Ρωμαϊκό τετράγωνο Πειραιά. Αρχαιολογικό πάρκο.

Εις μνήμην Βικτωρίας Γκουντούμη. Της άρεσε να διαβάζει κείμενά μου.

                                                                                             Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

 

     20 Απριλίου 1996. Επί αιώνες ο Πειραιάς έδειχνε τα αρχαία του ίχνη μέσα στην πυκνή βλάστηση.  
     Μετά τα σκέπασε στοργικά - έως την ανασκαφή τους από τους σύγχρονους αρχαιολόγους.

Πιστεύω πως δεν υπάρχει Πειραιώτης, ειδικά όποιος μένει στην Πειραϊκή Χερσόνησο, που να μην έχει περάσει την Ηρώων Πολυτεχνείου, να μην έχει δει το μεγάλο - για τα δεδομένα της ελληνικής πόλης - πάρκο με τα αρχαία στη μέση και τα μικρά κηπάρια στις άκρες. Πάνω στα κάγκελα, υπάρχει κρεμασμένη μιά μεταλλική επιγραφή:

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Β΄ ΕΦΟΡΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

RESINTENTIAL BLOCK

OF THE ROMAN PERIOD

Μέχρις εδώ, όλα καλά. Τι γνωρίζει όμως ο συμπολίτης μας για τον τόπο;

Χωρίς να μπω σε υποθηκοφυλακεία και να ψάξω σε άλλες πηγές, απλά καταγράφω όσα ξέρω, αυτά που είδα κι εκείνα που είχα διαβάσει και σημειώσει κάποτε στη βιβλιοθήκη του κτηρίου όπου βρίσκεται             «Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία», στην Πανεπιστημίου 22...  

Έντονη υπήρξε η θέληση να ανεγερθεί σε κεντρικό σημείο του Πειραιά ένα Δικαστικό Μέγαρο. 

Κατά διαστήματα έδιναν κι έπαιρναν οι συζητήσεις στον πειραϊκό τύπο. 

Χρόνια πριν, βρέθηκε ο Δ. Πολυμερόπουλος να λύσει το θέμα: Στο άρθρο «Εν ώρα Λυκόφωτος», στη Φωνή του Πειραιώς, 29.12.1973, ο Χρήστος Λεβάντας έγραψε για αυτόν: «Δ. Πολυμερόπουλος μεγαλοεισαγωγέας ξυλείας (ο κληροδοτήσας το πελώριο κτήμα του επί της οδού Σωκράτους - Φιλελλήνων για την ανέγερσι του νέου δικαστικού μεγάρου)». Τα παλαιά ερηπωμένα κτίσματα κατεδαφίστηκαν (τα θυμάμαι αμυδρά) και όταν έφτασαν στα θεμέλια βρέθηκαν τα αρχαία.

Πάλι έγινε κύριο θέμα τι θα απογίνουν τα ευρήματα, οπότε αποφασίστηκε η διατήρησή τους. 

[Το Δικαστικό Μέγαρο βρίσκεται σήμερα στη Σκουζέ 3 - 5 και Φίλωνος. Ανήκει στο Ταμείο Χρηματοδοτήσεως Δικαστικών Κτηριών (ΤΑ.Χ.ΔΙ.Κ.) και στεγάζει πολλές υπηρεσίες και αρχεία. Δε φτάνει για όλα τα  τμήματα κι έτσι εκείνα εξυπηρετούνται σε άλλα κτήρια. Κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφοροι χώροι μεταστέγασής του. Το θέμα ακόμα εκκρεμεί..]

Το να ανοίξει κανείς θεμέλια για το χτίσιμο (παλαιότερα) χαμηλών οικιών ή καταστημάτων και (αργότερα) μεγάλων πολυκατοικιών, όπου σε μερικές περιπτώσεις δεν αποφεύγεται η διάνοιξη επί εδάφους αρκετού χώρου για να γίνουν υπόγεια, είναι ό,τι πιο καταστροφικό για την αρχαιολογική επιστήμη.

Η ανασκαφή στους πρώτους μήνες του 1981 στο κέντρο του Πειραιά που περικλείεται μεταξύ των οδών Ηρώων Πολυτεχνείου, Φιλελλήνων, Λεωσθένους και Σκουζέ, αποκάλυψε το μεγαλύτερο του μισού ενός οικοδομικού τετραγώνου της αρχαίας πόλης. 

Η σύγχρονη οικοδόμηση και η ύπαρξη υπογείων είχαν προκαλέσει την καταστροφή σε ελάχιστο βάθος από τη σημερινή επιφάνεια αρχαίας επίχωσης, σε δύο τμήματα πλάτους 22 μέτρων στο μήκος της Σκουζέ και της Φιλελλήνων, είχε όμως σωθεί το ενδιάμεσο κεντρικό τμήμα έκτασης 1.800 τετραγωνικών μέτρων.

  

15 Νοεμβρίου 2001. Τράβηξα τη φωτογραφία από τα γραφεία του Ιδρύματος Χριστουλάκη, Σκουζέ 19.

Βρέθηκαν δύο από τις πιθανόν τέσσερις οικίες του αρχαίου τετραγώνου, δηλαδή εκείνες που βλέπουν προς την Ηρώων Πολυτεχνείου αρχαία οδό, και από την τρίτη οικία τρία δωμάτια και μέρος της αυλής της.

Φάνηκαν δύο στενοί, πλάτους 2 και 3 μέτρα δρόμοι, που χώριζαν από Β και Ν το τετράγωνο και έτσι αυτό είχε πλάτος 56,60 μ. Από τα πλαϊνά τετράγωνα σώθηκαν ελάχιστα: δεξαμενές και η ΝΑ γωνία με εργαστήρια του βόρειου οικοδομικού τετραγώνου.

Έτσι πήραμε πληροφορίες για τον πολεοδομικό ιστό της αρχαίας πόλης, αλλά και τις διαδοχικές φάσεις της οικοδόμησης επί της κλασικής, ελληνιστικής, ρωμαϊκής και πρώιμης βυζαντινής εποχής.

Τα σπίτια αν και ρωμαϊκά εντάχθηκαν στον ίδιο αρχαίο κάνναβο με ελάχιστες προεκτάσεις κι αλλαγές.       Είναι σπουδαίο που μάθαμε ότι τον 6^ο μ.Χ. αιώνα χρησίμευε ο τόπος για εργαστήρια κι ότι υπήρχε σπίτι στη ΒΑ γωνία γωνία της ανασκαφής.

Οι δύο οικίες λοιπόν έχουν τις ίδιες διαστάσεις των 28,30 Χ 22,20 μέτρων κι ανήκουν στο γνωστό κοινό τύπο της Ιπποδάμειας ρυμοτομίας. Τα δωμάτια απλώνοται γύρω από το τετράστυλο αίθριο που από κάτω του βρίσκονται υπόγειες δεξαμενές.

Στα αντίστοιχα αίθρια μπαίνεις από τους πλαϊνούς δρόμους από διπλή πόρτα μέσω διαδρόμου όπου περνά και η αποχέτευση, κατασκευασμένη σε δίαφορες εποχές και φάσεις. Τα λουτρά, η κουζίνα, τα βοηθητικά δωμάτια είναι χτισμένα κατά μήκος πλαϊνού στενού δρόμου. Στην κεντρική (ανατολική) οδό βρίσκεται μία σειρά καταστημάτων με δεύτερο πίσω δωμάτιο και δεξαμενή.

Η αυλή έχει διαστάσεις 9Χ6 μέτρα και γύρω της ανοίγονται δωμάτια.

Η νότια κατοικία στα τελευταία της μετατράπηκε σε πολλαπλή, με κάμποσα αυτόνομα διαμερίσματα.       Από τα δεκαοκτώ δωμάτια της κάτοψής της, στην αυλή έβλεπαν μόνο τα τρία, αυτά των στενών πλευρών και η πλακόστρωτη τετράγωνη αίθουσα.

Όλη η ανατολική πλευρά ήταν η πίσω μεριά των μαγαζιών. Το οίκημα ήταν διώροφο, κάτω ήταν οι αποθήκες (βρέθηκαν πίθοι) και οι βάσεις από τις σκάλες.

Η βόρεια οικία, είχε λιγότερο συμμετρικό σχήμα με σύλληψη του χώρου περισσότερο κοντά στα ρωμαϊκά πρότυπα. Οι κατασκευές του 6^ου μ.Χ. αιώνα δυσκολεύουν την ακριβή αποτύπωσή του. Πάντως το αίθριο ήταν φτιαγμένο από την αρχή και η αυλή στο κέντρο της οικοδομής. Δεν είχε όροφο, άρα τα ισόγεια ήταν καλά διακοσμημένα.

Η κεντρική αίθουσα διαστάσεων 6,50Χ6,50 μέτρων ήταν στη βόρεια πλευρά της αυλής. Ο διάδρομος εισόδου είχε μήκος 10 μ. Οι υπόλοιποι χώροι έπιαναν έναν τόπο ίδιων διαστάσεων (πλάτους 2 μ., μήκος       10 μ.) κάθετο στο διάδρομο. Στο κέντρο του impluvium ανοίγεται ένα πηγάδι για να λαμβάνεται νερό από δεξαμενή.

Τα κύρια διαμερίσματα είναι ενταγμένα γύρω από το αίθριο, με δωμάτια τοιχογραφημένα. Τα σχέδια φαίνεται να είναι απλά. Κάτω από το Λεωσθένους είχε εξάγωνα και οκτάγωνα με εμβλήματα αγγεία κ.λ.π.

  

15 Νοεμβρίου 2001. Το σημείο της οδού Λεοσθένους προς Σκουζέ ήταν ακόμα αναξιοποίητο.

 Η περιοχή αυτή του λιμανιού γνώρισε άνθιση στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο. (Αρχαιολογικό Δελτίο 30 (1975) Χρονικά, σελ. 34, 36).

Τότε χτίστηκε μιά καλοδιατηρημένη οικία πάνω στη ΒΑ γωνιά του αρχαίου οικοδομικού τετραγώνου. Από τον ίδιο βόρειο δρόμο που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, μιά λίθινη σκάλα βγάζει μάλλον σε υπόγειο, που στα νότια και δυτικά του ανοίγονται δωμάτια. Μετρήθηκαν τρία δωμάτια με διαστάσεις 3 - 4Χ3 μ. στα νότια και μιά αίθουσα 4Χ4 δυτικά με λεπτό χώρισμα στη μέση της.

Η οροφή στηρίζεται σε παλαιότερο κίονα, μάλλον του πρώην αιθρίου.

Μιά πόρτα στο δυτικό τοίχο της αίθουσαν αυτής έβγαζε σε υπαίθρια πρόχειρα κατασκευασμένη αυλή 5,5Χ5,5 μ. με αποχέτευση.

Φυσικά μαζεύτηκαν πολλά κινητά ευρήματα. Συγκεντώθηκαν βάσεις περιρραντηρίων, τριπτήρες, λεκάνες, και δύο σηκώματα (μαρμάρινες κατασκευές που χρησιμοποιούσαν οι έμποροι της αγοράς για τη μέτρηση όγκου προϊόντων όπως σιτάρι, κρασί, λάδι) τα οποία μαζί με άλλα θραύσματα γλυπτών (νεκρόδειπνο, μια ερμαϊκή κεφαλή και αγαλμάτιο Κυβέλης) και επιγραφών (η πιο σημαντική, ένα αγορανομικό κείμενο του 1^ου αιώνα) χρησίμεψαν για οικοδομικά υλικά.

Τα ανασκαφικά δεδομένα παρουσιάστηκαν στο Αρχαιολογικό Δελτίο, 36, 1981 (1988) Β 1, Χρονικά,         σελ. 41.

Απλή μνεία για την αξία του πάρκου βρίσκουμε στα βιβλία: «Πειραιάς, Η θαλασσινή πύλη της Ελλάδος», ΔΕΠΕΠ, 1998, σελ. 53 και «Τα μνημεία και το Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά», Γεωργίου Σταϊνχάουερ, Τουμπής, 1998, σελ. 23.

Στην πτυχιακή μελέτη της φοιτήτριας επί πτυχίω στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Διβριώτη Σωτηρίας με θέμα: Η φυσιογνωμία της πόλης του Πειραιά, «Το Αρχαιολογικό Πάρκο», 2006, σελ. 114. Φυσικά στα αρχαιολογικά δημοσιεύματα είναι συχνότερες οι παραπομπές.

Έτσι με την ανάπλαση ολόκληρου του οικοδομικού τετραγώνου για να αποδοθεί στην πόλη φτιάχτηκαν δύο πλατείες, μιά προς την Φιλελλήνων με δένδρα, διάδρομο, παγκάκια κι ένα μικρό περιφραγμένο βόλεϊ.        Στην αντίθετη πλευρά, ισόποση σε έκταση είναι πλατεία Δημήτρη Ροντήρη, από την προτομή του που έστησε ο Ροταριανός  Όμιλος το 1995 επί δημαρχίας Στέλιου Λογοθέτη, έργο του Τάκη Παρλαβάντζα.        Τα εγκαίνια της πλατείας έγιναν στις 12.10.1988. Πίσω στη Λεωσθένους τα παλιά σπίτια ανακαινίστηκαν κι αυτά, κάποια από το γραφείο του Νικόλα Ντόριζα. Υπάρχει κατάλληλος φωτισμός για τη νύχτα. Αν και είχαν προβλεφτεί ξύλινοι διάδρομοι δεν μπορούμε να  επισκεφτούμε το ρωμαϊκό τετράγωνο. Ανοίγει μόνο όποτε αποφασίζουν να αποψιλωθούν τα χόρτα που σκεπάζουν τις αρχαίες πέτρες.

Τελείωσε και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο blog τον Ιούλιο 2013.