Ένας χάρτης του Πειραιά, 1896.

                                                                                               Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Όσο εξυπηρετικός είναι ο χάρτης μιας πόλης την εποχή που κυκλοφορεί, τόσο γρήγορα μπαίνει το ζήτημα αντικατάστασής του από έναν καινούργιο, πιο διορθωμένο και συμπληρωμένο, περισσότερο ενημερωμένο με τα νέα δεδομένα της πολεοδομικής της ανάπτυξης.

Να όμως που ο παλιός χάρτης γίνεται μετά περιζήτητος, αποκτά συλλεκτική αξία και μας παραπέμπει στη μελέτη του για να δούμε το πώς ήταν τότε ρυμοτομημένη αυτή η πόλη, μέχρι πού έφτανε, ποιά ήταν τα ονόματα των δρόμων της, πού βρισκόταν τα κυριότερα κτήρια και μνημεία της.

117 χρόνια πριν [από τώρα, το 2013] μας γυρνά η εξέταση του χάρτη «ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ 1896», οπότε ανατρέχοντας μέσα σ’ αυτόν και κατανοώντας τις σαρωτικές αλλαγές στην έκταση, στις ονομασίες των δρόμων, στα εργοστάσια, στο λιμάνι, έρχεται στα μάτια μας η όλη ασπρόμαυρη εικόνα μιας εποχής που ήλθε, κοντοστάθηκε 

και χάθηκε για πάντα...

 

Ο λιμήν της Ζέας εν Πειραιεί. Η λεγόμενη συνοικία των επαύλεων ΤΣΙΛΛΕΡ σε φωτογραφία γύρω στα 1895. Βλέπουμε την παραλία στη φυσική της μορφή. Από το βιβλίο της συλλογής μου «ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ, εικονογραφημένον εθνικόν ημερολόγιον», 1896, σελ. 408, των Γ. Δροσίνη και Γ. Κασδόνη. Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου της Εστίας των Κ. Μάϊσνερ και Ν. Καργαδούρη. Ο ίδιος εκδότης Γ. Κασδόνης που υπήρξε ο ιδρυτής ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ στα 1885, εξέδωσε τον εν λόγω χάρτη του Πειραιά.

Τη χρονιά που αναβίωσαν οι πρώτοι ολυμπιακοί αγώνες στην Αθήνα, κυκλοφόρησε από τον εκδότη Γ. Κασδόνη, βιβλιοπωλείο της Εστίας, οδός Σταδίου 44, ο χάρτης «Πειραιεύς 1896» σε κλίμακα 1:5000.

Τον σχεδίασε ο Γ. Σκανδαλίδης και βγήκε από το λιθογραφείο του Κ. Γρούνδμαν.

Το χάρτη, από το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά παρουσίασε σε σμίκρυνση η Μαριάνθη Κοτέα στο βιβλίο της «Η βιομηχανική ζώνη του Πειραιά (1860-1900)», έκδοση του Πάντειου Πανεπιστήμιου, 1997.

Φωτοτυπία του, παρμένη από αντίτυπο που φυλάσσεται στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης έχω στο αρχείο μου.

Ο χάρτης είναι χωρισμένος σε οκτώ (1-8) οριζόντια και επτά (Α-Ζ) κάθετα τετράγωνα ώστε να μπορεί ο οποιοσδήποτε να βρίσκει εύκολα τις επεξηγήσεις -παραπομπές του διπλανού πίνακα. Ο «πίναξ» σε τρεις στήλες περιέχει αλφαβητικά τις οδούς, τις πλατείες, τις εκκλησίες, τις δημοτικές, κρατικές κι άλλες υπηρεσίες, τα κυριότερα εργοστάσια (ατμόμυλοι, βυρσοδεψεία, ζαχαροπλαστικής, ζυθοποιεία, καπνεργοστάσια, μακαρονοποιεία, μηχανουργεία, νηματουργεία, ομβρελλών, πνευματοποιεία, πυρειοποιεία, σαπωνοποιεία, υελουργεία, υφαντουργεία), τις αποθήκες (γαιανθράκων, ξυλείας), τους εμπόρους και μεσίτες σιτηρών, τα πρακτορεία των ατμοπλοίων.
Ο χάρτης είναι καλά ενημερωμένος αφού στη θέση της Στρατιωτικής Σχολής που έφυγε για την Αθήνα στα 1894 γράφει «Στρ. Αποθήκη Υλικού» [οικόπεδο ΙΚΑ -ΕΤΑΜ], στη γωνιά Τσαμαδού και Εθν. Αντιστάσεως «Ταχυδρομείον - Τηλεγραφείον» [το κτήριο (οικία Φώτη Κόλλα) υπάρχει ακόμα αλλά είναι υπό κατεδάφιση] και στο χώρο του σημερινού Κεντρικού Ταχυδρομείου «Καπνεργοστάσιον Δημοσίου».
Το σημερινό αναγνώστη ενδιαφέρει η αλλαγή στα ονόματα των δρόμων.

Τα πιο πολλά έχουν διατηρηθεί, όμως συναντούμε αρκετές πρώτες ονομασίες, όπως: 

Η λεωφόρος Δεξαμενής είναι τώρα η Γ. Θεοτόκη.

Η λεωφόρος Νοσοκομείου έγινε Αφεντούλη.

Η Αρτέμιδος, Χαριλάου Τρικούπη.

Η Αφροδίτης, Σκουζέ.

Η Αιγέως, Β΄ Μεραρχίας.

Η Σωτήρας, Σωτήρος Διός.

Η Αθηνάς, Γεωργίου Α΄ και Β΄.

Η Άρεως, Καραολή - Δημητρίου. 

Η Ηφαίστου, Ελ. Βενιζέλου.

Η Ορφανοτροφείου, Ευαγγελιστρίας.

Η Μακράς Στοάς, Δ. Γούναρη.

Η Ομήρου, Μακράς Στοάς.

Η Λεωφόρος Μιαούλη, Εθνικής Αντιστάσεως.

Η. Λεωφόρος Μουνυχίας, Γρ. Λαμπράκη.

Μέρος της Ασκληπιού, Ναυαρίνου.

Η Πλούτωνος, Ακτή Καλλιμασιώτη.

Η Αγίου Διονυσίου, Ακτή Κονδύλη..

Μεταξύ των οδών Σαλαμίνος - Αρτεμησίου - Παλαμηδίου και Δερβενακίων υπήρχε το κτήμα ή ο κήπος του Μελετόπουλου. Άλλωστε και η περιοχή της Αγίας Σοφίας ήταν γνωστή σα χωριό του Μελετόπουλου.

Το Νέο Φάληρο δεν περιέχεται στον χάρτη.

Ο κεντρικός λιμένας ήταν μεγαλύτερος σε έκταση αφού δεν είχαν γίνει σημαντικά έργα. Στη μέση του σημειώνεται ύφαλος σε βάθος 6.40 μέτρων. Κάθε προκυμαία, προοριζόταν για διαφορετική χρήση:     

Στην Ξαβερίου άραζαν τα πολεμικά πλοία, τα πλοία με γαιάνθρακες - ξυλάνθρακες στα Καρβουνιάρικα, Μανίνα. Από το Τελωνείο μέχρι την Τρούμπα (Τρόμπα, από αντλία για ύδρευση των πλοίων) εκείνα της εξωτερικής συγκοινωνίας. Στον προβλήτα της Τρούμπας ξεφόρτωναν σιτηρά και ξυλεία.

Πιο πέρα, μπροστά στο Ρολόι, έδεναν οι «λέμβοι» και οι «θαλαμηγοί».

Στα νότια της  Ακτής Τζελέπη τα καράβια της εσωτερικής συγκοινωνίας, ενώ προς το λιμένα Αλών κατέβαζαν την οικοδομήσιμη ύλη. Στην Πλατεία Καραϊσκάκη προς την Καποδιστρίου τα κρασιά και τις οπώρες (Λεμονάδικα). Στην Αγίου Διονυσίου - Ακτή Κονδύλη χρησιμοποιόταν επίσης για εκφόρτωση της «οικοδομησίμου ύλης». 

Η υπόλοιπη ακτή όπου ο Σταθμός Λαρίσσης [έτσι γραφόταν τότε] χρησίμευε ως «ναυπηγείον», παρακάτω πάλι προς χρήση ξυλείας, σιτηρών, πολεμικών πλοιών [στην Ηετιώνεια]

Βασιλικές αποβάθρες ήταν μία μπροστά από την πλατεία Λουδοβίκου στον Ηλεκτρικό και μία στην πλατεία Θεμιστοκλέους στον Άγιο Σπυρίδωνα.

Δεξαμενές για την ύδρευση του Πειραιά είχαν κτιστεί, η παλιά στην πλατεία Πηγάδας, η νέα στον Προφήτη Ηλία (αναφέρεται και ως Άγιος Ηλίας). Υδραντλίες σημειώνονται περίπου στις οδούς Φωκαίας - Αιγίνης και Μαγνησίας. Οδός Πηγάδας αναφέρεται η Μουτσοπούλου στα Καμίνια. Στη θέση του παλιού πάρκινγκ του ΙΚΑ στη Φίλωνος ήταν οι Στρατιωτικές Αποθήκες Υλικού.

Το νεκροταφείο απλωνόταν γύρω από τον προηγούμενο ναό του Αγίου Διονυσίου.

Στην Ηετιώνεια βλέπουμε το Σταθμό και το Σιδηρόδρομο Πειραιά - Λαρίσσης, το μηχανουργείο των Τζων Μακ Δούαλ και Βαρβούρ, τις γαιανθρακαποθήκες, τους νεώσοικους του Βασιλέως, τον Ακταιωρό, το Πυροβολείο στη μύτη της χερσονήσου και το λιμενοβραχύονα με τον ερυθρό φανό. Παραπίσω, μετά το όρμο της Κρομμυδαρούς, φαίνονται τα σπιτάκια του Λιμοκαθαρτηρίου στην παραλία της Δραπετσώνας.                       

Τριγύρω η Δραπετσώνα, ο Καραβάς, η Παλαιά Κοκκινιά, η μισή Καστέλλα, τα περίχωρά τους αλλά και η Πειραϊκή ήταν ακατοίκητοι, έρημοι τόποι με λίγες καλλιέργειες και πολλά χέρσα, τα μελλοντικά οικόπεδα της πόλης..

Δήμαρχος Πειραιά στα 1896 ήταν ο Τρύφων Μουτζόπουλος. Ο πληθυσμός ήταν 51.020 κάτοικοι (πόλη Πειραιά 42.169, λιμάνι 832, Κάνθαρος 98, Καστέλλα 749, Περιβόλια 6.050, Ρέντης 302, Ν. Φάληρο 820).

Οδός του Πειραιώς. Χωρίς να το διευκρινίζει, στην σελίδα 409 εμείς βλέπουμε τη Β΄ Μεραρχίας, τότε Αιγέως, από το ύψος της Ηρώων Πολυτεχνείου μέχρι την Ακτή Μιαούλη. Δεξιά κι αριστερά μας οι κάτω κήποι της Τερψιθέας. Οι δύο αυτές φωτογραφίες συνοδεύουν το κείμενο του Παύλου Νιρβάνα «Πόρτο - Δράκο» στο εν λόγω ημερολόγιο ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ.

 

Η εικόνα της, ανεπανάληπτη. Σπίτια νεοκλασικά με κεραμίδια, χωματένιοι δρόμοι, δένδρα, λιγοστός φωτισμός 

τις νύχτες, κατάρτια και φουγάρα, σκόρπια εργοστάσια, ασκέπαστες από τα τσιμέντα παραλίες, κοντινές εξοχές, αλλιώτικες φορεσιές, άνθρωποι, νοοτροπίες και προβλήματα.

Ένας μικρός Πειραιάς που όδευε - παρά τις ιστορικές συγκυρίες - ελπιδοφόρα προς το 1900, ενώ εμείς, ασφυκτικά πλήρεις φτάσαμε αισίως το 2000, το ξεπεράσαμε ανέμελα και λίγα χρόνια μετά πέσαμε στην παγίδα 

της καλοστημένης οικονομικής κρίσης...

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 18 Φεβρουαρίου 1999, σελ. 11.

Επαναληπτική δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 4 Μαΐου 2000, σελ. 17 με τίτλο:

«Ένας χάρτης του Πειραιά, από το 1896».

Μεταφορά εδώ του κειμένου, αναπροσαρμοσμένο με κάποιες επίκαιρες σκέψεις βάσει των νέων στοιχείων, 

στις 29 Μαρτίου 2012.