέλαβε η Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού του Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. που συνέταξε μελέτη ανάπλασής της.

Έγινε λοιπόν ο χαρακτηρισμός της ζώνης γύρω από τον άξονά της σαν παραδοσιακό τμήμα της πόλης με το ΦΕΚ 510Δ/1996 και κηρύχτηκαν διατηρητέα 88 κτήρια και 10 όψεις κτηρίων με το ΦΕΚ 267Δ/1997. Προωθούνται με γοργούς ρυθμούς όλες οι διαδικασίες για την ανάδειξη της οδού με πολυκέντρα πολιτιστικών δραστηριοτήτων, χώρους πρασίνου, αναψυχής, άθλησης, ανακαίνιση διατηρητέων, ανακούφιση του κυκλοφοριακού. Άρθρο του Υπουργείου Περιβάλλοντος με τίτλο «η οδός Πειραιώς υπερτοπικός πόλος» δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχη 56 - 57 το 1995. Εκδόθηκαν κι άλλα ενημερωτικά έντυπα ενώ ενθαρρύνει κάθε προσπάθεια επαφής του κοινού με το θέμα.

Δύο δραστήριες γυναίκες, εμπνευσμένες από όλη αυτή την κίνηση για την επίλυση των προβλημάτων της οδού Πειραιώς, η Ίρις Κρητικού και η Flavia Nessi - Γιαζιτζόγλου, ιστορικοί τέχνης, διοργανώτριες εκθέσεων και πολιτιστικών δρώμενων, πήραν την πρωτοβουλία πριν δυο χρόνια να κάνουν μια έκθεση με τη συνεργασία πολλών καλλιτεχνών, ώστε να ψηλαφίσουμε με τα μάτια, τις αισθήσεις και τη φαντασία μας τις τόσες εναλλαγές της οδού, μέσα από την παρουσίαση ιστορικών ντοκουμέντων, της ζωγραφικής, της φωτογραφίας, των ταινιών, της γλυπτικής, της διακόσμησης, των εφευρημάτων, δοσμένες σε εννέα ενότητες.

Η έκθεση γίνεται στο παλιό εργοστάσιο της εταιρεία ΒΙΣ, Βιομηχανία Συσκευασιών Α.Ε., στην οδό Αθηνών - Πειραιώς 54. Θα διαρκέσει από 3 έως 21.12.1997, καθημερινές 17:00 -21:00 και Σαββατοκύριακα             11:00 - 15:30.

Χορηγοί είναι η ΒΙΣ (ιδρύθηκε το 1936) και η ASPECT Επικοινωνιακή Α.Ε. τελεί δε υπό την αιγίδα του Υπουργού ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και του Δημάρχου Αθηναίων.

Ο Πειραιάς απουσιάζει.. Με την ευκαιρία εκδόθηκε ένα πρωτότυπο λεύκωμα το οποίο κολλήθηκε σε χαρτόνι σχήματος παλιού εργοστασίου με φουγάρο.

Οι διαστάσεις της θήκης είναι 39Χ41,5 εκατοστά. Σπάνια εκθέματα έχουν δώσει το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το ΕΛΙΑ, ο Κώστας Σπανός της Βιβλιοφιλίας, το Κέντρο Ερεύνης Λαογραφίας της Ακαδημίας, η ΕΛΑΪΣ, το Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης.

Έτσι, βλέπουμε παιδικά περιοδικά των εκδόσεων ΑΤΛΑΝΤΙΣ, γεμάτα (!) μπουκάλια του οινοποιείου Μπαρμπαρέσου, μεταλλικά κουτιά σοκολάτας της ΙΟΝ και του Παυλίδη, κτήρια του χθες, επαγγέλματα της Ομόνοιας, έγγραφα για τις πόρνες της οδού Πειραιώς προς τη Ζήνωνος, φωτογραφίες του ορφανοτροφείου Χατζηκώστα (1855-59 έως το 1957), μια βρεφοδόχο του Δημοτικού Βρεφοκομείου και άλλα.

Μια έκθεση για την Πειραιώς στην ίδια την πολύπαθη οδό που στέκεται στο ύψος της, μέσα στη διαδρομή του χρόνου, στο ανακάτεμα της διακίνησης των ανθρώπων, των εμπορευμάτων, των ιδεών του κόσμου.

[Η ΒΙΣ Βιομηχανία Συσκευασιών Α.Ε. μετά την έκθεση μετέφερε τις δραστηριότητές της στη Βιομηχανική Περιοχή Βόλου. Η έδρα της είναι στη Λεωφ. Γεωργίου Γεννηματά, Μαγούλα]

 

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 11 Δεκεμβρίου 1997, σ. 22 με τίτλο: «Μεταμορφώσεις ενός βιομηχανικού τοπίου. Οδός Πειραιώς».

Μεταφορά εδώ του κειμένου χωρίς αλλαγές για να διατηρήσει τη «φρεσκάδα της εποχής έκδοσής του»,     3 Μαρτίου 2011.