Τα μνημεία - σύμβολα και το έμβλημα του Δήμου Πειραιά.

                                                                                      Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

Σε κάθε πόλη, πλούσια ή φτωχή σε καλλιτεχνικά δημιουργήματα, έχει επιλεγεί, όχι τυχαία, για χαρακτηριστικό γνώρισμα ένα άγαλμα ή μνημείο ή κτήριο που ως «σήμα κατατεθέν» την αντιπροσωπεύει ιστορικά, πολιτιστικά, συναισθηματικά.

Στο λεγόμενο ιστορικό κέντρο απ’ όπου ιδρύθηκε ο οικισμός κι απλώθηκε ο πολεοδομικός ιστός, βρίσκουμε κυρίως τα πλέον σημαντικά κι ενδιαφέροντα μέγαρα - έργα τέχνης, κοσμήματα καύχημα στα μάτια όλων, που επειδή ξεχώρισαν, αγαπήθηκαν, πήραν τη θέση του αξιοθέατου, του σπουδαίου, του μοναδικού.

 Ένα από αυτά, με κριτήριο την παλαιότητα, το επιβλητικό μέγεθος, τη χρήση και τη σχέση με τη ζωή των κατοίκων «υψώθηκε» κι έγινε σύμβολο.

Το διακριτικό εκείνο στοιχείο αποτελεί θέμα μελέτης, θαυμάζεται, γίνεται επισκέψιμο, μπαίνει λατρευτικά στη συνείδηση του κόσμου, χρησιμοποιείται για διαφημιστικούς και τουριστικούς σκοπούς, φωτογραφίζεται κι αντιγράφεται σε εκδόσεις συλλεκτικών αντικειμένων, σε κάρτες, σφραγίδες, πλακέτες, γραμματόσημα και διάφορα άλλα αναμνηστικά.  Έτσι ταυτίζεται με την ίδια την ύπαρξη της πόλης (Αθήνα = Ακρόπολη, Θεσσαλονίκη  = Λευκός Πύργος, Παρίσι = Πύργος Άιφελ).

Στην περίπτωση του νεότερου Πειραιά, η σκέψη τρέχει σε χαμένες ευκαιρίες και πικρές διαπιστώσεις.

Τι τελικά έχει περισωθεί ώστε να λογίζεται πειραϊκό σύμβολο;

Έχουμε το Λέοντα του Πειραιά αρπαγμένο σε ξένη χώρα, το γκρεμισμένο από το 1968 κτήριο του Παλιού Δημαρχείου να επιβάλλει επίμονα την παρουσία του σα φάντασμα ντυμένο στα λευκά, το Δημοτικό Θέατρο που ήταν κλειστό μέχρι προ τινος και υπό μόνιμη ανακαίνιση να ξαναλάμπει αλλά μάλλον να μην ακτινοβολεί στο βαθμό που θα περίμενε ένας απαιτητικός θεατρόφιλος. Το ευρύ πειραϊκό κοινό το νιώθει σα μαρμαρένιο μαυσωλείο και το προσπερνάει με αδιαφορία.

Το εξώφυλλο του προγράμματος - πρόσκλησης για τη δημοπρασία 16 έργων τέχνης με θέμα τον Λέοντα του Πειραιώς που προσφέρθηκαν από 13 ζωγράφους και 2 γλύπτες για την ενίσχυση των σκοπών της Συντονιστικής Επιτροπής Επιστροφής του Λέοντος του Πειραιώς.

