Ο λόφος της Μουνιχίας.

                                                                                         Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Έχοντας αυθαίρετα μάθει να θεωρούμε «σκοτεινούς» πολλούς από τους αιώνες του παρελθόντος - επειδή δεν έχουν φτάσει σε εμάς γραπτά κείμενα και μνημεία που να μας ξεκαθαρίζουν τα γεγονότα - προσπαθούμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να ταξινομήσουμε και να αξιολογήσουμε τα λίγα έστω στοιχεία που απέμειναν, ώστε να μπορούμε τουλάχιστον να έχουμε μιά κάποια γνώμη.

Με τον ίδιο όμως τρόπο έριχνε τις λαμπερές ακτίνες του ο ήλιος στην πειραϊκή γη και στα νερά που την περιτριγύριζαν κι οι άνθρωποι που είχαν φτιάξει πάνω της τα έργα τους λαξεύοντας τη σκληρή πέτρα και δαμάζοντας τα βράχια στα λιμάνια της, ζούσαν την εποχή τους ενσυνείδητα και χάραζαν με τις πράξεις τους την ιστορία του τόπου, άσχετα αν για μας σήμερα όλα αυτά φαίνονται μακρινά και άγνωστα.   

Από την θαμπή λοιπόν σφαίρα του μύθου βγήκε το όνομα του μεγάλου πειραιώτικου λόφου της Μουνιχίας, που τον λέμε του Προφήτη Ηλία και της Καστέλλας.

Ήδη οι συγγραφείς της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου έχοντας ξεχάσει την πραγματική ετυμολογία της λέξης ανέφεραν ότι η Μουνιχία «ωνομάσθαι φησίν από Μουνύχου τινός βασιλέως του Παντακλέους».

Ο Διόδωρος σώζει την πληροφορία παρμένη από το δεύτερο βιβλίο της Ατθίδος του Ελλάνικου «πως κάποτε οι Θράκες εκστράτευσαν εναντίον των κατοίκων του Μινύειου Ορχομενού της Βοιωτίας και τους έδιωξαν από εκεί. Οι μετανάστες ήλθαν στην Αθήνα τον καιρό του βασιλιά Μουνίχου, ο οποίος τους επέτρεψε να οικήσουν αυτόν τον τόπο, τη Μουνιχία, αφού ονομάστηκε από αυτούς έτσι προς τιμήν του βασιλιά». Βασιλιάς όμως με τέτοιο όνομα δεν μνημονεύεται στην Αθήνα, εκτός ίσως του Μουνίχου, παιδιού που γεννήθηκε κρυφά από το γιο του Θησέα Ακάμαντα (ή το Δημοφώντα) και την κόρη του Πριάμου Λαοδίκη στην Τροία.

Το Μούνιχος ταιριάζει περισσότερο σε όνομα της Βοιωτίας, όπου συναντάμε κι άλλα παρόμοια με την ίδια κατάληξη. Είναι σύνθετο από το μόνος - στην ιωνική μούνος, στη δωρική μώνος - και την υποκοριστική κατάληξη -ιχος που σημαίνει μοναχογιός, μοναχικός, μοναχούλης.

Οι λέξεις Μούνιχος και Μουνιχία γράφονται και Μούνυχος και Μουνυχία.

Οι κάτοικοι λέγονταν ο Μουνίχιος, θηλυκό η Μουνιχιάς.

Τοπικά επιρρήματα έχουμε: Μουνιχίασι(ν), δηλαδή εν Μουνιχία, Μουνιχίαζε, δηλαδή εις Μουνιχίαν και Μουνιχίαθεν, δηλαδή από την Μουνιχία. Καταλαμβάνοντας τα άκρα του λιμανιού ο Μούνιχος ίδρυσε το ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος, γράφει το λεξικό της Σούδας.

Άλλη πιθανή ετυμολογία: Άρτεμις με την επωνυμία Μουνιχία λατρευόταν και σε πόλεις της Μικράς Ασίας, καθώς και στη Σικυώνα της Κορίνθου, έτσι φαίνεται να έδωσε η θεά το όνομά της στο λόφο και στον λιμένα, σα μοναχική, άγαμη, μόνη κυρίαρχη της νύχτας (Μουνονυχία - Μουνυχία).

