Εκ Πειραιώς και Φαληρόθεν..

                                                                                        Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

  

Τα Φάληρα των μυθικών χρόνων και της ιστορίας…

Μιά παραλία που πλάθεται ολοένα, μεγαλώνει, αλλάζει την όψη της σα ζωντανή ύπαρξη που θέλει να φτιασιδώνεται για να είναι πάντα όμορφη.

Το πανάρχαιο τοπίο της έφτιαξαν οι ατέλειωτες προσχώσεις των ποταμών και των χειμάρρων του Κηφισού και Ιλισού που μετέφεραν προς την ακτή τόνους χωμάτων και πέτρες από το εσωτερικό, τους γύρω λόφους, τα βουνά του Κορυδαλλού και του Αιγάλεω. Δημιουργήθηκε έτσι μιά ακτογραμμή γεμάτη βάλτους με βούρλα, καλάμια κι άλλα φυτά των ελών, αμμώδεις εκτάσεις κι αναπτύχθηκε ένας σπουδαίος υδροβιότοπος στις εκβολές των ποταμών με δεκάδες είδη πουλιών. Το έδαφος σταθεροποιήθηκε σιγά - σιγά, απομάκρυνε το νερό κι ο όρμος του Φαλήρου πήρε σχεδόν την κανονική του μορφή.

Η θέα από την κορυφή του λόφου της Μουνιχίας, του Προφήτη Ηλία δηλαδή, ήταν πολύ διαφορετική στους αιώνες που χάραζε η πειραϊκή ιστορία.

Μπροστά σου - ανάλογα με τις εποχές του χρόνου - απλωνόταν μιά καταπράσινη πεδιάδα με μόνιμο φόντο τον Υμηττό, την Ακρόπολη, το Λυκαβηττό, τους λόφους των Νυμφών, της Σικελίας, του Φιλάρετου και των άλλων γειτονικών υψωμάτων.

Προς το Ρέντη ήταν φυτεμένος ο μεγάλος ελαιώνας ενώ υπήρχαν πολλά καλλιεργημένα χωράφια. Ξακουστές ήταν οι φαληρικές ραφανίδες (κραμβολάχανα,  ραπανάκια).

Η απόσταση Αθήνας - Φαλήρου ήταν για τους αρχαίους αρκετά ικανή ώστε να μείνει για αιώνες ανεκμετάλλευτο το μεσοδιάστημα που τις χωρίζει.

Η θάλασσα είπαμε έμπαινε αρχικά πιο μέσα στη στεριά και σκέπαζε μέρος της Αμφιθέας, τον Ιππόδρομο, τις Τζιτζιφιές και το παράλιο μέτωπο του Μοσχάτου.

Τα τοπωνύμια που συναντάμε στην περιοχή ήταν Αλμυρίς, Παραλία, Έλος.

Η ακτή όμως δεν ήταν έρημη αφού έβρισκες τους δραστήριους ψαράδες να μένουν σε καλύβες και να πηγαινοέρχονται με τις βάρκες τους.

Στα ιχθυοπωλεία της Αθήνας και αργότερα της πόλης του Πειραιά μεταφέρονταν για πώληση άφθονα τα ψάρια από το Φάληρο, «αφύας φαληρικάς, κωβιούς, εγχέλεις», σαρδέλες, γωβιούς και χέλια. 

Κάπου πιο μέσα βρισκόταν και ένας οικισμός, ο μετέπειτα Δήμος των Εχελιδών αλλά και διάσπαρτα μικρά οικήματα, ταφικά μνημεία και υπαίθρια ιερά. Βρέθηκαν εκτεταμένα λείψανα κατοίκησης προς την οδό Πειραιώς.

Η κώμη, το χωριό του Φαλήρου ήταν χτισμένη στο λόφο του Αγίου Γεωργίου στο Φλοίσβο του Παλαιού Φαλήρου ή κοντά σε αυτόν, στον τότε κολπίσκο που έβλεπε προς το λεκανοπέδιο.

Σύμφωνα με τους μύθους, που πίσω από κάθε τοπωνύμιο κρύβεται ένα κύριο όνομα, ιδρυτής του οικισμού θεωρείται ο Λαπίθης Φάληρος, ο οποίος είχε συμμετάσχει στην Αργοναυτική εκστρατεία ή ο γιος του Άλκωνα κι εγγονός του Ερεχθέα με το ίδιο όνομα. Λατρεύτηκε ως ήρωας με ιδιαίτερο ιερό.

