70 χρόνια από το βομβαρδισμό στο λιμάνι του Πειραιά.

                                                                                   Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Το κείμενο της εισήγησης που δόθηκε σε εκδήλωση το μεσημέρι της Παρασκευής 24 Ιανουαρίου 2014 στο αμφιθέατρο του Δημαρχείου Χαϊδαρίου, στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος «Ελπίδα ΙΙ - 

ο κύκλος των φίλων που αντιστάθηκαν στο Χίτλερ». Θεματική ενότητα: Ενεργή ιστορική μνήμη - Διδάγματα του παρελθόντος.

   

Στις 11 Ιανουαρίου ο δήμαρχος Πειραιά Βασίλης Μιχαλολιάκος προσκάλεσε τους πολίτες - κι ελάχιστοι από αυτούς ανταποκρίθηκαν - στο αρχιερατικό μνημόσυνο που τελέστηκε στο νεκροταφείο της Ανάστασης υπέρ αναπαύσεως των ψυχών που φονεύθηκαν στο βομβαρδισμό της πόλης στις 11.1.1944.

Η εθιμοτυπική αυτή τελετή επαναλαμβάνεται την ίδια μέρα από τα πρώτα κιόλας χρόνια της απελευθέρωσης, μόνο που τότε το μνημόσυνο γινόταν συνολικά «υπέρ των ευρόντων τον θάνατον εκ των εναερίων βομβαρδισμών της πόλεως του Πειραιώς», οι παρόντες ήταν πολύ περισσότεροι και η ατμόσφαιρα έντονα φορτισμένη συναισθηματικά αφού ο πόνος και ο χαμός των αγαπημένων υπήρξε πρόσφατος.

Ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε απανωτά στη διάρκεια της Κατοχής - η επίσημη πρώτη έγινε από τους Ιταλούς και με θύματα, όπως στη λαϊκή αγορά της Πηγάδας.

Από 28 Οκτωβρίου έως τις 5 Απριλίου καταγράφτηκαν 23 ειδοποιήσεις από τις σειρήνες.

Όμως στις 6 Απριλίου 1941, την ημέρα δηλαδή της έναρξης του πολέμου, με τους Γερμανούς να κάνουν αναγνωριστικές πτήσεις, ενώ δόθηκε εντολή να βγουν έξω από το λιμάνι αρκετά πλοία, δυστυχώς αφέθηκε το αγγλικό Clan Fraser γεμάτο εκρηκτικές ύλες.

Το βράδυ, στις 9.20 ένας σφοδρός βομβαρδισμός που κράτησε δυόμιση ώρες έπληξε το λιμάνι και το πλοίο. Η φωτιά που ξέσπασε κατέστρεψε κτήρια, φορτηγίδες, βαγόνια, εμπορεύματα και στις 3.20 τη νύχτα προκάλεσε τη μεγάλη έκρηξη στο φορτίο με τους 250 τόνους τροτύλης που το τίναξε στον αέρα.

Μεγάλα πυρακτωμένα κομμάτια από λαμαρίνες και σιδηρικά πετάχτηκαν με δύναμη πάνω σε σπίτια, μπαλκόνια, ταράτσες σε πολλά κοντινά και μακρινά σημεία της πόλης. Ένα τέτοιο τμήμα λαμαρίνας σφηνώθηκε σε δένδρο στον κήπο δίπλα στον Άγιο Σπυρίδωνα και από κάτω του στήθηκε αργότερα μαρμάρινη επιγραφή που υπάρχει ακόμα, όμως η λαμαρίνα έπεσε και τώρα φυλάσσεται στη δημοτική πινακοθήκη.

Από την πίεση των αερίων και τα κύματα βυθίστηκαν βάρκες και καράβια.

Οι τεράστιες καταστροφές επέφεραν και την πρώτη μεγάλη φυγή των κατοίκων προς την Αθήνα.

