Σάββατο 12 Οκτωβρίου 2013

Η οικία των Διονυσιαστών στη θέση του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά.


                                                                                                  Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

Αρχές Απριλίου του 1884, στο κέντρο του σημερινού Πειραιά, ένα μεγάλο επικλινές γήπεδο ανασκάφτηκε για τη θεμελίωση του Δημοτικού Θεάτρου, σε χώρο που σύμφωνα με το πρώτο σχέδιο πόλης ήταν προορισμένο να χτιστεί το Δημαρχείο. {1}
Εκεί, στο ΒΔ τμήμα της πλατείας Κοραή, της παλιάς  πλατείας των Τεσσάρων Καταστημάτων, που μέχρι τότε φύτρωναν μαργαρίτες και αγριόχορτα, ξεκίνησε ο Ιάκωβος Δραγάτσης την έρευνα οπότε «υπό τα πρώτα της σκαπάνης κτυπήματα» {2} παρουσιάστηκαν βάσεις τοιχοποΐας που διακλαδίζονταν σε διάφορες κατευθύνσεις, δείγμα ύπαρξης συμπλέγματος οικοδομής με τελικές διαστάσεις 23 μ. πλάτος και 40 μ. μήκος. {3}
Στα χώματα μεταξύ των τοίχων βρέθηκαν σύντομα «τρεις ενεπίγραφοι λίθοι» το περιεχόμενο των οποίων ταύτισε τα ερείπια με την οικία των Διονυσιαστών.
Στον αρχαίο κόσμο (και στον Πειραιά) είχαν δημιουργηθεί αρκετές κοινωνικές -πολιτικές - θρησκευτικές - επαγγελματικές ενώσεις αντίστοιχες ή παρόμοιες με τις σημερινές. Ελεύθεροι πολίτες ήταν οργανωμένοι σε αδελφότητες, συνδέσμους, λέσχες, ομάδες γύρω από κοινή λατρεία, με διάφορες ονομασίες {4} όπως:
Θίασοι, (θίασος: το αθροιζόμενον πλήθος επί τελετή και τιμή θεών, σύμφωνα με τον Αρποκρατίωνα, συγγραφέα του λεξικού των δέκα ρητόρων), το μέλος θιασώτης. Οργεώνες, (οργεών - οργεώνος: ο από κάθε δήμον Αττικής εκλεγόμενος πολίτης, ο οποίος ετέλει θυσίας υπέρ των συμφυλετών του) {5}. «Οργεώνες δε εισιν οι επί τιμήν θεών ή ηρώων συνιόντες», Αρποκρατίων.
Έρανοι, «έρανοι δε εισιν αι από των συμβαλομένων συναγωγαί, από του συνεράν και συμφέρειν έκαστον», Αθήναιος.
Σύσσιτοι  (δηλαδή ομοτράπεζοι) κ.ά., με πρόεδρο, γραμματέα, ταμία, μέλη, εσωτερικό κανονισμό, μηνιαίες συνδρομές, δωρεές κλπ.
Γνωστοί πειραϊκοί θίασοι ήταν αυτοί των Σωτηριαστών, Ηετιωνιδών, Διονυσιαστών, Ασκληπιαστών, Ηρακλέους, Μητρός των Θεών, Ποσειδωνιαστών  κ.ά. καθώς και πολλών ξενικών, όπως των Σαραπιστών, Βενδιδέων, Ευπορίας Βελήλας, Αδώνιδος...
Από τις εξέχουσες τοπικές εορτές ήταν και τα «Πείραια», τα εν Πειραιεί Διονύσια, ενταγμένα στα Μικρά Διονύσια, στα κατά κώμας.   
Τελούνταν προς τιμή του Διονύσου από τις 8 έως τις 11 του μηνός Ποσειδώνος (μέσα Δεκεμβρίου) με τη συμβολή του Δήμου, του Κοινού των εν Πειραιεί Διονυσιαστών και των Τεχνιτών Διονύσου, που ήταν μάλλον το καλλιτεχνικό τμήμα τους.
Η εορτή περιελάμβανε: πομπή μέσα από τους δρόμους της πόλης, θυσία ταύρου ή βοδιού στο βωμό του θεού, ύμνους, οινοποσία μέχρι μέθης, λαϊκό πανηγύρι με πειράγματα άσεμνα, θεατρικές παραστάσεις με δραματικούς και κωμικούς αγώνες..
 
Το σχέδιο της κάτοψης των ευρημάτων στο γήπεδο που χτίστηκε το Δημοτικό Θέατρο. Το αγόρασα πριν από χρόνια στο Μοναστηράκι! Δεν ήξεραν τι ακριβώς απεικόνιζε..

Το κτήριο των Διονυσιαστών συνόρευε με ιδιωτική κατοικία που σχημάτιζε γωνία πεζοδρομίου πίσω προς την Κολοκοτρώνη και με οδό πλάτους 14 - 16 μέτρων με διεύθυνση ΒΑ - ΝΔ. Επεκτεινόταν και κάτω από 
τη Λεωφόρο Β. Γεωργίου, τότε Αθηνάς.
Βρέθηκαν δωμάτια, διάδρομοι, στοές, δεξαμενές, κίονες, βωμός κ.ά.
Η ανασκαφή συνεχίστηκε και κατά το μήνα Μάιο. Οι εφημερίδες της εποχής (ΣΦΑΙΡΑ) κατέγραφαν την πορεία της και σχολίαζαν τα είδη τω ευρημάτων.
Η εφημερίδα ΠΡΟΝΟΙΑ μάλιστα έγραψε (23.6.1884) ότι «η παρ ημίν αρχαιολογική σοφία» θεώρησε
«τα ένδοξα ερείπια» πως ανήκαν σε ναό, σε λουτρώνα, ή «στοάν αφοδευτήριον, ναύσταθμον και ενδιαίτημα θυγατέρων της Αφροδίτης».      
Τελικά ο θεμέλιος λίθος για την ανέγερση του Δημοτικού Θεάτρου μπήκε στις 24 Ιουνίου 1884. {6}
Τα αρχαία καταπλακώθηκαν. {7}

Αρχές του 20ου αιώνα. Το Δημοτικό Θέατρο βρισκόταν σε περίοπτη θέση, ανάμεσα στα πιο χαμηλά από εκείνο γειτονικά κτήρια και την πλατεία. Το παρόν αντίτυπο της καρτποστάλ του Αλεξάκη, είναι γραμμένο, έχει το 10λεπτο καρμινόχρωμο γραμματόσημο της χαλκογραφικής έκδοσης με τον Ερμή πετασφόρο με το κηρύκειο και στρογγυλή ταχυδρομική σφραγίδα ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ (ΑΠΟΣΤΟΛΗ), στις 9 Μαΐου 1915. Στάλθηκε στη Γαλλία. 
  
Ο Ι. Δραγάτσης δημοσίευσε σε άρθρο του με ημερομηνία 7.5.1884 στην Εφημερίδα Αρχαιολογική τις τρεις προαναφερθείσες επιγραφικές στήλες.

 Α. Στήλη από φαιό λίθο με αέτωμα και ακρωτήρια. Σπασμένη στο πλάι από τον 20ο στίχο και εξής, 
είχε πέσει μπροστά από το πώρινο βάθρο της.
Ύψος ενός μέτρου, πλάτος 0,69, πάχος 0,20. Περιέχει δυο ψηφίσματα. Το πρώτο τιμά τον ευεργέτη του θιάσου Διονύσιο Αγαθοκλέους Μαραθώνιο.

Ιερά Διονύσου. Αγαθή τύχη οργεώνες.
(Ακολουθούν 15 ονόματα μελών το πατρώνυμο και τον τόπο καταγωγή τους με αρχικό αυτό του ευεργέτη: Διονύσιος Αγαθοκλέους Μαραθώνιος).
«Οι Διονυσιαστές απεφάσισαν. Ο Σόλων Ερμαγένους Χολαργεύς είπε: Επειδή ο Διονύσιος Αγαθοκλέους Μαραθώνιος έχει διορισθεί ταμίας από τους Διονυσιαστές εδώ και πολλά έτη και έλαβε από αυτούς την ιερωσύνη του Διονύσου και κατασκεύασε και διακόσμησε το ναό του θεού με πολλά  αναθήματα και σ’ αυτά ξόδεψε «ουκ ολίγον πλήθος αργυρίου» και κατέθεσε στο Κοινόν χίλιες δραχμές για να πέρνουν από τις προσόδους τους και να θυσιάζουν στο θεό κάθε μήνα «κατά τα πάτρια», κατασκεύασε δε για τους Διονυσιαστές για να έχουν ... χρυσώματα  και αργυρώματα και όλη την υπόλοιπη χορηγία που χρειάζεται στα ιερά και τόπον για να συγκεντρώνονται σε αυτόν κάθε μήνα για να συμμετέχουν στις τελετουργίες. Αποφάσισαν οι οργεώνες να επαινέσουν τον Διονύσιο Αγαθοκλέους Μαραθώνιο και να τον στεφανώσουν με στέφανο κισσού «κατά τον νόμον της αρετής ένεκεν αγαθοεργίας και ευνοίας».. και να αντιγράψουν το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να τη στήσουν κοντά στο ναό του θεού. Τη δαπάνη της αναγραφής και την ανάθεση της στήλης να πληρώσει ο ταμίας. Αυτά είπε ο Σόλων».
Το δεύτερο επίγραμμα αρχίζει από τον 34ο στίχο. «Οι Διονυσιαστές αποφάσισαν επειδή ο Σόλων Ερμαγένους Χολαργεύς έγινε ταμίας και φρόντισε να επαυξηθούν οι πρόσοδοι..». Οι υπόλοιπες λέξεις που σώθηκαν βγάζουν ελλιπές νόημα.
      
Β. Λευκός λίθος σπασμένος σε τέσσερα κομμάτια. Τα δυο είχαν περιέλθει στην κατοχή κάποιου Καραπάνου (γνωστού στην πειραϊκή κοινωνία της εποχής) ο οποίος τα παρέδωσε στο Δημοτικό Μουσείο. Με αέτωμα, ύψος 0,90, πλάτος 0,34, πάχος 0,09.

θεοί ·
ἀγαθεῖ τύχει · ἐπὶ Ἱππάκου ἄρχοντος, Ποσιδεῶ-
νος· ἀγορᾶι κυρίαι · Σόλων Ἑρμογένου Χολαργεὺς
εἶπεν · ἐπειδὴ συμβέβηκεν Διονυσίωι μεταλλά-
ξαι τὸν βίον ἀποδεδειγμένωι ἐμ πολλοῖς ἣν ἔ-
χων εὔνοιαν διετέλει πρὸς ἅπαντας τοὺς τὴν
σύνοδον φέροντας τῶι θεῶι, αἰεί τινος ἀγαθοῦ πει-
[ρ]ώμενος παραίτιος γίνεσθαι καὶ ἰδίαι καὶ κοινεῖ,
[φ]ιλάγαθος ὢ[ν] ἐμ παντὶ καιρῶι, ὃς γοῦν προτι-
μηθεὶς ὑπὸ τῶν Διονυσιαστῶν καὶ λαβὼν τὴν ἱε-
ρεωσύνην τοῦ θεοῦ καὶ κατασταθεὶς ταμίας τάς
τε κοινὰς προσόδους ἐπηύξησεν, ἐκ τῶν ἰδίων
ἐπιδοὺς αὐτοῖς ἀργυρίου χιλίας δραχμὰς καὶ τό-
πον μετὰ τῆς ἄλλης χορηγίας πάσης, εἰς ὃν συν-
ιόντες θύσο[υ]σιν κατὰ μῆνα ἕκαστον τῶι θεῶι κα-
τὰ τὰ πάτρια · ἐπέδωκεν δὲ καὶ ἄλλας ἀργυρίου
πεντακοσίας δραχμάς, ἀφ' ὧν κατεσκευάσατο τὸ
ἄγαλμα τοῦ Διονύσου τοῖς ὀργεῶσιν καὶ προσιδρύ-
σατο κατὰ τὴν μαντείαν τοῦ θεοῦ, καὶ περὶ ἁπάντων
τούτων ὑπά[ρ]χουσιν αἱ ἀποδείξεις ὑπὲρ τἀνδρὸς σα-
φεῖς διὰ τῶν χρηματισμῶν εἰς τὸν ἅπαντα χρόνον ·
ἀνθ' ὧν ἐπιγνόντες οἱ Διονυσιασταὶ ἐτίμησαν
αὐτὸν ἄξιον ὄντα καὶ ἐστεφάνωσαν κατὰ τὸν
νόμον · ἵνα ο[ὖ]ν φαίνωνται οἱ τὴν σύνοδον φέρον-
τες μεμνη[μ]ένοι αὐτοῦ καὶ ζῶντος καὶ μετηλλα-
χότος τὸν β[ίο]ν τῆς πρὸς αὐτοὺς μεγαλοψυχίας
καὶ εὐ[νοίας, κ]αὶ ἀντὶ τούτων φανεροὶ ὦσιν τιμῶν-
τες τοὺς ἐξ [ἐκ]είνου γεγονότας, ἐπειδὴ συμβαί-
νει διαδόχους αὐτὸν κ[α]ταλελοιπέναι πάντων
τῶν ἐν δόξ[ε]ι καὶ τιμεῖ αὐτῶι ὑπ[α]ρχόντων, περὶ ὧν
καὶ ὁ νόμος τῶν ὀργεώνων καλεῖ πρῶτ[ον ἐ]πὶ [ταῦ]-
τα τὸν πρεσβύτατον τῶν ὑῶν, καθὼς καὶ προεισ[ῆ]-
κται ἐπὶ τὴν χώραν τἀδελφοῦ Καλλικράτου ζῶν-
τος τοῦ πατρός · δεδόχθαι τοῖς ὀργεῶσιν · τὴν ἱερεω-
[σύ]νην τοῦ Δ[ι]ονύσου δεδόσθαι Ἀγαθοκλεῖ Διονυσίου
[Μα]ραθωνίωι καὶ ὑπάρχειν αὐτῶι διὰ βίου ἐπὶ ταῖς
[τιμ]αῖς ταῖς αὐταῖς, αἷς ἐτετίμητο καὶ ὁ πατὴρ αὐ-
[τοῦ], ἐπειδὴ ὑπομεμένηκεν τὴν ταμιείαν εἰς τὸν
[με]τὰ ταῦτα χρόνον διεξάξειν καὶ ἐπαυ[ξή]σειν τὴν
[σύνο]δον, διδοὺς εἰς ταῦτα ἑαυτὸν ἀπ[ροφ]ασίστως,
[βουλ]όμενος ἀποδείκνυσθαι τὴν ἑαυτοῦ εὔνοιαν
[καὶ] καλοκἀγ[α]θίαν πρὸς ἅπαντας τοὺς Διονυσιαστά[ς],
[εἰσή]γαγεν [δ]ὲ καὶ τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ Διονύσιον Διο-
νυσίου Μαρα[θ]ώνιον εἰς τὴν σύνοδον ἐπὶ τὰ τοῦ πατρ[ὸς]
ὑπάρχοντα, [μ]εθέξοντα τῶν κοινῶν κατὰ τὸν νόμον,
φροντίσαι δὲ τοὺς ὀργεῶνας, ὅπως ἀφηρωϊσθεῖ Δι[ο]-
νύσιος καὶ ἀ[ν]ατεθεῖ ἐν τῶι ἱερῶι παρὰ τὸν θεόν, ὅπου κα[ὶ]
ὁ πατὴρ αὐτοῦ, ἵνα ὑπάρχει κάλλιστον ὑπόμνημα αὐτοῦ
εἰς τὸν ἅπαντα χρόνον · ἀναγράψαι δὲ τόδε τὸ ψήφισμα ἐ[ν]
στήλει λιθίνει καὶ στῆσαι παρὰ τὸν νεὼ τοῦ θεοῦ · τὸ δὲ
γενόμενον ἀνάλωμα εἰς τὴν στήλην καὶ τὴν ἀνάθεσιν
μερίσαι τὸν [τ]αμίαν · ταῦτα Σόλων εἶπεν.

Αναφέρεται στο μετά το θάνατο του Διονυσίου Αγαθοκλέους Μαραθώνιου διάστημα. Επαναλαμβάνει τις ευεργεσίες του προς τους Διονυσιαστές. Επίσης το ότι έδωσε 500 αργυρές δραχμές από τις οποίες κατασκευάστηκε το άγαλμα του Διονύσου.
Έτσι οι τιμές κατά την συνήθεια μεταβιβάζονται στο γιο του Αγαθοκλή Διονυσίου Μαραθώνιο. Παράλληλα τοποθέτησε και τον αδελφό αυτού Διονύσιο Διονυσίου Μαραθώνιο να μετέχει στα κοινά κατά το νόμο, να φροντίσει να εξυψωθεί ο νεκρός Διονύσος σαν ήρωας και να ανατεθεί [το άγαλμα ή η προτομή του;] στο ιερό κοντά στο άγαλμα του θεού. Τέλος αφού αντιγραφεί το ψήφισμα σε λίθινη στήλη να στηθεί στο ναό του θεού.

