Η κατάσταση των δρόμων στον Πειραιά του 1836 - 1837.

                                                                          Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Για την ρυμοτομία του Πειραιά στα αρχικά στάδια της δημιουργίας του, έχουν επαρκώς αναφερθεί αρκετοί καταξιωμένοι φίλοι επιστήμονες, αρχιτέκτονες, καθηγητές, σοβαροί κι έμπειροι ερευνητές - μελετητές της τοπικής μας ιστορίας.
Σε παλαιότερα άρθρα μου, χρησιμοποιώντας αυθεντικές, πρωτογενείς πηγές από διάφορα αρχεία που περιέχονται στην συλλογή μου, ασχολήθηκα με γεγονότα και καταστάσεις των ετών 1835 - 1840 επειδή αυτή η περίοδος με συγκινεί ιδιαίτερα.
Σε έναν χειρόγραφο υποφάκελο με τίτλο: «Ρυμοτομία» υπάρχουν κάποια φύλλα χαρτιού με κείμενα και σημειώσεις. Πολλές προτάσεις είναι σβησμένες και διορθωμένες - συμπληρωμένες ώστε μερικές φορές να συγχέεται το νόημα τους.
Προτίθεμαι να αποδώσω ελεύθερα το περιεχόμενο τους και στο τέλος να αντιγράψω το αυθεντικό κείμενο για την «διαιώνισή» του στο διαδίκτυο.

 
Δρόμοι (λιθόστρωτα)

Με την χάραξη και το πρώτο χτίσιμο του οικισμού που προοριζόταν να οργανωθεί σε δήμο με την ονομασία Πειραιεύς σχηματίστηκαν οι δρόμοι και οι πλατείες.
Η ρυμοτομία της πόλης έγινε καθώς πρέπει. Οι δρόμοι όμως δεν τελειοποιήθηκαν αμέσως, ούτε τα λιθόστρωτα (πεζοδρόμια, trottoir) κατασκευάστηκαν. Στις 25 Αυγούστου 1836 ο δήμαρχος ζήτησε από τον διοικητή τις ανάλογες διαταγές, ο δε διοικητής Αττικής στις 7 Σεπτεμβρίου έστειλε απάντηση, ότι με έγγραφο της 4 Σεπτεμβρίου ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Σάουμπερτ να το φροντίσει. Στις 16 Σεπτεμβρίου διορίστηκε ως επιτροπή λιθόστρωσης ο Γεώργιος Κανελλάς και ο Αθανάσιος Βαγιανέλλης, για να επιτηρούν την κατασκευήν των λιθόστρωτων που κατασκευάζονταν από την δημαρχία εξ αιτίας της αμέλειας των ιδιοκτητών των παρακειμένων κατοικιών αλλά φτιάχνονταν με δικά τους έξοδα.

Στις 7 Οκτωβρίου διατάχθηκε ο αστυνόμος, να εισπράξει τις δαπάνες που αναλογούν από τον κάθε ιδιοκτήτη. Στις 22 Οκτωβρίου ο διοικητής Αττικής ενημερώνει τον δήμαρχο ότι ο υπεύθυνος για την λιθόστρωση της πόλης του Πειραιά Κνεχτ παραπονέθηκε ότι δεν υποστηρίζεται από τον δήμαρχο κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του.
Στις 25 του ίδιου μήνα προκηρύχθηκε η μειοδοτική δημοπρασία για την επίχωση και λιθόστρωση του δρόμου από την αποθήκη του συνταγματάρχη Ν. Κριεζώτη μέχρι την κατοικία του Γεωργίου Παπαδόπουλου. 

Έτσι έως τις 24 Φεβρουαρίου 1837 λιθοστρώθηκαν 1901 πήχεις ενώ δαπανήθηκαν 1612 δραχμές και 23 λεπτά από δεκαεπτά πολίτες που είχαν τα σπίτια τους στην συγκεκριμένη οδό. Στις 26 Νοεμβρίου προσκλήθηκε να λιθοστρώσει τα πεζοδρόμια γύρω από τα οικήματά του ο Δημήτριος Χρηστίδης, διοικητής Σύρου.