Αποκορύφωμα του δράματος με τις βόμβες των αεροπορικών επιθέσεων βρίσκουμε σε μια γραπτή μαρτυρία: Στο ναό του Αγίου Βασιλείου στη Φρεαττύδα, η τοιχογραφία της Μεταμόρφωσης, έχει στο κάτω μέρος την εξής αφιέρωση:

«Εις μνήμην της μνηστής μου/ Βαρβάρας Γερ. Γαλιατσάτου/ Φονευθείσης κατά τον βομβαρδισμόν της 12.6.1942/ Σωτήριος Γραμματικός».

Τα επώνυμα συναντιούνται στην περιοχή μέχρι σήμερα.

Αυτός όμως που χαρακτηρίστηκε σαν ο πιο άδικος ήταν ο βομβαρδισμός της Τρίτης 11 Ιανουαρίου 1944 από την αγγλική - αμερικανική αεροπορία.

«Επιδρομή πρωτοφανούς αγριότητος ενηργήθη χθες εναντίον του Πειραιώς. Επλήγη η πόλις εις την καρδίαν της. Τα θύματα θρηνούνται κατά εκατοντάδας» έγραψε αμέσως η εφημερίδα Ακρόπολις όπου στις 13 του μήνα δημοσιεύει την αναφορά των αστυνομικών τμημάτων για το σε ποια σημεία έπεσαν οι βόμβες.

«Β΄ Αστυνομικόν Τμήμα. Βόμβαι έπεσαν σε 23 σημεία. Σύνολον βομβών 51. Αριθμός θυμάτων, νεκρών και τραυματιών - εισέτι ανεξακρίβωτος. Υπολογίζονται προχείρως πολλαί εκατοντάδες...»

 Ήταν 12.35 όταν σήμαναν οι σειρήνες. Τα αεροπλάνα που έφυγαν από τη Φότζια της Ιταλίας δε στόχευσαν πολεμικές εχθρικές εγκαταστάσεις αλλά σκόρπισαν τις βόμβες τους ανεξέλεγκτα πάνω στον πειραϊκό χώρο. Από την Αμφιάλη μέχρι το Χατζηκυρίακειο, ειδικά όμως στο κέντρο. Ο συναγερμός τελείωσε στις 13.43.

Λόγω της ώρας κυκλοφορούσε πολύς κόσμος.

Η Αγία Τριάδα καταστράφηκε και για χρόνια ανάμεσα στην πρόσοψη και το πίσω μέρος της είχε κτιστεί μια πρόχειρη κατασκευή μέχρι την ανοικοδόμηση του νέου ναού στα 1956. Από θαύμα γλίτωσε το παλιό δημαρχείο με ζημιές μόνο τα σπασμένα τα τζάμια και το περίφημο ρολόι του. Λέγεται ότι οι βόμβες που έπεσαν στη θάλασσα έστειλαν τα κύματα στη στεριά μέχρι τη Γούναρη.

Το βράδυ επαναλήφθηκαν οι βομβαρδισμοί με έναρξη περίπου από 7.22 έως 8.40 και από 10 έως 11.15. 

Τα σκάφη τύπου B - 17 με τη συνοδεία P - 38 ήταν της 15^ης  air force. Είχαν και απώλειες, απ’ αυτά μερικά συγκρούστηκαν μεταξύ τους λόγω πυκνής συννεφιάς.        

Η ιστορική πλευρά, οι περιγραφές των γεγονότων έχουν τυπωθεί από τότε σε έγγραφα και φωτογραφίες, σε ατέλειωτα άρθρα εφημερίδων - περιοδικών, σε ολόκληρα κεφάλαια βιβλίων, σε φιλμάκια που βρέθηκαν και αναρτήθηκαν στο διαδίκτυο. Ουδέποτε υπήρξε ακριβής αριθμός των νεκρών, που ανεβαίνει γύρω στους 700 αν και στο ταφολόγιο βρίσκουμε 492 ονόματα.