Γ. Πλάκα ύψους 0,24, πλάτος 0,46, πάχος 0,06. Εξάστιχο επίγραμμα του κτήτορα του ναού Διονυσίου Αγαθοκλέους Μαραθώνιου. Το μεταγράφω από κείμενο του Δραγάτση με υπογραφή «Εν Πειραιεί τη 14η Απριλίου 1884».

ΤΟΝΔΕ ΝΕΩ ΣΟΙ, ΑΝΑΞ, ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΕΙΣΑΤΘ ΤΗΙΔΕ ΚΑΙ ΤΕΜΕΝΟΣ ΘΥΟΕΝ ΚΑΙ ΞΟΑΝΕΙΚΕΛΑΣΟΙ ΚΑΙ ΠΑΝ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΟΝ ΚΡΙΝΑΣ ΠΟΛΥΑΡΓΥΡΟΝ ΑΥΞΕΙΝ ΕΝ ΔΟΜΩΙ ΩΣ ΤΟ ΣΕΒΕΙΝ, ΒΑΚΧΕ, ΤΑ ΣΟΙ ΝΟΜΙΜΑ. ΒΡ]ΘΩΝ Ω ΔΙΟΝΥΣΩΝ ΙΛΑΟΣ ΟΙΚΟΝ ΑΜ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ] ΓΕΝΕΗΝ ΣΩΙΖΟΙΣ ΠΑΝΤΑ ΤΕ ΣΟΝ ΘΙΑΣΟΝ 
Τον δε νεώ σοι, άναξ, Διονύσιος είσατο τήδε και τέμενος θυόεν και ξοανείκελά σοι,   και παν του πλούτον κρίνας πολυάργυρον αύξειν εν δόμω, ως το σέβειν, Βάκχε, τα σοι νόμιμα. Βρ]ίθων ω Διονύσων ίλαος οίκον αμ’ αυτού και] γενεήν σώζοις πάντα τε σόν θίασον.

Η παραπάνω αντιγραφή σύντομα ερμηνεύτηκε ως εξής:

Τόνδε νεώ σοι, άναξ, Διονύσιος είσατο τήδε
και τέμενος θυόεν και ξόαν’ είκελά σοι
και πάντ’ ου πλούτον κρίνας πολυάργυρον αύξειν
εν δόμω, ως το σέβειν, Βάκχε, τα σοι νόμιμα.
Ανθ’ ων, ω Διόνυσ’ ων ίλαος, οίκον αμ’ αυτού
και γενεήν σώζεις πάντα τε σον θίασον

Οι επιγραφές ανήκουν φυσικά στους μακεδονικούς χρόνους.

Σημειώσεις:
{1} Ιωάννης Μελετόπουλος, Πειραϊκά, σελ. 91.
{2} Εφημερίς Αρχαιολογική του 1884, Ι. Χ. Δραγάτσης, 1885, σελ. 39.
{3} Klaus - Valtin Von Eicksedt, Beiträge zur Topographie des Antiken Piräus.
{4} Ιωάννης Μελάς, Ιστορία της πόλεως Πειραιώς, 1989, τόμος Γ, σελ. 340 κ. ε.
{5} Παύλου Αναμίτη, Ερμηνευτικόν και ορθογραφικόν λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, εκδόσεις Νικόδημος, 1973, σελ. 563.
{6}Νίκος Αξαρλής, Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, 2001, σελ. 43.
{7} Σχεδιάγραμμα στο βιβλίο των Ernst GuhlWilhelm Koner «Leben der Criechen und Römer», Berlin, 1893, σελ. 197, σχ. 203. Αναλυτικά άρθρα στο Mittheilungen des Deutschen Archäologischen Institutes in Athen, 1884. Κείμενο του Wilhelm  Doerpfeld, Ein antikes Bauwerk im Piräus, στο Athenische Mittheilungen IX (1884), σελ. 279-287 και του Ulrich Koehler, Die genossenschalf der Dionysiasten in Piraeus, Athenische Mittheilungen IX (1884), σελ. 288-298. Το σχεδιάγραμμα, στον πίνακα XIII και προβολές ευρημάτων με το χάρτη της θέσης, στον πίνακα XIV.


Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Πειραϊκό Ορόσημο. Τεύχος 4. Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2002. Σελ. 12 - 13. Εδώ ξανακοιταγμένο με παρεμβάσεις κυρίως στα αρχαία κείμενα, Οκτώβριος 2013.



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου