Τα αρχαία θέατρα του Πειραιά.

                                                                                             Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Χάλκινο προσωπείο τραγικών ηθοποιών. Αριθμός ευρετηρίου ΜΠ4649 του Α.Μ.Π. Ύψους 0, 45 μ. Από τα ευρήματα του Ιουλίου 1959 στην οδό Φίλωνος και Γεωργίου Α΄. 

Όπως κάθε αρχαία πόλη, έτσι κι ο Πειραιάς είχε τα θέατρά του που τόσα λίγα ξέρουμε γι’ αυτά, αφού ελάχιστα διασώθηκαν κείμενα, επιγραφές και ίχνη.

Το βέβαιο όμως είναι, επικαλούμενοι τον ανθρώπινο διαχρονικό χαρακτήρα και τις ιστορικές πηγές, πως στις κερκίδες τους θα επικρατούσε πιο φορτισμένη ατμόσφαιρα ενθουσιασμού ή απογοήτευσης, επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας στην κρίση του κοινού, αφού αυτό αποφάσιζε για την τύχη του έργου και αν άξιζε το παίξιμο των ηθοποιών..

Φαίνεται πως τα αρχαία πειραϊκά θέατρα ήταν δύο, τουλάχιστον τόσα αναφέρονται ότι υπήρχαν και έχουμε γνώση των θέσεών τους.

Το θέατρο προς τη μεριά της Μουνιχίας (Καστέλλα) ήταν το παλαιότερο και μεγαλύτερο. Χτισμένο κατάλληλα στη ΒΔ πλαγιά του λόφου, περίπου στα μισά, στο σημείο όπου σήμερα οι οδοί Καραολή και Δημητρίου (πρώην Άρεως), Νεωρίων και Μουσών, πάνω από το Πανεπιστήμιο Πειραιά, είχε θέα στο κεντρικό λιμάνι και τ’ απέναντι βουνά.

Σ’ αυτό παίχτηκαν τα έργα των κωμικών και τραγικών συγγραφέων. Ο Σωκράτης κατέβηκε να παρακολουθήσει μια παράσταση του Ευριπίδη «και Πειραιεί δε αγωνιζομένου του Ευριπίδου και εκεί κατήει» έγραψε ο Αιλιανός.

Ο Θουκυδίδης, VIII 93, αναλύοντας τα γεγονότα του 411 π.Χ. μας πληροφορεί: «οι δε οπλίτες στον Πειραιά αφού άφησαν ελεύθερο τον Αλεξικλέα που είχαν συλλάβει και γκρέμισαν το οχύρωμα, ερχόμενοι “εις το προς τη Μουνιχία Διονυσιακόν Θέατρον” και στήνοντας τα όπλα συνήλθαν σε συνέλευση και παίρνοντας την απόφαση αμέσως προχωρούσαν στην πόλη και απόθεταν πάλι τα όπλα στο Ανάκιο».   

Στο Λυσία, Κατ’ Αράτου ενδείξεως, διαβάζουμε: «επειδή δε η εκκλησία Μουνιχίασιν εν τω θεάτρω εγίγνετο», «επειδή τοίνυν τούτο το φήφισμα εψηφίσθη και ήλθον οι εκ της βουλής Μουνιχίαζε», πράγμα που σημαίνει ότι στο εν λόγω θέατρο γινόντουσαν και οι συγκεντρώσεις των Αθηναίων πολιτών αλλά και των κατοίκων του Πειραιά, όπου διατύπωναν τις γνώμες τους και ψήφιζαν για την εφαρμογή τους.

Οι ενέργειες για την αποκάλυψη των δυο πειραϊκών θεάτρων έγιναν στα 1880 - 81 από τους άνδρες της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Επικεφαλής ο Δημήτριος Φίλιος και ο καθηγητής Ιάκωβος Δραγάτσης.

Συνέλευση Εταίρων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας 18.1.1881, ομιλητής ο γραμματέας Στέφανος Κουμανούδης: «Μεταβαίνομεν εις την ανασκαφήν των δύο εν Πειραιεί θεάτρων, γενομένην το έτος τούτο».

Η θέση του θεάτρου της Μουνιχίας «από πολλού χρόνου εγνωρίζετο και ωμολογείτο». Αφού προχώρησαν αρκετά και φάνηκαν τα μέρη της ορχήστρας και το κοίλο, προέκυψαν τα συνηθισμένα γα την εποχή - μόνο; - εμπόδια. 