Άλλοι θάφτηκαν ανώνυμα σε λάκκους χωρίς να δοθούν τα στοιχεία τους, άλλοι στην Αθήνα όταν μεταφέρθηκαν ως τραυματίες, μερικοί σκόπιμα δε δηλώθηκαν από τους συγγενείς για να κρατήσουν τα δελτία τροφίμων τους ώστε να πάρουν τη μερίδα που τους αναλογούσε - 30 δράμια ψωμιού.

Δεκαετίες μετά, μέσα στη σύγχρονη, αλλαγμένη φυσιογνωμικά πόλη έβλεπες κάποια κολοβωμένα κτίρια να στέκονται μάρτυρες της καταστροφής.

Από το κατεδαφισμένο ξενοδοχείο Κοντινεντάλ στην παραλία, Γούναρη και Ακτή Ποσειδώνος είχε απομείνει το ισόγειο, τώρα ένα κλειστό από λαμαρίνες οικόπεδο, ενώ λείπουν ακόμα οι πάνω όροφοι στο μέγαρο των αδελφών Ζερβού, στη Νοταρά - Τσαμαδού - Φίλωνος απέναντι από το Ταχυδρομείο.

Με μελανά χρώματα διηγούνται τα κείμενα την πορεία κατά κύματα χιλιάδων κατοίκων προς την πρωτεύουσα με τις καρότσες, τα αμάξια και με τα πόδια.

Οι διεθνείς συμβάσεις την είχαν κηρύξει ανοχύρωτη πόλη και δεν βομβαρδίστηκε. Εκεί βρήκαν φιλοξενία σε γνωστούς και φίλους ή σε επιταγμένα για την περίπτωση καταλύματα.

Ο φόβος των επιθέσεων άδειασε τον Πειραιά από ονομαστές οικογένειές του, που τα μέλη τους προτίμησαν να μετακομίσουν οριστικά στην Αθήνα και τα προάστιά της. Πολλοί δεν ξαναγύρισαν με αποτέλεσμα μετά την κατοχή να αλλοιωθεί η σύνθεση του πληθυσμού. Η πόλη σχεδόν ερήμωσε και οι λειτουργίες των υπηρεσιών αναστάλθηκαν. Ο πρωθυπουργός για να σταματήσει την εγκατάλειψη διέταξε τις αστυνομικές αρχές να απαγορεύουν «πάσαν εκ Πειραιώς αναχώρησιν δι’ Αθήνας ή αλλαχού».

Η πνευματική ζωή που είχε ανθίσει στο μεσοπόλεμο με λογοτεχνικούς και εκδρομικούς συλλόγους, με τα τόσα καλαίσθητα περιοδικά του 1940/44 (Πειραϊκά Γράμματα, Αργώ, Νεοελληνική Μούσα, Νεότης, Νέα Αβγή, Ξεκίνημα, Σαλαμίνα, Γλυκοχάραμα) διακόπηκε απότομα.

Η μνήμη των επιζώντων. Κάθε σημερινός ηλικιωμένος Πειραιώτης, έχει να διηγηθεί τη δική του περιπέτεια. 

Η αγωνία για το πού έπρεπε να πας να προφυλαχτείς, αν εκεί που στεκόσουν ήσουν ασφαλής ή όχι, είναι για εμάς τώρα ένα άγνωστο συναίσθημα. Παρακάτω δίδονται κάποια χρήσιμα στοιχεία αναφοράς στο γεγονός μέσα από την έρευνα στο αρχείο μου:

* Στο εστιατόριο του Βίρβου, Ηρώων Πολυτεχνείου και Τσαμαδού, όπου το πολυκατάστημα ΖΑRA, βρήκαν το θάνατο πάνω από 50 άτομα που έτρωγαν ή είχαν μαζευτεί εκείνη την ώρα. 

* «Στον σταθμό όμως του Ηλεκτρικού, τα πράμματα ήταν σωστή τραγωδία. Εκεί είχανε πέσει πολλές βόμβες και είχανε σκοτώσει πολλούς. Τραμ κομματιασμένα, γραμμές αναποδογυρισμένες, ζώα ξεκοιλιασμένα, αυτοκίνητα καμμένα, κτήρια γκρεμισμένα, κι’ ακόμα σύρματα και κολώνες πεσμένες, συνέθεταν όλα μαζί μια εικόνα που δεν θα την ξεχάσω ποτέ» έγραψε ο Στέλιος Μπινιάρης στο βιβλίο του Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ, 1994.   

* Στο σαπωνοποιείο του Παπουτσάνη, Χαϊδαρίου και Πολυδεύκους, περίπου 45 ψυχές έλιωσαν με τις ποτάσες και τη ζεματιστή σαπουνόμαζα, ανάμεσά τους και ο αδελφός του λογοτέχνη Στέλιου Γεράνη [λογοτεχνικό ψευδώνυμο], Δημήτρης Παναγιωτόπουλος.

* Η Επαγγελματική και Οικοκυρική Σχολή Θηλέων Δήμου Πειραιώς στεγαζόταν στη θέση του σημερινού Δημαρχείου. Κορίτσια της Σχολής συμμετείχαν στο ανέβασμα του έργου «Γαλήνιο Ξημέρωμα» στον Πειραϊκό Σύνδεσμο στις 10.1.1944, στις 14.30 το μεσημέρι. Την επόμενη που σήμανε ο συναγερμός κάποιες κοπέλες μαζί με πολλούς άλλους κατέφυγαν στο υπόγειο της Ηλεκτρικής Εταιρείας στη Βασ. Κωνσταντίνου 13, τώρα Ηρώων Πολυτεχνείου 10. Οι άτυχες γυναίκες και άνδρες πέθαναν από ασφυξία στη θανατηφόρα εκείνη παγίδα όταν κατέρρευσε το κτήριο κι εγκλωβίστηκαν. Λένε ότι τα θύματα τότε ξεπέρασαν τα 100.

Ανάμεσά τους ήταν η Αναστασία, αδελφή του διευθυντή της σχολής Νίκου Κατσικάρου. Στην είσοδο του Δημαρχείου δεξιά, δίπλα στον ανελκυστήρα μπορούμε να διαβάσουμε τη μαρμάρινη επιγραφή με τα οκτώ ονόματα του προσωπικού της σχολής και των δεκατριών εργατριών του συνεργείου στο τμήμα «του ρούχου του φτωχού παιδιού» που χάθηκαν.

* Εμπνευσμένος από το νωπό, τραγικό συμβάν κυκλοφόρησε στα1946 ο δικηγόρος Μιχάλης Περοδασκαλάκης το βιβλίο «Οι σειρήνες!.. Συναγερμός! .. στο καταφύγιο της Ηλεκτρικής».

* Οι βομβαρδισμοί συνεχίστηκαν και το επόμενο διάστημα στον Πειραιά. «Φαίνεται αποφάσισαν να τον καταστρέψουν» σημείωσε ο Γεώργιος Θεοτοκάς στα ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ του.

* Οι τραυματίες μεταφέρονταν βιαστικά στο Τζάνειο και στο Κρατικό που τότε στεγαζόταν στις καπναποθήκες του Σαπόρτα στην Παλιά Κοκκινιά. Άλλοι στάλθηκαν στην Αθήνα, στον Ευαγγελισμό, στον Ερυθρό Σταυρό, στο Λαϊκό, στην Πολυκλινική, σε ιδιωτικά. 

* Από τις 13 Ιανουαρίου η Αρχιεπισκοπή Αθηνών λειτούργησε την «Υπηρεσία Ανευρέσεως Θυμάτων Πειραιώς. Σκοπός της Υπηρεσίας αυτής είνε να κοινοποιή τα ονόματα των νεκρών, τραυματιών και αγνοουμένων θυμάτων των βομβαρδισμών του Πειραιώς της 11^ης τρέχοντος». 

