Ηετιώνεια - Καστράκι.

                                                                                            Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

 

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ηετιώνειας μετά το τέλος των χωματουργικών εργασιών.

 

 Αργά το απόγευμα της Τετάρτης 13 Μαΐου 1998, τα περισσότερα από τα μέλη του σωματείου «Οι φίλοι του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά» - μεταξύ των οποίων κι εγώ - έζησαν μια ξεχωριστή εμπειρία.
Μετά τη σύντομη επίσημη πρώτη γενική συνέλευση που έγινε στην κλειστή ακόμα για το κοινό αίθουσα του ταφικού μνημείου της Καλλιθέας, ένα πούλμαν μας μετέφερε στη Δραπετσώνα, στο Καστράκι, για να δούμε από κοντά τα λείψανα των τειχών και των δύο κυκλικών πύργων της Ηετιώνειας, που επιτέλους γινόταν η αποκατάστασή τους, όσον αυτό ήταν εφικτό. 

Ηετιώνεια λεγόταν στην αρχαιότητα ολόκληρη η ξηρά που προσδιόριζε από τα δυτικά τον κεντρικό λιμένα του Πειραιά, όπου σήμερα οι εγκαταστάσεις του ΟΛΠ (γραφεία, αποθήκες, σιλό, δεξαμενές) και του σταθμού των τρένων του ΟΣΕ (παλαιότερα λεγόταν Σταθμός Λαρίσης) προς τον Άγιο Διονύσιο.          

 Η άκρη της σχηματίζει μια μικρή γλώσσα γης σα χερσόνησο, αφού μπροστά βρέχεται από τον κεντρικό λιμένα και πίσω από τον παλαιότερα γνωστό «όρμο της Κρομμυδαρούς».
«Χηλή γαρ έστι του Πειραιώς η Ηετίωνεια και παρ’ αυτήν ευθύς ο είσπλους έστιν» (γιατί η Ηετιώνεια είναι μώλος του Πειραιά και δίπλα της είναι ίσια η είσοδος των πλοίων) Θουκυδίδης Η΄ 90.
Ο Ηετίων υπήρξε ο επώνυμος ήρωας του τόπου. Όπως ο Σήραγγος, ο Μούνυχος, ο Φρέαττος, ο Φάληρος, ο Κάνθαρος, ο Ακταίος, ο Σχοίνος, ο Ακρατοπότης, ο Αμφιάρραος έτσι κι αυτός - αν φυσικά υπήρξε και δεν είναι κάποια αυθαίρετη ερμηνεία - προσδιορίζει ένα σκοτεινό πρόσωπο που έζησε στην αυγή της πειραϊκής ιστορίας.                                                                                            
Στα βραχώδη υψώματα της Ηετιώνειας κτίστηκε ένα μέρος των τειχών τα οποία έκλειναν από στεριά την πόλη και τα λιμάνια της. Η θέα από το χαμηλό λοφίσκο των 16,7 μέτρων αν και εμποδίζεται από τα σύγχρονα οικοδομήματα της πόλης και τα πλοία είναι πανοραμική, πόσο μάλλον στο παρελθόν που κυριαρχούσε το φυσικό περιβάλλον. 

Στο βάθος φαίνεται ακόμα ο Λυκαβηττός ενώ μπροστά μας ξεκαθαρίζουν οι κορυφογραμμές του Υμηττού και του Αιγάλεω, οι λόφοι του Καραβά, του Βώκου, της Καστέλλας, της Πειραϊκής Ακτής. Οι στρατιώτες που φρουρούσαν την Ηετιώνεια θα είχαν απεριόριστη ορατότητα για άμεση επόπτευση της περιοχής.                

Κανένα αρχαίο κείμενο δεν μας κατατοπίζει χρονικά για τις διάφορες φάσεις ανέγερσης των τειχών και τις απανωτές επισκευές ή επεκτάσεις τους. Αποσπασματικά μόνο γίνονται αναφορές για την έναρξη κάποιων εργασιών. Βρέθηκαν μάλιστα και μερικές κακότεχνα χαραγμένες επιγραφές που είχαν προστεθεί αργότερα σε άλλο τμήμα τους μαζί με υλικά σε δεύτερη χρήση.
Τα ίχνη τους αποτυπώθηκαν σε πολλούς χάρτες του 19^ου αιώνα ενώ μας έχουν παραδωθεί ωραία σχέδια των κυκλικών πύργων. Οι φωτογραφίες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών είναι οι πλέον ενδεικτικές πριν την εγκατάλειψη του χώρου για πολλές δεκαετίες οπότε και σκεπάστηκαν οι αρχαίοι ογκόλιθοι με μπάζα και σκουπίδια.

Ερείπια της πύλης του αρχαίου τείχους στο Καστράκι. Παλιά φωτογραφία από το Αρχείο του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών.

Τα τείχη άρχισαν να ορθώνονται επί Θεμιστοκλή τον Ε΄αιώνα π.Χ. (493 και 478/77). Ο πολύ δυτικός βραχίονας του τείχους της Κρομμυδαρούς προφύλαζε τον όρμο και λόγω της κλίσης του εδάφους (ανέβαινε μέχρι την κορυφή του λόφου και στρεφόταν προς ΒΑ) είχε κτιστεί κατά το ακανόνιστο πολυγωνικό σύστημα με συμπαγείς λαξευμένους βράχους.
Απ’ αυτόν δε σώζεται σχεδόν τίποτα επειδή αχρηστεύτηκε νωρίς, όταν στα 411/10 π.Χ. οι Τετρακόσιοι των Αθηνών επέκτειναν το τείχος μέχρι το ακραίο σημείο της χερσονήσου. «Χτιζόταν δε με τέτοιο τρόπο ώστε στον πύργο της εισόδου του λιμανιού να τελείωνε και το παλιό τείχος που ερχόταν μέσα από τη στεριά και το καινούργιο το εσωτερικό που φτιαχνόταν από τη μεριά της θάλασσας».
Έτσι με τους δύο πύργους, ένα στην Ηετιώνεια και ένα στο Άλκιμο προφυλαγόταν καλύτερα η στενή διάβαση του πειραιώτικου λιμένα. Εκεί στα τείχη της Ηετιώνειας οικοδόμησαν την Μεγίστη Στοά για την αποθήκευση των εισηγμένων σιτηρών, ακριβώς αντίστοιχα με τα κτήρια των σιλό των ημερών μας.                                     