Δεν πρόλαβαν ούτε να το σχεδιάσουν αφού ο πιο θερμόαιμος, «ο θερμουργότερος», από τους ιδιοκτήτες του χώρου που από κάτω υπήρχε το θέατρο πρόλαβε και κατασκέπασε πάλι ένα μεγάλο τμήμα της ανασκαφής. Τα πράγματα ήταν ρευστά, ο Δήμος αδύναμος να επέμβει κι ενώ κάποια στιγμή ο ιδιοκτήτης συμφώνησε να συνεχιστούν τα έργα, την προσπάθεια «διέκοψεν ο εφετεινός πολύομβρος χειμών». Αποτέλεσμα, το θέατρο της Μουνιχίας να χαθεί ξανά από τότε σχεδόν που βρέθηκε... Σκεπάστηκε από νεότερες οικοδομές.

Μνεία του δεύτερου θεάτρου κάνει ίσως ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά του, Β 4, 32 «τους δε άλλους κατεδίωξαν προς το Πειραιοί θέατρον».

Στην προέκταση της οδού Πραξιτέλους στο Πασαλιμάνι, οι σύγχρονοι ρυμοτόμοι διαιρούσαν την γύρω έκταση σε τετράγωνα για την επέκταση της πόλης. Στον τόπο που λεγόταν «Φραγκόκκλησια» βρίσκονταν σκόρπιοι σπόνδυλοι πώρινων κιόνων, αρχαίες πέτρες οικοδομής και ευκρινή θεμέλια κόγχης βυζαντινής - μάλλον - εκκλησίας.

Με το σκάψιμο (Απρίλιος 1880) ο Δραγάτσης κατάλαβε ότι ήταν λείψανα θεάτρου. Την επιστασία της ανασκαφής ανέλαβε ο Φίλιος (8.5 / 27.6.1880). Ήρθαν στο φως τα δύο τρίτα του κοίλου, η κάτοψη της ορχήστρας και της σκηνής. Τίποτα άλλο, «καθόσον εμεσολάβησαν και παρεμπόδισαν την συνέχισιν οι ιδιοκτήται». Το θέατρο στη Ζέα γλύτωσε στριμωγμένο σε μισό οικοδομικό τετράγωνο (Φιλελλήνων -Αλκιβιάδου - Χαρ. Τρικούπη - Νεωσοίκων). 

Τα ερείπια της εκκλησίας καταπλάκωσε το Αρχαιολογικό Μουσείο. Θεωρείται ότι είναι θέατρο της ελληνιστικής περιόδου.

Βρέθηκε κομματιασμένη μαρμάρινη επιγραφή με ονόματα πολιτών για την κατασκευή θεάτρου (ή την επισκευή;) με τη διαδικασία της «επίδοσης», δηλαδή με την οικειοθελή προσφορά χρημάτων, άλλες δύο με τα όρια του χώρου και διάφορα άλλα (νομίσματα, αγγεία κλπ). 

Οι παλαιότεροι θυμούνται τη χρήση της αυλής (σκηνής) μπροστά από το θέατρο, σαν γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου [από το 1901]. 

Ο Γιάννης Παπαδημητρίου, Γενικός Διευθυντής της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων παραχώρησε στα 1959 στη Δόρα Στράτου το θέατρο Ζέας για τις χορευτικές παραστάσεις των λαϊκών της μπαλέτων. 

«Βάλαμε σκαμνάκια, όπου μπορούσαμε, μπάγκους του σχολείου, όπου είχε ίσιωμα, και ξύλα, τάβλες, με πέτρες από κάτω, για να έχουν ισορροπία. Η πέτρα του θεάτρου είναι εφθαρμένη. Δεν διακρίνονται καν οι σειρές των κερκίδων... Πρόβλημα ήτανε η ορχήστρα του θεάτρου: ήταν τόσο ανώμαλη, που σου θύμιζε “βουναλάκια”... 

Την γιομίσαμε με χώμα και την στρώναμε και την καταβρέχαμε...». [Δώρας Στράτου, Μιά παράδοση.. μιά περιπέτεια. Αρχαίο Θέατρο Πειραιώς, σελ. 144, εκδόσεις Γκόνης 1973]

Καλοκαίρι 1960. Το εξώφυλλο του 16σέλιδου προγράμματος. Από το προσωπικό μου αρχείο, όπως και τα υπόλοιπα τεκμήρια του blog. 

  

Αν και αργότερα το θέατρο, «δεν προσφέρει τίποτε άλλο παρά μια ευρύχωρη πλατεία όπου ανάμεσα στις άβολες πολυθρόνες “πλάστικ” κυκλοφορούν, κατά την διάρκεια της παραστάσεως, μικροπωληταί με φιστίκια, λεμονάδες και κουλούρια» κράτησε ανοιχτό μέχρι τα τέλη του 1963.  