* Το 1944 έχουμε στην Αθήνα την «Πανελλήνια Αδελφότητα Πυροπαθών και Βομβοπλήκτων». Για τον ίδιο λόγο άνοιξε γραφείο στον Πειραιά.

Για την έκδοση ταυτότητας των μελών η 1.50 δραχμή πήγαινε υπέρ του μισθού του προέδρου… Έτσι έβγαινε το Δελτίο Τροφίμων για αγορά των απαραιτήτων (σαπούνι, λάδι, ζάχαρη). Ανάλογη φροντίδα ανατέθηκε και στην Επιτροπή Περιθάλψεως Βομβοπλήκτων. Η οργάνωση συσσιτίων («μπιζέλια, ρεβύθια, φασόλια, μπουλουγούρι και κάπου κάπου σαπούνι για τη στοιχειώδη καθαριότητά μας» όπως γράφτηκε) και η συμπαράσταση από εθελοντές και φορείς ήταν ενδεικτική. Ερυθρός Σταυρός, Φιλική Εταιρεία Νέων του Πυρουνάκη, η Κρητική Αλληλεγγύη, ο Εθνικός Οργανισμός Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Η Ελληνογαλλική Σχολή Jeanne d’ Arc έστησε τα κέντρα λαϊκής σούπας για χίλια άτομα και διακόσια παιδιά. Οι βόμβες που έπεσαν στο κτήριο σκότωσαν δυο Αδελφές του Τάγματος.

* Στα 1945 «Η εφημερίς των βομβοπλήκτων» ενημέρωνε τους ενδιαφερόμενους.

* Πέντε μήνες μετά το μεγάλο βομβαρδισμό, κυκλοφόρησε στις 11.6.1944, με εντολή των αρχών Κατοχής μια σειρά δέκα γραμματοσήμων. Δήθεν αναμνηστική αλλά με προπαγανδιστικούς σκοπούς, αποτελούνταν από πέντε κοινών των «Τοπίων» του 1942 και πέντε αεροπορικών των «Ανέμων» του1943 με λιθογραφική μπλε επισήμανση και νέα αξία: ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. 11-1-1944. Δρ. 100.000.

Αναπάντητα παραμένουν τα ερωτήματα για ποιο λόγο έγινε ο συμμαχικός βομβαρδισμός στο λιμάνι του Πειραιά αφού οι οβίδες χτύπησαν χωρίς διάκριση την ίδια την πόλη κι όχι επιλεγμένες στρατιωτικές εγκαταστάσεις που ήταν σημαντικές για τον εχθρό.

Ο Νίκος Χαντζάρας τις στιγμές του βομβαρδισμού ήταν στην Αθήνα για να βρεθεί στην κηδεία του Ναπολεόντα Λαπαθιώτη που είχε αυτοκτονήσει τέσσερις νύχτες πριν. «Τρομερά πράματα συμβαίνουνε στον Πειραιά. Πολύ τραγικά. Πώς δεν ετραβήχτηκε από τον Πειραιά ο πληθυσμός του;

Πώς από το πρωί είχε διαδοθή, πως θα γινότανε αυτός ο φοβερός βομβαρδισμός;

Πώς το λέγανε από το πρωί οι υπάλληλοι του Ερυθρού Σταυρού;

Πώς το ηξέρανε οι Γερμανοί;

Κι εμείς οι σκλάβοι πώς βρεθήκαμε ανειδοποίητοι;» αναρωτήθηκε σε άρθρο του στη ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ στις 12.1.1946.

Το θέμα καλύφθηκε από τα επόμενα γεγονότα κι ακόμα δεν έχουμε την απάντηση, παρά μόνο απορίες, σκέψεις και εικασίες.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ.