Το Ρολόι του Πειραιά.

[Το κείμενο της διάλεξης της 26 Μαρτίου 2014 στον ΖΗΝΩΝΑ] 

                                                                                             Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

  

Καλησπέρα σε όλους σας. Με τον Ζήνωνα έχω δεσμούς από παλιά. Θυμάμαι ότι στα 1988, στο τεύχος 128 είχα γράψει στο περιοδικό μια εργασία μου για την ετυμολογία της Δραπετσώνας. Εδώ έχω μιλήσει ξανά, ακόμα και ποιήματα απήγγειλα κάποτε.. Για πάρα πολλούς λόγους είμαι ευτυχής που είμαι κι εγώ μέλος του.    

Ήταν κάποτε ένα κτήριο στημένο στο κέντρο μιας νέας πόλης, στην άκρη της θάλασσας. Στόλιζε το περιβάλλον, έδωσε όλα τα καλά που μπόρεσε να προσφέρει, εξυπηρέτησε δημότες, πολιτικούς, ναυτικούς, επισκέπτες και περαστικούς.

Ύστερα η πόλη απλώθηκε, στράφηκε αλλού, έπαψε να του δίνει σημασία κι αυτό άρχισε να γερνά, να χάνει την λάμψη του, να παραγκωνίζεται.

Με τα χρόνια θεωρήθηκε παρείσακτο, εμπόδιο στην ανάπτυξη, ενοχλητική κληρονομιά του παρελθόντος.

Οι άνθρωποι, μετά από πολλές συζητήσεις για την τύχη του, αποφάσισαν να το κατεδαφίσουν. Αφανίστηκε. Εκείνο, σαν έμψυχο ον, πήρε την εκδίκησή του και αναγνωρίστηκε «μετά θάνατον».

Με την μορφή του πρόλαβε να μπεί στο υποσυνείδητο, να εδραιώσει την παρουσία του, να ξυπνήσει νοσταλγικές αναμνήσεις, μέχρι που έγινε το σύμβολο -  μνημείο της χαμένης αίγλης της πόλης. 

Με την επανεμφάνισή του ζητάει απλά την απόδοση δικαίου.

Τα δημιουργήματα του ανθρώπου, πράγματα φτιαγμένα από φυσικά ή μεταποιημένα γήινα υλικά, έχουν, όπως και η ζωή, την δική τους διάρκεια ύπαρξης.

Μιλώντας αυτή την φορά για το Παλαιό Δημαρχείο, το κτήριο που στέγασε και έμεινε στην ιστορία σαν το Ρολόι του Πειραιά, μετράμε 99 χρόνια, ηλικία που θα άντεχε να διανύσει και ένα άτομο σαν κι εμάς.

Σπάνια φωτογραφία του δημαρχιακού μεγάρου με ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον: «Ρέθυμνο 2-2-99/ Αγαπητέ Δημήτρη/ Αυτές τις μέρες πήρα ένα «σκάνερ» με σκοπό να δημιουργήσω ένα ηλεκτρονικό αρχείο εικόνων και φωτογραφιών που αναφέρονται στο θέμα μου, την Κρήτη. Ψάχνοντας λοιπόν βρήκα και θυμήθηκα τις φωτογραφίες του Πειραιά που βλέπαμε. Υπενθυμίζω ότι τις τράβηξε ο φωτογράφος του ρωσικού εκστρατευτικού σώματος, που ξεκίνησε από την Οδησσό για την Κρήτη το 1897. Φυσικά πέρασε και από τον Πειραιά και έτσι έχομε κι από κει φωτογραφίες. Γιώργος Εκκεκάκης».

Ο Δημήτριος Αθανασίου Μουτζόπουλος χρημάτισε δήμαρχος Πειραιά σε δύο συνεχείς περιόδους, δηλαδή από τις 20.4.1866 έως και 16.4.1874.

Στην δεύτερη κιόλας συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου (27.4.1866) πρότεινε να δωρήσει και να αναρτηθεί «ωρολόγιον» σε εμφανές σημείο.

Ο προϋπολογισμός έλεγε ότι θα άξιζε 14.000 δραχμές, θα έδινε τις 4.000 από την τετραετή μισθοδοσία του και τα υπόλοιπα από την τσέπη του.  

Ερχόμαστε στον Μάιο του 1868. Σχηματίστηκε επιτροπή από τους Ιωάννη Σέρρο, Γεώργιο Βασιλειάδη, Γεώργιο Καψαμπέλη και Πέτρο Καρακλή, που με τον δήμαρχο και τον δημοτικό μηχανικό θα επέλεγαν το κτήριο που θα έφερε τον περίφημο μηχανισμό.

Η ανάπτυξη της πόλης και η εμπορική δραστηριότητα έριξε την ιδέα για την ίδρυση ενός τοπικού χρηματιστηρίου εμπορευμάτων.      

Παρά τις αντιδράσεις που έλεγαν να δοθούν άλλες προτεραιότητες, το συμβούλιο αποφάσισε τον Νοέμβριο του 1868 να χτιστεί και πάνω του να ενεγερθεί το ρολόι.

Ενέκρινε την σύναψη τοκοχρεωλυτικού δανείου 100.000 δραχμών με την έκδοση 200 ομολογιών των 500 δραχμών (τόκος 8%, 4 χρόνια 15.000 και 6 χρόνια 18.000) που καλύφθηκε από ιδιώτες «όπερ δάνειον θέλει χρησιμοποιηθεί αποκλειστικώς προς ανέγερσιν, εν τη πόλει Πειραιώς παρά την πλατείαν Θεμιστοκλέους, Χρηματιστηρίου ή Εμπορικής Λέσχης, εν ω θα συνέρχεται εφεξής ο Εμπορικός Σύλλογος της ομωνύμου πόλεως». Οι πολεοδόμοι είχαν προσδιορίσει θέση για Χρηματιστήριο στα ΒΑ της πλατείας και για Δημοτικό Θέατρο στον Τινάνειο κήπο. Ζητήθηκε η άδεια τροποποίησης του σχεδίου πόλεως στην νότια πλευρά του κήπου Θεμιστοκλέους.

Τα σχέδια έκανε ο μηχανικός αντισυναγματάρχης Γεράσιμος Μεταξάς.

Τις οικοδομικές εργασίες ανέλαβε ο Παναγιώτης Κύπριος.

Οι Λουκάς Ράλλης και Γ. Αναστασόπουλος αντέδρασαν δικαστικά επειδή θα μειωνόταν η θέα των σπιτιών τους.

 

Από τα Αρχεία του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας: «27 Ιουνίου 1917. Επιστροφή του Βενιζέλου στην Αθήνα. (27 - 30 Ιουνίου 1917). Το δημαρχείο φυλασσόμενο από τους τυφεκιοφόρους ναύτες μας [πεζοναύτες]. Χωρίς όνομα φωτογράφου». 

Ο θεμέλιος λίθος μπήκε τον Αύγουστο του 1869. Τον Ιούλιο του 1873 ανέλαβε την διακόσμησή του ο Κωνσταντίνος Πρινόπουλος. Σύμφωνα με τον Παντολέοντα Καμπούρογλου κόστισε 194.000 δραχμές. 

Ο μηχανισμός έκανε 8.184 δρχ. που τις δώρησε ο Μουτζόπουλος και επιπλέον παρεχώρησε την 8.000 δρχ. αντιμισθία του για το κτίσιμο του πύργου που τοποθετήθηκε.   

Στα 1874 ο πάνω όροφος στέγασε τη Λέσχη που με συγκεντρώσεις, εκδηλώσεις, χορούς λειτούργησε έως το 1885 (ενοίκιο 300 δρχ. το μήνα).

Υπήρξε πρόβλεψη να ενταχθεί και η βιβλιοθήκη, δωρεά του Δημητρίου Μαυροκορδάτου.

Στις 9.2.1875 εγκαινιάστηκε το Χρηματιστήριο αλλά υποβαθμίστηκε από τους Αθηναίους.

Με το ψήφισμα 266 της 20.6.1873 μισθώθηκαν δύο δωμάτια (180 δραχμές τον μήνα) για «Ταχυδρομείον και Τηλεγραφείον» που άνοιξε αργότερα, στα 1876 όταν λύθηκε η σύμβαση με τον Φωκά, που είχε τους χώρους με χρήση καφενείου.

Το καφενείο του Δ. Δημόπουλου (από τον Οκτώβριο του 1880) που εξελίχθηκε στο γνωστό του Α. Κομνηνού (Ιούνιος 1897), έδωσε ζωή και έγινε τόπος ψυχαγωγίας πολλών επόμενων δεκαετιών. Στο ισόγειο είδαμε να ανοίγει και κουρείο ενώ κάπου κοντά του ή στον πάνω όροφο λειτούργησε και ένα θέατρο, το ΕΝΑΕΡΙΟΝ. 

Το δημαρχείο του Πειραιά ήταν τότε στην γωνία Λυκούργου και Δημοσθένους.

 Είχε θεμελιωθεί στις 15.6.1858, ήταν ανοιχτό από τον Σεπτέμβριο του 1859 έως τα μέσα του 1885.

«Ο Αριστείδης Σκυλίτσης, βλέπων ότι το ωραίον κτίριον,.. δεν ήτο ορθόν να χρησιμοποιείται ως λέσχη ολίγων αργοσχόλων, ενώ η πόλις εστερείτο ευπροσώπου Δημοτικού Καταστήματος, ..μίαν ωραίαν πρωΐαν ο Δήμαρχος.. μετά του προσωπικού της Δημαρχίας μετέφερε τα Γραφεία της Δημαρχίας, έπιπλα και έγγραφα του Δήμου, εις το ωραίον Δημοτικόν κτίριον..» σημείωσε στο βιβλίο του περί των δημάρχων ο Σπηλιωτόπουλος, παρ. 97. 

Παρά τις αντιδράσεις δημοτικών συμβούλων - για καιρό δεν πήγαιναν στα συμβούλια - υπήρξε απαρτία στις 13.12.1885 και όλα πήραν τον δρόμο τους.

«Γύρω από το κτήριο, στην πλατεία, στην αποβάθρα, στην ακτή και στην οδό Μιαούλη, στην οδό Αθηνάς, εκτυλίχτηκαν αμέτρητες σκηνές από την ιστορία της πόλης και της Ελλάδας της ίδιας: μαούνες και καράβια, διαδηλώσεις, βασιλικές υποδοχές και νεκρικές πομπές, αναχωρίσεις - αφίξεις για και από τον πόλεμο, κινήματα, θρησκευτικές λιτανείες εικόνων, στήσιμο προσφυγικών μικρομάγαζων, βομβαρδισμοί, υπαίθριοι μικροπωλητές, βιβλιοπώλες, λούστροι, παπατζήδες, φωτογράφοι, κίνηση πεζών και οχημάτων, εικόνες γραφικές που άλλαζαν παραστάσεις με τα χρόνια, με τη μόδα, με την εξέλιξη» γράψαμε με τον Βασίλη Πισιμίση στα 2003 όταν επιμελήθηκα το κείμενο στο βιβλίο του «Το Ρολόι του Πειραιά, το παλιό Δημαρχείο».

«ΔΕΛΤΑ. 360. ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ. Προκυμαία». Φωτογραφία μεταξύ των ετών 1936 - 1944 αφού η Αγία Τριάδα έχει δύο καμπαναριά.  

Η Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ, λίγο μετά τον βομβαρδισμό, Παρασκευή 14.1.1944, σελ. 1: «το κτίριον του Δημαρχείου το οποίον διατηρείται εισέτι όρθιον, υπέστη σοβαράς ζημίας, όλοι οι υαλοπίνακές του κατεστράφησαν καθώς και το μέγα ωρολόγιον το οποίον ευρίσκεται εις τον πυργίσκον του.. Λόγω αυτών των ζημιών θα εγκαταλειφθή και θα μεταφερθούν εις ασφαλέστερον σημείον αι διάφοροι υπηρεσίες του». 

Στην κατοχή και τα μετέπειτα χρόνια - έως το 1950 - είχε επιταχθεί.

Ο Δήμος αποφάσισε να ενοικιάσει το ακίνητο του Δημοσθένη Ρεπετσά στην Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας (Λαμπράκη) 66. Δημαρχείο χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1953 και το μέγαρο του Δηλαβέρη.  

Το κτήριο άρχισε να απειλείται ήδη από την δεκαετία του ’30: «Επί του πύργου του κτιρίου τούτου άμα τη αποπερατώσει αυτού ο Δημήτριος Μουτζόπουλος κατεσκεύασεν ιδία δαπάνη το μέχρι σήμερον υπάρχον ωρολόγιον, όπερ τοσούτον εξυπηρέτησεν και εξυπηρετεί θαυμασίως την πόλιν και τον λιμένα Πειραιώς, και θα εξυπηρετή ακόμη επί πολλά έτη, εκτός εάν πραγματοποιηθή η βέβηλος σκέψις, ην συνέλαβεν ο τέως Δήμαρχος Πειραιώς, να κατεδαφισθή το ωραίον αυτό κτίριον, ... δια να καταστή περίβλεπτον το εύγραμμον Μέγαρον της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος...» [σήμερα ΝΑΤ] έγραψε ο Σπηλιωτόπουλος, παρ. 63. [εννοεί τον Στρατήγη]

«Το Ρολόι, όπου στεγάζεται η Δημοτική Αρχή Πειραιώς και κατά τους πολεοδόμους το... τέλος του οποίου θα είναι η κατεδάφισις διότι ο Πειραιεύς έχει ανάγκην επιβλητικού δημαρχείου και προ παντός αναμορφώσεως του χώρου που είναι η βιτρίνα του λιμένος, της πόλεως και της Ελλάδος». [Από το Λεύκωμα Πειραιώς του Πανίτσα, 1958]

«Πειραιεύς – Άποψις Λιμένος. Φωτο ΝΙΚ 3».

Η φθορά ήταν εμφανής.

Στις 1 Ιουλίου 1968 (16^η συνεδρία, θέμα 10^ο) η ολομέλεια του Δημοτικού Συμβουλίου, η οποία προηγουμένως είχε πάρει απόφαση «όπως το παλιό αυτό κτίριο ανακαινισθή και μετατραπή εις Μουσείον», αποφάνθηκε: ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΙΣ.

«Η απόφασις ελήφθη κατόπιν ωρίμου σκέψεως και μετά στάθμισιν όλων των εξ αντικειμένου στοιχείων». 

Η ανακαίνισή του ήταν ασύμφορη. Τα μάρμαρα είχαν φαγωθεί. Βρωμιά και ποντίκια παντού. 

Η νέα Αγία Τριάδα ήθελε να φαίνεται από την θάλασσα, οι συγκοινωνιολόγοι επέμεναν να ανοιχτεί ο χώρος για εύκολη κυκλοφορία των οχημάτων. Ο ίδιος ο Δήμαρχος το αιτιολόγησε: «Η απάλειψις του κτιρίου εκ της θέσεως αυτής θα επιτρέπη από τον λιμένα μέν πανοραμικώς να παρουσιασθούν όλα τα νέα κτίρια τα οποία έχουν κτισθή εις την παραλίαν εν συνεχεία και η απαλλαγή από τα κτίσματα του πολυούχου της πόλεως του Αγίου Σπυρίδωνος, τον Τινάνειον Κήπον και εν συνεχεία της Τραπέζης το κτίριο, το νέο μας κτίριο του Εμπορικού Κέντρου το οποίον θα κτισθή εις την παλαιάν αγοράν, εν συνεχεία το Ξενοδοχείον που πρόκειται, να κτισθή εν συνεχεία του Εμπορικού Κέντρου, σας δίδει μία εικόνα του πόσο θα κερδίση η πόλις με την απαλλαγήν του μέρους τούτου από το κτίριο αυτό.

Γνωρίζω βεβαίως, ότι συναισθηματικώς η πόλις συνδέεται με το κτίριον αυτό και θα πρέπει να πω ότι κι’ εγώ ως Πειραιώτης είμαι πολύ περισσότερο συνδεδεμένος, διότι εκ της Δημαρχείας αυτής επέρασαν 4 πρόγονοί μου. Αλλά τα θέματα της πόλεως δεν είναι δυνατόν να συνδέονται με συναισθηματισμούς».

Δεκαπέντε ψήφοι υπέρ, δύο κατά, της Αθηνάς Δηλαβέρη, αδελφής της Παξινού και γυναίκας του Κρίτωνα, προέδρου των Γηγενών Πειραιωτών [είπε πριν την οριστική άρνηση: Κύριε Πρόεδρε, εγώ σαν Πειραιώτισσα θα ψηφίσω όχι] και του Ιωάννη Λέντζου. Πολλές από τις υπηρεσίες είχαν ήδη διασκορπιστεί σε άλλα οικήματα. 

Οι αντιδράσεις αλλά και οι παραινέσεις επωνύμων, δημοσιογράφων, φορέων γέμιζαν τα φύλλα των

εφημερίδων. Ο Ιωάννης Μελετόπουλος συναίνεσε στην κατεδάφισή του γράφοντας μεταξύ άλλων

ότι: Η αρχιτεκτονική του ήτο τελείως «αρχοντοχωριάτικη». Ο γενικός διευθυντής του ΟΛΠ Γρηγόρης

Μαντζουράνης είχε προτείνει να ανταλλαγεί ή παραχωρηθεί για να ιδρυθεί Ναυτικό Μουσείο.  

«Το Ωρολόγιον» πρέπει να διατηρηθή πάση θυσία, διότι αποτελεί διεθνές ραντεβού του Αποδήμου 

Ελληνισμού και προσοίδει προσωπικότητα και ιδιαιτέραν έκφρασιν εις τον πρώτον λιμένα της Χώρας. 

Ο,τι είναι ο Λευκός Πύργος δια την Θεσσαλονίκην και το «Μπίγκ Μπέν» δια το Λονδίνον είναι και το 
«Ρολόϊ» δια τον Πειραιά».