Ο Λέων του Πειραιώς, το άγαλμα που έδωσε το όνομά του στο λιμάνι από το 13^ο - 14^ο αιώνα (Port Lion, Porto Lion, Porto Leone, Πόρτο Δράκο) ήταν τοποθετημένος κατά πάσα πιθανότητα κάπου από τη σημερινή πλατεία Θεμιστοκλέους (Τινάνειος κήπος) μέχρι τη οδό Δ. Γούναρη. Δεν ξέρουμε πότε, ούτε για ποιο λόγο σμιλεύτηκε ούτε το χρόνο που στήθηκε στην παραλία, πόσο μάλλον τι σημαίνουν οι δυσδιάκριτες επιγραφές στις πλευρές του. Στα 1688 μεταφέρθηκε από τους στρατιώτες του Φραντσέσκο Μοροζίνι στη Βενετία και στολίζει την αριστερή είσοδο του Διοικητηρίου του Ναυστάθμου. Η φήμη του σκιάζει ακόμη την πόλη που χτίστηκε πολύ αργότερα, στα 1835. Αντίγραφό του, έργο του γλύπτη Γιώργου Μέγκουλα βρίσκεται (1996-97) πάνω σε ψηλό βάθρο με εξέδρα μπροστά από το ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Το χώρο τριγύρω του, κάλυψε ασεβέστατα μια καφετέρια εστιατόριο..

ΔΗΜΑΡΧΕΙΟΝ  PIRÉE  LA MUNICIPALITÉ, επιστολικό δελτάριο του Παγκοσμίου Ταχυδρομικού Συνδέσμου, 159, Πάλλης και Κοτζιάς, με την επισήμανση SPECIMEN (δείγμα, υπόδειγμα). 

Το περίφημο «Ρολόι» κτίστηκε στα 1869 - 1873 αρχικά να χρησιμοποιηθεί ως χρηματιστήριο. Από το 1885 μέχρι το Σεπτέμβριο του 1968 που κατεδαφίστηκε στέγασε υπηρεσίες του δήμου. Η μνήμη του παραμένει τόσο ζωντανή στους Πειραιώτες που επί Στέλιου Λογοθέτη ανοίχτηκε λογαριασμός στην Εθνική Τράπεζα και σχεδιάστηκε η ανακατασκευή του. Το ίδιο πρεσβεύει στις μέρες μας (από τα τέλη του 2013) και ο νυν δήμαρχος Βασίλης Μιχαλολιάκος.

Οκτώβριος 2001. Το Δημοτικό Θέατρο και η εξέδρα στην πλατεία του στις προετοιμασίες για την παρέλαση της 28^ης . Εντός του λειτούργησε η έκθεση γλυπτικής του Μιχάλη Κάσση με θέμα ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ. Απαραίτητο μέρος του σημαιοστολισμού πάνω στις κολώνες είναι και ο θυρεός του δήμου.

 

Το Δημοτικό Θέατρο (κατασκευής 1884 - 1895) εγκαινιάστηκε στις 9 (21) Απριλίου 1895. Στη μακρά πορεία της λειτουργίας του γνώρισε περιόδους δόξας αλλά και ύφεσης. Στην αίθουσά του και στο φουαγιέ οι πειραϊκοί σύλλογοι έκαναν τις σημαντικότερες εκδηλώσεις τους, παραστάσεις, ομιλίες, βραβεύσεις, χορούς, εκθέσεις. Στις 8.5.2003 «μετά από αυτοψία.. διαπιστώθηκαν ζημιές που επιβάλλουν την προσωρινή διακοπή λειτουργίας του Δημοτικού Θεάτρου».

Ανέλαβε η εταιρεία ΤΟΜΗ Α.Β.Ε.Τ.Ε. κι άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασής του, όμως ο χρόνος κύλισε και οι προβλέψεις για το πότε θα ήταν έτοιμο παρέπεμπαν στο χειμώνα του 2012-13. Ξανάνοιξε στις 22 Οκτωβρίου 2013...

Η όλη θέασή του με την πρόσοψη προς την Ηρώων Πολυτεχνείου, με την ευρύχωρη πλατεία του όπου όταν δεν είναι περιφραγμένη για έργα ανακαίνισης και του μετρό  στήνεται η εξέδρα των επισήμων για τις εθνικές παρελάσεις, με τη γειτνίασή του με την πλατεία Κοραή, στην καρδιά της πόλης, χρωματίζει έντονα την εικόνα της περιοχής και το καθιστά σημείο αναφοράς στους πολίτες.

Λέμε «πάω, κατεβαίνω, δίνω ραντεβού, είμαι στο Δημοτικό».

Έτσι το Θέατρο μπορεί να χαρακτηριστεί σήμερα το κατ’ εξοχήν «ζωντανό» μνημείο - σύμβολο του Πειραιά.