Δρόμοι.

Στις 11 Οκτωβρίου 1837 άρχισε η επιδιόρθωση του δρόμου που οδηγούσε στο κατάστημα της διαμετακομίσεως, για το λόγο αυτό διατάχτηκε ο Κωνσταντίνος Παπαρρήτωρ να μετακομίσει την ξυλεία του που είχε τοποθετηθεί εκεί.

Δρόμοι (ρυάκια).

Επειδή το έδαφος της πόλεως στο περισσότερο μέρος του ήταν επικλινές, στις δυο πλευρές των μισοτελειωμένων δρόμων σε καιρό βροχών ανοιγόντουσαν ρυάκια,  

τα οποία όταν κυλούσαν πάνω στους δρόμους τούς αυλάκωναν κατά κάποιο τρόπο και τους έκαναν δύσβατους. Τέτοια ρυάκια υπήρχαν κυρίως κοντά στα εργοστάσια, τα οποία άνοιγαν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες για την προφύλαξή τους από τις βροχές. 
Έτσι όταν έριχνε βροχή, από τα ψηλότερα μέρη κατηφόριζε χώμα και σε άλλους δρόμους, και πιο πολύ μαζευόταν στους δρόμους δίπλα στο λιμάνι, οπότε εδώ και εκεί υψώνονταν σωροί, που έμοιαζαν με τύμβους. Εξ αιτίας αυτού στις 21 Φεβρουαρίου διατάχθηκε από τον δήμαρχο ο αστυνόμος να υποχρεώσει εντός πέντε ημερών εκείνους που είχαν σπίτια ή εργαστήρια ή άλλη οικοδομή από το υγειονομείο μέχρι το φαρμακοπωλείο να καλύψουν τα ρυάκια που υπήρχαν στις πλευρές των εργαστηρίων τους.

Δρόμοι (Ρυμοτομία).

Ήδη αμέσως με την ίδρυση του δήμου Πειραιώς έγιναν όπως ήταν φυσικό ενέργειες για την ρυμοτομία της αρτισύστατης πόλης. Ακόμα περισσότερη φροντίδα έγινε για τους δρόμους μόλις δημοσιεύτηκαν (στις 22 Μαΐου 1836) οι οδηγίες της γραμματείας για την ρυμοτομία. Αλλά το ίδιο συνέβαινε κατά την διάρκεια του Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου, οι δρόμοι βρίσκονταν σε τέτοια κατάσταση, που σε καιρό βροχής καθίσταντο αδιάβατοι.

Στις Νοεμβρίου 1836 οι έμποροι του Πειραιά θρηνούσαν [«αποδυρόμενοι»] την μετάθεση του τελωνείου στο κατάστημα της διαμετακομίσεως σε βάρος του εμπορίου και την κακή κατάσταση ακόμα και αυτού του κεντρικότατου δρόμου λέγοντας: «Οι δρόμοι της πόλης είναι στην κατάσταση που βρίσκονται, και ενώ εδώ από τόσο κοντά που είμαστε δυσκολευόμαστε σε καιρό βροχής να μεταφέρουμε την πραμάτεια μας, πόσο άραγε θα δυσκολευτούμε όταν το τελωνείο πάει στην άκρη της πόλης και ποιες ζημιές θα δεχτούμε;

ΣΧΟΛΙΑ
Τον Φεβρουάριο του 1836 αποφασίστηκε η μεταφορά του τελωνείου από την θέση της παλαιάς Δογάνας στο νέο κατάστημα της Διαμετακομίσεως, δηλαδή στο σημερινό Τελωνείο στον Άγιο Νικόλαο. Εκεί, στα νέα κτήρια στεγάστηκαν επίσης το Λιμεναρχείο, Ναυτοδικείο, Υγειονομείο και Ταχυδρομείο. Οι έμποροι θεωρούσαν την μετάθεση απαράδεκτη επειδή η περιοχή ήταν απομακρυσμένη, έρημη κι ακατοίκητη.