Μέχρι να αρχίζουν να χρησιμοποιούνται τα λιμάνια του Πειραιά από το Θεμιστοκλή (493 - 492 π.Χ.) οι Αθηναίοι είχαν επιλέξει αυτό το Φάληρο για την ισχνή επικοινωνία τους με τη θάλασσα. Το Φάληρο ήταν κατοικημένο στην εποχή του Κέκροπα.

Το χωριό και ο περίγυρος στους αιώνες λεγόταν Φάληρος, Φάληρον, Φαληρεύς Φαληρικόν, Φάληρα και ο κάτοικος Φαληρεύς, οι Φαληρείς, οι Φαληραίοι.

Το επίρρημα «φαληρόθεν» ερμηνεύεται εκ του Φαλήρου ενώ το «φαληροί» εν Φαλήρω, στο Φάληρο. Σήμερα έχουμε το Φαληρικό Δέλτα, ο Φαληρικός όρμος, ο Φαληριώτης, ο Φαληριώτικος.

Η λέξη, αν δεν προέρχεται από κάποια άγνωστη προελληνική, μάλλον έχει σχέση με το «ο φαλός - ο φάλαρος, η φαλάρα, το φάλαρον και στην ιωνική ο φάληρος, η φαλήρα, το φάληρον που σημαίνει λευκός «εν όλω ή εν μέρει», λαμπρός, φωτεινός, ανοιχτόχρωμος. Φαληριάω - φαληριώ ποιητικά σημαίνει είμαι λευκός.

Τα φάλαρα είναι γενικώς τα κοσμήματα, τα στολίδια.

Από το φαλός + άκρον βγαίνει ο φαλακρός, ο λευκός, φωτεινός, άτριχος στο κεφάλι. Έτσι γυμνός και φωτεινός ίσως να ήταν ο λόφος που πρωτοχτίστηκε το Φάληρο.

Η φαλαρίς της φαλαρίδος, ή η φαληρίς της φαληρίδος στην ιωνική, λεγόταν «το ελόβιον πτηνόν υδρόρνις    η μέλαινα» με το φαλακρό κεφάλι αλλά και ένα «ποώδες νομευτικόν φυτόν».

Το Φάληρο είχε συνδέσει από νωρίς τις τύχες του με τον πειραϊκό περίγυρο. 

Οι στενοί του δεσμοί με τα χωριά του, τον Πειραιά, τους Θυμαιτάδες (Κερατσίνι) και την Ξυπέτη (Παλιά Κοκκινιά - Μοσχάτο) έσπρωξε τους κατοίκους τους να ιδρύσουν ένα κοινό ιερό προς τιμή του Ηρακλή, το Τετράκωμο Ηράκλειον, αλλιώς το Τετραφάληρον, από τη σπουδαιότητα τότε του Φαλήρου, ίσως σαν το μεγαλύτερο χωριό του τόπου.

Αναφερόμενοι σε αρχαίες καταγραφές δεν μπορούμε να τακτοποιήσουμε σε ποιό ακριβώς σημείο τοποθετείται το κάθε συμβάν λόγω της απροσδιόριστης έκτασης που κάλυπτε η φαληρική παραλία και ο συνοικισμός. 

Στο Φάληρο αποβιβάστηκε ο γιος του Μίνωα Ανδρόγεως για να συμμετάσχει στα Παναθήναια. Αναδείχτηκε νικητής, πράγμα το οποίο ενόχλησε τους Αθηναίους.

Τον έστειλαν λοιπόν να κυνηγήσει τον κρητικό ταύρο στον Μαραθώνα.

Ο Ανδρόγεως σκοτώθηκε. Βωμός του στήθηκε στο Φάληρο και τον εόρταζαν στα λεγόμενα Ανδρογένεια.

Από το Φάληρο έφυγε για την Κρήτη ο Θησέας. Στο ίδιο μέρος ξαναγύρισε νικητής μετά το φόνο του Μινώταυρου.

Από το Φάληρο ξεκίνησε κι ο βασιλιάς Μενεσθεύς για τον Τρωικό πόλεμο και «πεντήκοντα μέλαιναι νήες έποντο».

Ιερά και ηρώα στο Φάληρο ήταν αυτά της Αθηνάς, της Ήρας, του Θησέα και των παιδιών του Ναυσίθοου και Φαίακα, του μάντη Σκίρωνα, της Δήμητρας Μυσίας, του Μουσαίου που πέθανε στο Φάληρο, του Παράλου κι άλλων.

Στο Φάληρο ετάφη ο Αριστείδης που υπήρξε εκεί ιδιοκτήτης ενός κτήματος.

Το Φάληρο ανήκε στην Αιαντίδα και μετά στην Αντιοχίδα φυλή.

Στον όρμο του Φαλήρου επιβιβάστηκαν οι Σπαρτιάτες για να διώξουν τον Ιππία. Μέρος του κάμπου αποψιλώθηκε για να περάσει το ιππικό των Θεσσαλών συμμάχων του τυράννου.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Αιγινήτες έκαναν επιδρομές στους παράλιους οικισμούς από τον Πειραιά έως      το Φάληρο. Μετά δε τη μάχη του Μαραθώνα ήλθε ο στόλος των Περσών, δεν τόλμησε όμως να κατεβεί         ο στρατός γιατί είχαν φτάσει έγκαιρα οι Έλληνες.

Από το Φάληρο κινήθηκε δέκα χρόνια αργότερα ο ίδιος εχθρικός στόλος για τη Σαλαμίνα κι εκεί βρήκε προστασία από το πεζικό του το οποίο είχε στρατοπεδεύσει στην ξηρά μετά τη  μεγάλη ήττα.

Για την προστασία της ακτής κτίστηκε παράλληλα με το βόρειο, το φαληρικό μακρό τείχος ή σκέλος         (35 στάδια ή 6,7 περίπου χιλιόμετρα) στα 460 - 456 π.Χ.

Για καλλίτερη ασφάλεια υψώθηκε στα 445 και το «δια μέσου ή έσωθεν ή νότιον τείχος», που ακολουθούσε την πορεία του βόρειου σε απόσταση 183 μέτρων από εκείνο.

 

Ας δρασκελίσουμε όμως τους αιώνες. Ο 19^ος και ο 20^ος αιώνας στάθηκαν ευνοϊκοί για την ανθρώπινη παρέμβαση στη διαμόρφωση της περιοχής. 

Φτάσαμε στα χρόνια του 2000 κι ο Φαληρικός όρμος, αγνώριστος, εκσυγχρονίστηκε πάλι με πρόσθετα λιμενικά και οδικά έργα, τις επιχωματώσεις, το τεχνικό κανάλι Νέου Φαλήρου που φτάνει στη Μυρτιδιώτισσα, τους χώρους του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας, τη διαμόρφωση της κοίτης του Κηφισού, που εκτείνεται 900 μέτρα στη θάλασσα κι έχει μπροστά τον κυματοθραύστη 415 μέτρων, την παραλιακή ζώνη που έγιναν οι αθλητικές εγκαταστάσεις για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004.

Συνεχίσαμε με τη τοποθέτηση των γραμμών και των σταθμών του τραμ.

Τα εγκαίνια της τερματικής στάσης του στο Νέο Φάληρο καθώς και οι στάσεις Μοσχάτο, Καλλιθέα, Τζιτζιφιές, Δέλτα Φαλήρου, Αγία Σκέπη, Τροκαντερό, έγιναν στις 19 Ιουλίου 2004. 

Θαυμάζουμε το λιμενίσκο του Δέλτα Φαλήρου στο ύψος του πρώην Ιππόδρομου, την αποβάθρα των πλοίων και τις θέσεις που έχει μόνιμο αγκυροβόλιο το θωρηκτό Αβέρωφ και τέλος τη μαρίνα Παλαιού Φαλήρου στο Φλοίσβο ή Τροκαντερό. Περιμένουμε όμως τη διαμόρφωση ολόκληρου του παραλιακού μετώπου που αφημένο σκόπιμα στην τύχη του θα αποδοθεί κάποια στιγμή στην περίφημη, κατευθυνόμενη από συμφέροντα ανάπτυξη και στη βουλιμία των επίδοξων επενδυτών.

    

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 16 Οκτωβρίου 1997, σ. 22. Μεταφορά εδώ,      28 Δεκεμβρίου 2010. Προσαρμογή για το blog, στις 13 Ιουνίου 2013.