Στο χώρο του ιερού, που σήμερα καταλαμβάνει Ναυτικός Όμιλος, βρέθηκαν λιγοστά όστρακα των μεσοελλαδικών χρόνων και χιλιάδες νεότερα πολυποίκιλα ευρήματα.

Ο λόφος υψώνεται στα 86,59 μέτρα πάνω από τη θάλασσα κι είχε όλες τις προϋποθέσεις να τραβήξει το ενδιαφέρον για κατοίκηση λόγω της θέσης, της μορφολογίας και της ασφάλειας που παρείχε.

Είναι βέβαιο ότι έμεναν κι άλλες ομάδες ανθρώπων πριν από τους Μινύες, έχοντας σαν κύριο επάγγελμα την αλιεία, τη ναυτιλία, τη γεωργία και την κτηνοτροφία.

Οι Μινύες με τα αξιόλογα τεχνητά έργα, το Σηράγγειο (σπηλιά του Παρασκευά), τη σπηλιά της Αρετούσας (όρυγμα άγνωστου βάθους στη συμβολή της Τσαμαδού με τη Ρήγα Φεραίου), τα Θεόσπιτα (λαξεύματα σε βράχους) δημιούργησαν το μικρό συνοικισμό της Μουνιχίας που στους επόμενους αιώνες υπέκυψε στην ακτινοβολία του πολύ γειτονικού χωριού του Πειραιά.

«Ο λόφος της Μουνιχίας μοιάζει με χερσόνησο και κατά μεγάλο μέρος του είναι κούφιος και σκαμμένος υπόγεια, και φυσικά και επίτηδες για να δεχθεί κατοίκηση έχοντας το στόμιο της εισόδου του λιμανιού του μικρό. [37 μέτρα]. Γύρω από αυτόν πέφτουν τρία λιμάνια. Πολύ παλιά είχε τειχιστεί και συνοικιστεί η Μουνιχία περίπου όπως η πόλη των Ροδίων, αμφιθεατρικά.. όμως οι πολλοί πόλεμοι κατέρριψαν το τείχος και τα οχυρώματα της Μουνιχίας..» περιγράφει ο Στράβων.

Ο Ευριπίδης στον Ιππόλυτο (στίχοι 761-763) αναφέρει ότι η Φαίδρα αποβιβάστηκε στο λιμανάκι της Μουνιχίας: «Στις ακτές του Μουνίχου έδεσαν τις άκρες των πλεκτών σκοινιών που ήταν τυλιγμένα σε μεγάλο κυκλικό κουβάρι και κατέβηκαν στη στεριά..».

Μέσα στο ιερό της Αρτέμιδας υπήρχε ο βωμός του τοπικού ήρωα Μουνίχου.

Ο δέκατος μήνας του αθηναϊκού ημερολογίου λεγόταν Μουνιχιών (μέσα Μάρτη - Απρίλη). Την 16^η ημέρα γιόρταζαν στον Πειραιά τα Μουνίχια, με ναυτικούς αγώνες και τελετές των εφήβων. Η εκδήλωση συνδέθηκε με τη ναυμαχία και τα επινίκια της Σαλαμίνας. Η θεά Άρτεμις είχε εμφανιστεί με τη μορφή Πανσέληνου και στάθηκε στο πλευρό των Ελλήνων. Αργότερα τη θέση των αγώνων με πλοία πήραν οι εικονικές ναυμαχίες. «Αφού ναυμάχησαν στα Μουνίχια επιβραβεύτηκαν όλοι με στεφάνια» λέει μια επιγραφή του 193/2 π.Χ.      Ο Πλούταρχος βεβαιώνει «την δ’ έκτην επί δέκα του Μουνιχιώνος Αρτέμιδι καθιέρωσαν, εν η τοις Έλλησι περί Σαλαμίνα νικώσιν επέλαμψεν η θεός πανσέληνος».

Στη Μουνιχία υπήρχαν πολλά αρχαία ιερά που ενώ αναφέρονται αρκετά αγνοούμε την ακριβή τους θέση. Εκεί τιμόταν και ο ήρωας Ακρατοπότης.

Στα 511/510 π.Χ. ο Ιππίας οχύρωσε τη Μουνιχία. Ολόκληρος ο λόφος προφυλάχτηκε από τα τείχη του Θεμιστοκλή και ύστερα του Κόνωνα.

Έγιναν κι άλλες ανοικοδομήσεις ή επισκευές μέχρι την τελική πτώση τους από την επιδρομή του Σύλλα στα 86 π.Χ. Βρέθηκε ένας δημόσιος όρος - στήλη για οριοθέτηση της περιοχής - με την επιγραφή: «Άχρι τήσδε της οδού τήδε η Μουνιχίας εστί νέμεσις». Η κατοχή του λόφου της πειραϊκής ακρόπολης της Μουνιχίας, ήταν εγγύηση για την ασφάλεια ή την υποταγή των λιμανιών αλλά και της Αθήνας ακόμα. Για αυτό κάθε ενδιαφερόμενος φρόντιζε να διατηρεί μόνιμη φρουρά στην κορυφή του (Ιππίας, Τετρακόσιοι, Θρασύβουλος, Μακεδόνες, Αρχέλαος και Αθηνίων).

Το λιμάνι της Μουνιχίας, στενεμένο με λιμενοβραχίονες που κατέληγαν σε πύργους κι έκλειναν με αλυσίδες, ήταν στα κλασικά χρόνια προορισμένο για πολεμικούς σκοπούς. Είχε δε 82 νεωσοίκους (υπόστεγα για την ανέλκυση και στέγαση των πλοίων) και η περιοχή ήταν περιφραγμένη με ειδικό για την περίσταση οχυρωματικό περίβολο. 

Ένα θέατρο υπήρχε κτισμένο στην πλαγιά του λόφου με θέα το κεντρικό λιμάνι (στη θέση των οδών Καραολή - Δημητρίου και Θεάτρου), ενώ είχαν ανοιχτεί στα σπλάχνα του μεγάλου μεγέθους λατομεία για την εξόρυξη του «ακτίτη» λίθου, υλικού που εκτός από τις πειραϊκές οικοδομές, για παράδειγμα τη Σκευοθήκη του Φίλωνος, χρησιμοποιήθηκε και στην Ακρόπολη των Αθηνών.

Πολλοί από τους χώρους τέτοιων λατομείων έγιναν οικοδομήσιμοι, όπως τα κτήρια που βρέθηκαν στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Η ανεπανόρθωτη καταστροφή και η εγκατάλειψη της πόλης σημάδεψε και το λόφο της Μουνιχίας, που στα πολύ πρόσφατα χρόνια πήρε τη βενετσιάνικη ονομασία Καστέλι, Καστέλλα.

Ο Γεώργιος Περρωτής μετά το 1869 έλαβε την άδεια κι έχτισε το ναΐσκο του Προφήτη Ηλία τον οποίο και δώρισε στα 1876 στο Δήμο για να γίνει ενοριακός. Τελικά όμως ο Δήμος τον αγόρασε από τους κληρονόμους του στα τέλη του 1883 αλλά το τίμημα των 3.000 δραχμών της αξίας του ναού παραχωρήθηκε στο Γηροκομείο Πειραιώς..

Το λιμάνι της Μουνιχίας, σημειώνεται στους χάρτες σαν «παλιό λιμάνι των Αθηνών», Porto Phalericus, Phalerus, επειδή μπέρδευαν τον όρμο με τον αρχαίο όρμο του Παλαιού Φαλήρου, Porto Fanari, Φανάρι, από ένα φανάρι - φάρο για τα πλοία, Τουρκολίμανο, λιμάνι του Κουμουνδούρου, τώρα Μικρολίμανο.

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη, 27 Νοεμβρίου 1997, σ. 22. 
Μεταφορά εδώ με ελάχιστη παρέμβαση, 7 Φεβρουαρίου 2011.