Προστεγάσματα

Έχει ειπωθεί ότι οι δρόμοι του Πειραιά πριν την εποχή του Ιπποδάμου ήταν τόσο στενοί, ώστε τα αντικριστά σπίτια προβάλλανε έτσι που τις περισσότερες ώρες της ημέρας η σκιά που έπεφτε απομάκρυνε τις αχτίνες του ηλίου και παρείχε στους οδοιπόρους να περπατούν με δροσιά. Τέτοιους δρόμους είχαν οι ελληνικές πόλεις και επί τουρκοκρατίας. Αλλά στην νέα πόλη του Πειραιά οι δρόμοι καθώς είχαν χαραχθεί πλατύτεροι δεν σκιάζονταν. Για αυτό στις 25 Απριλίου 1836 ο δήμαρχος ζήτησε από τον έπαρχο να επιτραπεί στους πολίτες να κατασκευάσουν έξω από τα σπίτια ο καθένας δικό του προστέγασμα, για να προφυλάσσονται οι οδοιπόροι από τον καύσωνα.

ΣΧΟΛΙΑ
Προστέγασμα = α) Προστέγασμα είναι το μη προσβάσιμο σταθερό ή κινητό στοιχείο σε συνέχεια των όψεων του κτιρίου και πέρα από την επιφάνειά τους. β) Η προεξοχή της στέγης που κατασκευάζεται με σκοπό την προφύλαξη από τη βροχή, τον ήλιο κ.λ.π., το πρόστεγο, η μαρκίζα, η σκιάδα.

ΤΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Ρυμοτομία
Οδοί (λιθόστρωτα)

Η ρυμοτομία της πόλεως εγένετο προσηκόντως· αλλ’ αι οδοί δεν ετελειοποιήθησαν αμέσως, ουδέ τα λιθόστρωτα (πεζοδρόμια, trottoir) κατεσκευάσθησαν. Τη 25 Αυγούστου 1836 ο δήμαρχος ητήσατο παρά του διοικητού τας οικείας διαταγάς, ο δε διοικητής Αττικής τη 7 Σεπτεμβρίου επέστειλεν, ότι δι’ εγγράφου τη 4 Σεπτεμβρίου τω αρχιτέκτονι Σταουφέρτω ανετέθη η περί τούτου φροντίς.

Τη δε 16 Σεπτεμβρίου διωρίσθησαν επιτροπεία [στο πλάι: «επιτροπή λιθοστρώσεως»] ο Γεώργιος Κανελλάς και Αθανάσιος Βαγιανέλλης, ίνα επιτηρώσι την κατασκευήν των λιθοστρώτων κατασκευαζομένων ένεκα της αμελείας των ιδιοκτητών των παρακειμένων οικιών υπό της δημαρχίας δαπάναις των παραμελησάντων ταύτης πολιτών.

Τη δε 7 Οκτωβρίου διετάχθη ο αστυνόμος, ίνα εισπράξη αναλόγως τας δαπάνας παρ’ εκάστου ιδιοκτήτου.

Τη 22 Οκτωβρίου ο διοικητής Αττικής αγγέλλει τω δημάρχω ότι ο επί της λιθοστρώσεως της πόλεως Πειραιώς Κνεχτ προσεκλαύσθη ως μη υποστηριζόμενος υπό του δημάρχου εκτελών τα αυτού καθήκοντα.

Τη δε 25 του αυτού προυκηρύχθη η δημοπρασία μειοληψίας επιχώσεως και λιθοστρώσεως της οδού από της του Ν. Κριεζώτου συνταγματάρχου αποθήκης μέχρι της του Γεωργίου Παπαδοπούλου οικίας.

Μέχρι δε της 24 Φεβρουαρίου 1837 ελιθοστρώθησαν πήχεις μεν 1901, εδαπανήθησαν δε δραχμαί 1612, 23 λεπτά υπό δεκαεπτά πολιτών των εχόντων οικίας επί της ειρημένης οδού.

Τη δε 26 Νοεμβρίου προσεκλήθη να λιθοστρώση τα περί τα οικήματα αυτού πεζοδρόμια ο Δημήτριος Χρηστίδης διοικητής Σύρου.

Οδοί

Τη δ’ 11 Οκτωβρίου 1837 ήρξατο η επιδιόρθωσις της εις το κατάστημα της διαμετακομίσεως αγούσης, εφ’ ώ διετάχθη ο Κωνσταντίνος Παπαρρήτωρ να μετακομίση την εκεί κειμένην αυτού ξυλείαν.

Οδοί (ρυάκια).

Ένεκα του επικλινούς ως επί τω πολύ εδάφους της πόλεως εκατέρωθεν των ατελών οδών εν καιρώ υετών διηνοίγοντο ρυάκια, άτινα εισρέοντα επί των οδών διηυλάκιζον οιονεί αυτάς και καθίστων δυσβάτους. Τοιαύτα δε ρυάκια υπήρχον κυρίως παρά τα εργαστήρια, άτινα κατεσκεύαζον οι ιδιοκτήται προς προφύλαξιν αυτών από των όμβρων· ούτω δε όμβρου επιχυνομένου, εκ των υψηλοτέρων τόπων κατεφέρετο χους και επί άλλων οδών, και μάλιστα αι παρά τον λιμένα, εξ ου υψούντο τήδε κακήσαι σωροί, οιονεί τύμβοι. Τούτου ένεκα τη 21 Φεβρουαρίου προσετάγη υπό του δημάρχου ο αστυνόμος ίνα υποχρεώση εν πέντε ημέραις τους έχοντας οικίας ή εργαστήρια ή άλλο οικοδόμημα από του υγειονομείου μέχρι του φαρμακοπωλείου να καλύψωσι τα ρυάκια τα εκατέρωθεν των αυτών εργαστηρίων.

Οδοί (Ρυμοτομία)

Ήδη άμα τη ιδρύσει του δήμου Πειραιώς φροντίς, ως ήν φυσικόν, εγένετο περί της ρυμοτομίας της αρτισυστάτου πόλεως. Έτι δε μάλλον φροντίς εγένετο περί των οδών άμα τη δημοσιεύσει (τη 22 Μαΐου 1836) των περί ρυμοτομίας οδηγιών της γραμματείας. Αλλ’ ουχ ήττον περί Νοέμβριον ιστάμενον του αυτού έτους, αι οδοί ούτω διέκειντο, ώστε εν καιρώ βροχής καθίσταντο αδιάβατοι. Τη 4 Νοεμβρίου 1836 οι έμποροι Πειραιώς αποδυρόμενοι την εις το της διαμετακομίσεως κατάστημα μετάθεσιν του τελωνείου επί βλάβη του εμπορίου και την κακήν κατάστασιν και αυτής της κεντρικωτάτης οδού λέγοντες: «Αι οδοί της πόλεως είναι εις την κατάστασιν, την οποίαν ευρίσκονται, και, ενώ από το πλησίον ήδη μέρος δυσκολευόμεθα εν καιρώ βροχής να μετακομίζωμεν τας πραγματείας μας, πόσον άρά γε θα δυσκολευθώμεν, όταν υπάγη [το τελωνείον] εις την άκραν της πόλεως και ποίας ζημείας θα δοκιμάσωμεν;».

Προστεγάσματα

Εν τη προ του Υπποδάμου πόλει του Πειραιώς αι οδοί, ως είρηται, ήσαν στεναί τόσον, ώστε αι εκατέρωθεν οικίαι προύβαλλον, ώστε ως επί πλείστον της ημέρας η προήκουσα σκιά απέστεγε τας ακτίνας του ηλίου και παρείχε τοις οδεύουσι να οδεύωσιν εν δρόσω. Τοιαύτας οδούς είχον αι ελληνικαί πόλεις και επί τουρκοκρατίας. Αλλ’ εν τη νέα του Πειραιώς πόλει αι οδοί ως ευρείαι δεν εσκιάζοντο· ω ένεκα τη 25 Απριλίου 1836 ο δήμαρχος ητήσατο παρά του επάρχου, ίνα επιτραπή τοις πολίταις να κατασκευάσωσι προ των οικιών έκαστος προστέγασμα, ίνα προφυλάσσονται οι οδίται εκ του καύσωνος.