Κάτι όμως φαίνεται να εμποδίζει ην προβολή του κι η ανάμνηση του Ρολογιού το παραμερίζει. Άλλα διατηρητέα ή σύγχρονα κτήρια δεν το συναγωνίζονται.

Το Παλιό Ταχυδρομείο τώρα Δημοτική Πινακοθήκη, το Ν.Α.Τ., το Ε.Β.Ε.Π., το μέγαρο του Ηλεκτρικού, το Σ.Ε.Φ., σχολεία, ναοί, ιδιωτικές οικοδομές, μνημεία, έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Για αυτό πρέπει να διαφυλαχθεί, να το φροντίζουμε και να του δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή.

Όσον αφορά στο διακριτικό σύμβολο της πόλης - τη σφραγίδα δηλαδή του δήμου που επισημοποιεί τα κείμενα, τις βεβαιώσεις, τα πιστοποιητικά, τις προσκλήσεις, τις ανακοινώσεις, τις επιστολές, τα κάθε λογής διαφημιστικά έντυπα και αντικείμενα, μικρά και μεγάλα, από το ελάχιστου μεγέθους σήμα έως τη στάμπα στο πλάι του οχήματος καθαριότητας  - δεν ήταν δύσκολο να μάθω την πορεία του στο χρόνο αφού τη βλέπω πάνω σε όλα τα δημοτικά έγγραφα της συλλογής μου. Τα στοιχεία που βρήκα μετά τη δημοσίευση του άρθρου μου στη  ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ και στην ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ επιβεβαιώνουν ότι είχα κάνει σωστή έρευνα.

Βοηθητικά, μας δίνει τώρα τις πληροφορίες του ο Δημήτρης Σπηλιωτόπουλος στο κεφάλαιο «Το έμβλημα επί της σφραγίδος του Δήμου Πειραιώς», παράγραφος 38, από το βιβλίο του «Ο Πειραιεύς και οι Δήμαρχοι της Α΄ Εκατονταετηρίδος», Πειραιεύς, 1939, αλλά και ο Αντώνης Μαρμαρινός που μας άφησε άρθρο του στο ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟ της 15.5.1962 με κύριο τίτλο «Οι σφραγίδες του Δήμου Πειραιώς». Το είχε γράψει όταν ανακοινώθηκε ότι το δώρο που θα πρόσφερε ο Δήμος Πειραιά στο γάμο της πριγκίπισσας Σοφίας με τον Χουάν Κάρλος της Ισπανίας [τελέστηκε στις 14.5.1962] θα ήταν «αντίγραφον εν σμικρογραφία του εμβλήματος της σφραγίδος του Δήμου». Φυσικά από χρυσό. «Ήδη, η σχετική πίστωσις εξ 25 χιλιάδων δραχμών έχει εγκριθή και το έργον έχει ανατεθή εις κοσμηματοπώλην του Πειραιώς» (ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ, 11.5.1962).

Η πρώτη σφραγίδα που ανευρέθηκε στα αρχεία ήταν σχηματισμένη από δύο κύκλους. Στο κέντρο είχε το βασιλικό θυρεό, το στέμμα δηλαδή με τα δύο λιοντάρια και την κορώνα στο κεφάλι τους. Τριγύρω έγραφε: «ΒΑΣ. ΤΗΣ. ΕΛΛΑΔ. ΤΟ ΔΗΜ. ΣΥΜΒΟΥΛ. ΠΕΙΡΑΙΩΣ».

Κάπου εκεί βρίσκουμε μια αντίστοιχη σφραγίδα «ΒΑΣΙΛ. ΤΗΣ. ΕΛΛΑΔ. Ο ΔΗΜΑΡΧ. ΤΟΥ ΔΗΜ. ΠΕΙΡΑΙΩΣ». Χρησιμοποιήθηκε για λίγο (αρχές του 1836) και επανήλθε στα 1846. Επίσης είχαμε και μια τρίτη χωρίς το θυρεό στο κέντρο. Διατηρήθηκε έως το 1855.

Στα 1849 ήταν δήμαρχος ο Πέτρος Σκυλίτζης - Ομηρίδης. Από το Νοέμβριο του 1848 έως το Φεβρουάριο του 1852 πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου διατέλεσε ο Θεόδωρος Κουτζούκος ή Κουτσούκος. Από τα πρακτικά του Δ. Σ. συμπεραίνουμε τη διαφωνία σε πολλά ζητήματα μεταξύ του δημάρχου και μελών του συμβουλίου. Έτσι οι σύμβουλοι χάραξαν ξεχωριστή σφραγίδα με παράσταση Τρίτωνα να κρατά τρίαινα και  να γράφει: «ΔΗΜΟΤ. ΣΥΜΒΟΥΛΕΙΟΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ».

Ο δήμαρχος έστειλε επιστολή στο νομάρχη Αττικής και Βοιωτίας Δημήτριο Μελετόπουλο (Αίγιο 1796 - Αθήνα 1858) με παράκλιση να αποσυρθεί αυτή η σφραγίδα. Ο Μελετόπουλος όμως συνηγόρησε υπέρ του συμβουλίου, του επέτρεψε να τη χρησιμοποιεί αφού κανένας νόμος δεν το απαγόρευε και δεν είχε καμιά επιβλαβή συνέπεια.

Τελικά από το Μάρτιο του 1855 έχουμε το νέο σήμαντρο του δήμου, εκείνο που με ελάχιστες παραλλαγές διατηρήθηκε για πολλές δεκαετίες. Ήδη από τον Ιούλιο του 1854 έως 15.6.1855 δημάρχευε ο Σωτήριος Ρετζινόπουλος ή Ρετσινόπουλος σε αντικατάσταση του Πέτρου Σκυλίτζη - Ομηρίδη (πρόεδρος Δ. Σ. από Φεβρουάριο 1852 έως Ιούνιο 1855 ήταν ο Ανδρέας Περίδης).  

Το δημοτικό συμβούλιο με την 578 απόφαση της 27.10.1854 ζήτησε από την κυβέρνηση να ανατεθεί σε καθηγητές του πανεπιστημίου να γνωμοδοτήσουν «οποίον υπήρχε το πάλαι έμβλημα του Δήμου τούτου και κατά συνέπειαν να διατάξη η Σ. Κυβέρνησις δια της αρμοδίου οδού την εγχάραξιν του καταλλήλου εμβλήματος και εν τη σφραγίδι της δημαρχιακής υπηρεσίας». Η νομαρχία κοινοποίησε στις 13.2.1855 στο δημοτικό συμβούλιο επιστολή του πρύτανη και έκθεση του καθηγητού αρχαιολογίας Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809 - 1892) με ένα σχεδιάγραμμα της προτεινόμενης σφραγίδας.

Στην έκδοση για τη συλλογή του Μελετόπουλου διαβάζουμε ότι ο Ιωάννης Μελετόπουλος δώρισε στο Ιστορικό Αρχείο τρία ενδιαφέροντα έγγραφα. Εκείνο με ημερομηνία 20.12.1854 είναι αναφορά του Ραγκαβή προς τον πρύτανη του Πανεπιστημίου για το έμβλημα της σφραγίδας του δήμου. Στο δεύτερο της 17.2.1855 ο δήμαρχος Ρετζινόπουλος ητήθη από το νομάρχη Αττικοβοιωτίας πίστωση για την κατασκευή της σφραγίδας του δήμου. Στο τρίτο της 2.3.1855 ο νομάρχης κοινοποίησε στο δήμαρχο απόφαση του υπουργείου εσωτερικών σχετικά με τη σφραγίδα. Τα κείμενα, όπως μας πληροφορεί ο Σπηλιωτόπουλος «έσχε την ευγενή καλωσύνην να μοι παράσχη εν αντιγράφοις ο έγκριτος συμπολίτης και συνάδελφος κ. Ιωάν. Α. Μελετόπουλος προς χρήσιν δια το παρόν έργον. Παραθέτω δε ταύτα αυτολεξεί, διότι αποτελούσιν 
έν ουσιωδέστατον μέρος της ιστορίας του Δήμου Πειραιώς και των Δημάρχων αυτού». Τα παρουσιάζω κι εγώ με άλλη σειρά.

1. «Προς τον κ. Πρύτανιν του Πανεπιστημίου Όθωνος.

Επιστρέφων την διευθυνθείσαν μοι αναφοράν του κ. Δημάρχου Πειραιώς παρατηρώ ότι ο Πειραιεύς, ως Δήμος Αττικής, ούτε ιδιαίτερον σύμβολον, ούτε ιδιαίτερα νομίσματα είχεν, αλλ’ αυτά τα των Αθηνών, δύναται επομένων ο Δήμος των Πειραιέων να εκλέξη εκ των πολυπληθών Αττικών νομισμάτων τον τύπον ενός, παριστώντα τι, αναφερόμενον εις την φύσιν και τας σχέσεις αυτού. Τοιούτος είνε φερ’ ειπείν ο φέρων πρώραν  πλοίου μεθ’ οπλίτου τροπαιοφόρου και γλαυκός, ου πρόχειρον επισυνάπτω σχεδίασμα ή ανεξαρτήτως των παραστάσεων αρχαίων νομισμάτων, μόνην πρώραν μετ’ επικαθημένης γλαυκός, σύμβολον αινιττόμενον το θαλάσσιον του Πειραιώς εμπόριον, την σχέσιν αυτού προς τας Αθήνας, και προσέτι ως αναμιμνήσκον την επί της μάχης της  Σαλαμίνος επί της νηός του Θεμιστοκλέους επικαθισθείσαν γλαύκα. 
Εν Αθήναις την 20 Δεκεμβρίου 1854. Ευπειθέστατος. Α. Ρ. Ραγκαβής. Καθηγητής Αρχαιολογίας».

Το σύμβούλιο την ενέκρινε αμέσως με την προσθήκη της ρήσης κυκλικά «Δήμος Πειραιέων». Τα έγγραφα ξεκίναγαν γράφοντας «Ο Δήμαρχος του Δήμου Πειραιέων».

Μετά από αυτό ακολούθησαν τα κείμενα που οριστικοποίησαν το καινούργιο σήμα, με κορμό το Βασιλικό Διάταγμα της 26 Φεβρουαρίου 1855.

2. «Αριθ. Πρωτ. 1887.2286 Διεκπ. Εν Αθήναις τη 2 Μαρτίου 1855.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. Ο Νομάρχης Αττικής και Βοιωτίας.

Εις απάντησιν της υπ’ αριθ. 111 αναφοράς σας, κοινοποιούμεν εν οπισθογράφω την υπ’ αριθ. 4996 Διαταγήν του Υπουργείου των Εσωττερικών, προς εκτέλεσιν δε του Β. Δ. και δια να οδηγηθήτε εις τη κατασκευήν της σφραγίδος της Δημαρχίας σας εσωκλείομεν και την προς την Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου αναφοράν του καθηγητού της αρχαιολογίας Ραγκαβή.

Επί τούτοις δια την δαπάνην ταύτην τροποποιούντες την υπ’ αριθ. 600 πράξιν του παρ’ ημίν Δημοτικού Συμβουλίου σας επιτρέπομεν να δαπανήσητε εκ των αποθεματικών Κεφαλαίων του εφ’ εξής προϋπολογισμού σας ποσόν ουχί ανώτερον των είκοσι δραχμών όσας θεωρούμεν αρκούσας προς τον σκοπόν τούτον. 
Ο Νομάρχης.  

3. «Το Υπουργείον των Εσωτερικών περί εμβλήματος της Δημοτικής Σφραγίδος Πειραιώς.

Αριθ. 4996. Η Α. Μ. ο Βασιλεύς δια Β. Δ. της 26 του λήξαντος ευηρεστήθη να διατάξη να φέρη η σφραγίς του Δήμου Πειραιώς ως έμβλημα, εν τω μέσω μεν πρώραν πλοίου, και επ’ αυτής οπλίτην, τροπαιοφόρον ιστάμενον, και γλαύκα επικαθημένην, κύκλω δε τα γράμματα Δήμος Πειραιέων.

Την Βασιλικήν ταύτην απόφασιν γνωστοποιούντες Υμίν, Κύριε Νομάρχα, σας προσκαλούμεν να φροντίσητε τα προς εκτέλεσιν αυτής. Σας διευθύνομεν επί επιστροφή την από 20 Δεκεμβρίου π. έ. αναφοράν του καθηγητού της Αρχαιολογίας κυρίου Ραγκαβή, εφ’ ης υπάρχει προσηρτημένον το σχεδίασμα του επί της σφραγίδος του ειρημένου Δήμου εγχαρακτέου εμβλήματος ίνα αποσταλή προς την Δημοτικήν αρχήν. 
Εν Αθήναις τη 1 Μαρτίου 1855. Ο Προσ. Υπουργός. Α. Μαυροκορδάτος».

11 Ιανουαρίου 1948. Δέηση για την ανάπαυση των ψυχών που χάθηκαν στους βομβαρδισμούς του 1941 - 1944. Βλέπουμε καθαρά τη δημοτική σφραγίδα στην κανονική μπλε απόχρωση.

11 Ιανουαρίου 2014. Το ίδιο επίσημο μνημόσυνο γίνεται κάθε χρόνο έως και σήμερα στο δημοτικό νεκροταφείο          Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ. Στην πρόσκληση, μαύρη πένθιμη γραμμή και ανάλογο χρώμα στο πειραϊκό έμβλημα.

Η στρογγυλή σφραγίδα έφερε λοιπόν μια τριήρη, έναν όρθιο πολεμιστή που κρατούσε τρόπαιο και κουκουβάγια. Οι δύο δάφνες που διασταυρώνονταν στη βάση αφαιρέθηκαν αργότερα. Το «ΔΗΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΕΩΝ» ως ανύπαρκτο στην αρχαιότητα αντικαταστάθηκε από το «ΔΗΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ» στην καθαρεύουσα και «ΔΗΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑ» στη δημοτική, με πρόσθετο αποτύπωμα σχήματος άστρου.

Μια παραλλαγή της σφραγίδας υπάρχει με την ένδειξη «ΔΗΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ» μαζί με το αστέρι περιμετρικά και στο μέσον «ΓΡΑΦΕΙΟΝ ΔΗΜΑΡΧΟΥ». Την είδα σε επιστολή στα 1957 του Δημητρίου Σαπουνάκη.

 

Το σήμα στις μέρας μας, σύμφωνα με την περιγραφή του στο βιβλίο «Εμβλήματα και ιστορικά στοιχεία των Δήμων της Ελλάδος», σελ. 197, που εξέδωσε ο Δήμος Καλαμαριάς στα 1988 είναι «Μία τριήρης και δίπλα σε προφίλ, η μορφή του Θεμιστοκλή, μέσα σ’ έναν  κύκλο, στον τύπο αρχαίου νομίσματος». Λόγοι που καθιέρωσαν το σήμα: «Το στοιχείο της θάλασσας χαρακτηρίζει τον Πειραιά και ο Θεμιστοκλής, ως μεγάλη στρατηγική φυσιογνωμία, οχύρωσε τον Πειραιά με τα μακρά τείχη και τον ανέδειξε σε μεγάλο ναυτικό κέντρο και επίνειο της Αρχαίας Αθήνας».
 

Το σήμα του Δήμου Πειραιά 
σε διάφορες αποχρώσεις από

διαφημιστικά έντυπα και φακέλους. 

Το σήμα συμπληρώνει η ένδειξη «Δήμος Πειραιά» και η χρονολογία «1835». Το χρώμα του αγγίζει το κεραμιδί. Σε φάκελο επιστολών το έχουμε δει σε κίτρινη και μπλε απόχρωση ενώ στις σημαίες οι μορφές είναι μπλε και το φόντο πάλι κεραμιδί.

  

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ», Φύλλο 20, Πέμπτη 17 Μαΐου 2007, σελ. 10. Μεταφορά εδώ με διορθώσεις, 20 Μαρτίου 2011. Δεύτερη δημοσίευση, εφημερίδα ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ, φύλλο 12570, Πέμπτη 24 Μαρτίου 2011, σελ. 3. Πάλι  ανανεωμένο για το blog, Δεκέμβριος 2013.