Στις άκρες του ακάλυπτου χώρου του θεάτρου βρίσκονται σε παράταξη σαρκοφάγοι, σπόνδυλοι, λίθινες άγκυρες, βαριά πέτρινα και μαρμάρινα υλικά των σωστικών ανασκαφών.

Η Β΄ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με τη συνεργασία των Φίλων του Αρχαιολογικού Μουσείου και Μνημείων του Πειραιά, προτίθεται να αναπλάσει το προαύλιο αυτό έκτασης 4790 τετρ. μέτρων με διαδρόμους, παρτέρια, καθιστικά, με κατασκευή μιας στοάς για την έκθεση γλυπτών.

Η στερέωση και μερική αναστήλωση του θεάτρου - τοποθέτηση καθισμάτων - θα βοηθήσει στην πραγματοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων τα καλοκαίρια.

Για τη χειμερινή περίοδο, το παλιό μουσείο προσφέρει αν φτιαχτεί, τις αίθουσές του για εκθέσεις, συναυλίες, διαλέξεις.

Έτσι θα επαναλειτουργήσει το αρχαίο θέατρο Ζέας με εκδηλώσεις ποιότητος παράλληλα με τ’ άλλα δύο ανοιχτά - παρόμοια, σύγχρονα - πειραϊκά θέατρα, το Βεάκειο και το Δελφινάριο.

[Η Β΄ Εφορία μετονομάστηκε σε ΚΣΤ΄. Η στοά για τα γλυπτά, τα λίθινα και τα μαρμάρινα εκθέματα έχει κατασκευαστεί. Το θέατρο δε λειτουργεί, μόνο στην πανσέληνο κάθε Αυγούστου συνηθίζεται να ανοίγει ο αύλειος χώρος για εκδηλώσεις]

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 20 Απριλίου 2000, σελ. 17. 

Μεταφορά εδώ, Παρασκευή 7 Σεπτεμβρίου 2012.

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ.

Τα αρχαία πειραϊκά θέατρα.

   

Παλαιό σχέδιο του πειραϊκού χώρου με την τοποθεσία των δύο θεάτρων.

Κείμενο που έστειλα υπ’ όψιν της κ. Μιχαλίτση, στο 2^ο Γυμνάσιο Καλλίπολης το 2000. 

Για την περιβαλλοντική εργασία των μαθητών.

Στη συνέλευση των Εταίρων της Αρχαιολογικής Εταιρίας που έγινε στις 18.1.1881, ο ομιλητής (γραμματέας της Εταιρίας) Στέφανος Κουμανούδης είπε και για τις ανασκαφές του Πειραιά (σελίδες 10 - 12) «μεταβαίνομεν εις την ανασκαφήν των δύο εν Πειραιεί θεάτρων, γενομένην το έτος τούτο».

Στον ίδιο τόμο των Πρακτικών της Αρχαιολογικής Εταιρίας από Ιανουάριο του 1880 έως και Ιανουάριο 1881 υπάρχει και η «Έκθεσις περί των εν Πειραιεί ανασκαφών» του Δημήτρη Φίλιου (σελίδες 47 -61). Από τα παραπάνω μαθαίνουμε ότι κατά την εξομάλυνση (ισοπέδωση) της οδού Πραξιτέλους για να επεκταθεί το σχέδιο πόλης του Πειραιά φάνηκαν επιφανειακά λείψανα αρχαίων που τα εξέτασε ο καθηγητής Ιάκωβος Δραγάτσης. Διέγνωσε ότι ήταν θέατρο. Το είπε στη Γραμματεία της Αρχ. Εταιρίας και στη Γενική Εφορία Αρχαιοτήτων (Απρίλιος 1880).

Ο Φίλιος άρχισε δοκιμαστικά πρώτα κι ύστερα κανονικά την αποκάλυψη του θεάτρου Ζέας από τις 8.5.1880 έως και τις 27.6.1880.

Η αναφορά του έχει ημερομηνία 15.10.1880.

Εμφανή ήταν τα θεμέλια της βυζαντινής εκκλησίας, η περιοχή λεγόταν «Φραγκόκκλησια». Τριγύρω υπήρχαν γείσο αρχαίου οικοδομήματος, σπόνδυλοι και αράβδωτοι κίονες, λίθοι ογκώδεις.

Το σχέδιο έγινε από τον Χάγερ εκτός από ένα σημείο που αναφέρεται ΚΕΧΩΣΜΕΝΟΝ που ανήκε σε ιδιοκτήτη..

Η επίχωση (το σκεπασμένο χώμα) έφτανε 0,50 μ. στην ορχήστρα και στη σκηνή, μέχρι 2 μέτρα στα τόξα.

Λίγα κι ευτελή τα ευρήματα: Ορόσημα (επιγραφές με τα όρια του χώρου), βρέθηκαν διάφορα αντικείμενα, νομίσματα μακεδονικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά, λαβές αμφορέων μακεδονικών, τεμάχιο ειδωλίου γυναίκας, τεμάχιο αγγείου ερυθρόμορφου.

Στο μαλακό βράχο είχε σκαφτεί το θέατρο κατάλληλο να δεχτεί τα καθίσματα.

Δύο εδώλια σκέπαζαν αρχαιότερο πηγάδι.

Στην ορχήστρα τα νερά έφευγαν με υδραγωγό. Αποκαλύφτηκαν τα δύο τρίτα του κοίλου, μέρη της ορχήστρας και τα θεμέλια της σκηνής.

Η έρευνα διεκόπη από τις αντιδράσεις των ιδιοκτητών. Μέχρι να τακτοποιηθεί το θέμα με το Υπουργείο Παιδείας (σ’ αυτό ανήκε τότε η Αρχαιολογική Υπηρεσία) και το Δήμο Πειραιά το Συμβούλιο έκρινε καλό «να επιληφθή και της του άλλου εν Πειραιεί θεάτρου ανασκαφής». Δηλαδή του θεάτρου στη Μουνιχία.

Κι εκεί όμως, αφού προχώρησαν οι εργασίες και εμφανίστηκαν τα γύρω από την ορχήστρα και το κοίλο σημεία, προέκυψαν τα ίδια προβλήματα. Δεν πρόφτασαν να φτιάξουν ούτε το σχέδιό του, «διότι ο θερμουργότερος ιδιοκτήτης του γηπέδου εφ’ ου το άλλο το επί τη Μουνιχία, προλαβών κατεκάλυψε πάλιν πολύ μέρος του ανασκαφέντος χώρου». Και για αυτό το Συμβούλιο των Εταίρων περιμένει τις ενέργειες  του Υπουργείου...

Αλλού ξαναδιαβάζουμε ότι στο Διονυσιακό θέατρο Μουνιχίας «η αντίδρασις του ιδιοκτήτου επέχωσε και αύθις τον υπό της ημετέρας Εταιρίας αδρά δαπάνη ανασκαφέντα χώρον πριν ή προφθάσωμεν και των ενταύθα αποκαλυφθέντων να λάβωμεν διάγραμμα τουλάχιστον».

Το θέατρο Ζέας ίσως να χτίστηκε μετά την καταστροφή [εγκατάλειψη] του παλαιότερου της Μουνιχίας. 

Μπορεί και για κάποιο διάστημα να λειτουργούσαν παράλληλα. Στο θέατρο Μουνιχίας βρέθηκαν μόνο τρια θραύσματα αγγείων, ασήμαντα και τεμάχιο αλάβαστρου (είδος αγγείου).

Στα Πρακτικά της Αρχ. Εταιρίας της επόμενης χρονιάς, Ιανουάριος 1881 - Ιανουάριος 1882 συνεδρία 17.1.1882, διαβάζουμε στις σελ. 11 - 12.

«Τα πέρυσιν εν μέρει ανασκαφέντα δύο θέατρα του Πειραιώς μένουσιν όπως είχον». Γιατί όσον αφορούσε στη Ζέα δεν έκαναν τίποτα οι αρχές για να απελευθερωθεί ο τόπος, στη δε Μουνιχία έγινε τελευταία συμφωνία με τον ιδιοκτήτη να εξαγοραστεί η γη του από το δημόσιο αν φανεί αναγκαίο αφού πρώτα επανεξεταστεί η περιοχή με νέα ανασκαφή από την Εταιρία «αλλά την αρξαμένην προ δύο μηνών εργασίαν διέκοψεν ο εφετεινός πολύομβρος χειμών· εδαπανήθησαν εις αυτήν δραχμαί 473,10».

Πρώτη αναφορά για θέατρο στον Πειραιά, λέγεται ότι ο Πεισίστρατος έφερε το Θέσπη να ψυχαγωγήσει τους κατοίκους του, οι παραστάσεις όμως γινόντουσαν υπαίθρια, πάνω στο γνωστό άρμα..

 

Μεταφορά εδώ από το χειρόγραφο, Παρασκευή 7 Σεπτεμβρίου 2012.