Την πλήρη μορφή των οχυρώσεων έδωσε ο Κόνων που τις ξανάχτισε στα 393 π.Χ. Το νέο τείχος κατασκευάστηκε από δύο σειρές λαξευμένων λίθων γεμισμένες στη μέση με χαλίκια. Οι πύλες της Ηετιώνειας ανοίγονταν εκεί, η προσθήκη όμως των δύο κυκλικών πύργων έγινε αργότερα, ίσως στα μακεδονικά χρόνια.
Κάπου κοντά βρισκόταν και ο μικρός ναός της Αφροδίτης, το λεγόμενο Αφροδίσιον. Ένα τείχος κατευθυνόταν δεξιά, έμπαινε στη θάλασσα κι ανέβαινε στην πλατεία Καραϊσκάκη (Ακτή Τσελέπη): τα νερά τότε ήταν πολύ ρηχά και σχημάτιζαν τον ίσως ονομαζόμενο Κωφό λιμένα (λιμένα Αλών, η σύγχρονη τοποθέτηση των αρχαίων τοπωνυμίων είναι κάπως επισφαλής) με τους νοσηρούς βάλτους του Αλιπέδου.
Για να περάσει απέναντι είχαν μπαζώσει τα σημεία της διαδρομής του με πέτρες και χώματα, απ’ όπου και η ονομασία «διά μέσου χώμα».
Μέχρι το 1988 που η Γαλλική αποστολή εκπόνησε το σχέδιο των τειχών της, ο καταχωμένος με επιχωματώσεις λόφος για τη χρήση του ΟΛΠ είχε θεωρηθεί από τους αρχαιολόγους ως χαμένη για την έρευνα υπόθεση. Στα 1997, όταν γίνονταν έργα διάνοιξης της λεωφόρου προς το Σχιστό εμφανίστηκε η συνέχεια του βόρειου τείχους και ξεκίνησαν ανασκαφές από συνεργείο εργατών με επίβλεψη αρχαιολόγου. Κατεδαφίστηκε η παλιά περίφραξη και κτίστηκε το νέο λίθινο τοιχίο.

 

Σχέδιο με την αναπαράσταση των κυκλικών πύργων της Ηετιώνειας. 

Δίπλα και βόρεια από εκείνο το τείχος της Ηετιώνειας αποκαλύφτηκε η άνυδρη (δεν καλυπτόταν με νερό) τάφρος που εμπόδιζε το πλησίασμα πολιορκητικών μηχανών. Με το καθάρισμα του χώρου φάνηκαν θεμέλια κατοικιών, τάφοι, λατομεία για την επί τόπου εξόρυξη του οικοδομικού υλικού, επιτύμβια και διάφορα πέτρινα ή μαρμάρινα μέλη.
Το Καστράκι ανήκει στο Δήμο Δραπετσώνας. Αναπλάστηκε στα χρόνια 1997 - 98 / 2000 - 01 με έξοδα του ΟΛΠ.
Τα εγκαίνια της αναστήλωσης του αρχαίου μνημειακού χώρου έγιναν την 1^η Οκτωβρίου 2001. Η εκδήλωση, οργανωμένη από το σύλλογο «Φίλοι του Μουσείου», την «Πειραιώς Πολιτεία» και το Δήμο Δραπετσώνας συνοδεύτηκε με συναυλία καλλιτεχνών. Παρών ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης με τη λαϊκή ορχήστρα του, πήραν μέρος και τραγούδησαν οι Χρήστος Λεοντής, Νίκος Ξυδάκης, Δημήτρης Παπαδημητρίου, Αρλέτα, Λάκης Χαλκιάς, Ηλίας Κλωναρίδης, Γεράσιμος Ανδρεατος, Φωτεινή Δάρα, η χορωδία του Πειραϊκού Συνδέσμου.  
Με την ευκαιρία αυτή αργότερα, οι Φίλοι του Μουσείου εξέδωσαν το βιβλίο του Γεωργίου Σταϊνχάουερ «Η οχύρωση και η πύλη της Ηετιώνειας», Πειραιάς 2003.
Η παρουσίασή του έγινε στον Πειραϊκό Σύνδεσμο την Κυριακή το μεσημέρι, 17 Απριλίου 2005. 

Επανακυκλοφόρησε στα 2010.  
Σαν ενιαία έκταση το Καστράκι αποτελεί μιά ευχάριστη πινελιά μέσα στο τόσο γκρίζο που βάψαμε την πόλη μας.    Η όλη εικόνα όμως θα πρέπει σύντομα να ολοκληρωθεί με περαιτέρω εργασίες εξωραϊσμού (περισσότερο πράσινο!) ώστε να γίνει και να λειτουργήσει επιτέλους ως Αρχαιολογικό Πάρκο, όπως έχει προταθεί εδώ και κάμποσα χρόνια. 

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 21 Μαΐου 1998, σελ. 15. Αντιγραφή εδώ με συμπληρώσεις, 4 Δεκεμβρίου 2011.