Φωτογραφία κολλημένη σε χαρτονάκι. Το Ρολόι και το Μέγαρο ΝΑΤ θεώμενο από την οδό Φίλωνος.

Το γκρέμισμα έγινε τον Σεπτέμβριο του 1968.

 Ο κατεδαφιστής του παρελθόντος ή θεμελιωτής του σύγχρονου Πειραιά - διαλέγει ο καθένας τον χαρακτηρισμό  - Αριστείδης Σκυλίτσης, ήθελε να απαλλάξει την πόλη από κάθε τι παλιό, άρα αντιαισθητικό. Πέθανε το 2006, κι εκείνος όπως το Ρολόι, 99 ετών.

Το ζήτημα για την επανακατασκευή του άνοιξε στα 1993 η ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΛΕΣΧΗ του Θανάση Μεντζελόπουλου και στα 1994 ο πρόεδρος του ΕΕΠ Γιώργος Λοντόρφος (γεννήθηκε στα 1926, όλοι στεναχωρηθήκαμε όταν αυτοκτόνησε στις 6 Απριλίου 1997). Εγκρίθηκε από το Νομαρχιακό Συμβούλιο (Νομάρχης ήταν ο Νίκος Σχοινάς) στις 6.4.1994. Έτσι στις 13.11.1995 βγήκε απόφαση να ανοιχτεί λογαριασμός και συγκροτήθηκε εξαμελής επιτροπή. Έχω το δελτίο τύπου της 9.1.1996 στο οποίο ανακοινώνει την ήδη ανάθεση της μελέτης για την απόδοση του εξωτερικού περιγράμματος στον καθηγητή του Πολυτεχνείου Μπαντέκα και το άνοιγμα του λογαριασμού στην Εθνική Τράπεζα. Στις 3 Ιουλίου έγινε από τον Σύνδεσμο Γυναικών Κρήτης και Νήσων Αιγαίου μεγάλη εκδήλωση στο Βεάκειο. Αντιδήμαρχος και πρόεδρος του Συνδέσμου ήταν η Βαρβάρα Μανέτα, κατόπιν δήμαρχος Αντιπάρου.

Ακολούθησε παύση.

Η αρθρογραφία για το παλιό Ρολόι είναι πλούσια, σκορπισμένη σε περιοδικά, εφημερίδες και παραγράφους πολλών βιβλίων. Προσωπικά είχα ασχοληθεί μαζί του πολλές φορές. Επειδή δεν είχε κυκλοφορήσει ειδική έκδοση, στα 2003 συνεργάστηκα όπως είπα παραπάνω με τον Βασίλη Πισιμίση να εκδόσει το πρώτο και μέχρι στιγμής μοναδικό βιβλίο με τίτλο «Το Ρολόι του Πειραιά. Το παλιό Δημαρχείο» από τις  ΣΥΛΛΟΓΕΣ του Αργύρη Βουρνά. Είμαστε ικανοποιημένοι που τα επόμενα κείμενα που γράφτηκαν για το Ρολόι πήραν πολλά στοιχεία από αυτό το βιβλίο. 
Στα 2005 με τον εορτασμό των 170 χρόνων του Δήμου Πειραιά, σε επαφή μου με τα Ελληνικά Ταχυδρομεία βγάλαμε ένα αναμνηστικό λεύκωμα με δικά μου κείμενα και φωτογραφίες. Σε τέσσερα γραμματόσημα απεικονίσαμε τα μνημεία που χαρακτηρίζουν τον Πειραιά: το Ρολόι - το μόνο που απουσιάζει - , την Αγία Τριάδα, το Δημοτικό Θέατρο, το Παλαιό Ταχυδρομείο. Μια συλλογή με αναφορές και δημοσιεύματα για το Ρολόι ανακοίνωσε πρόσφατα στο διαδίκτυο και ο φίλος μου Γιώργος Μπαλούρδος.         

Στις μέρες μας, 45 χρόνια μετά, ο δήμαρχος της πόλης Βασίλης Μιχαλολιάκος προχώρησε περισσότερο. Έβαλε υψηλό στόχο να το ξαναφτιάξει. Ήδη άλλαξε το ρυμοτομικό σχέδιο και ξεκίνησε ενέργειες για την εξεύρεση χρημάτων.

Αν και απίστευτο, ίσως δούμε στο λιμάνι ένα καινούργιο κτίσμα με πάνω του ωρολογιακό μηχανισμό τύπου ROLEX.

Παρά τις αντιρρήσεις που περιορίζονται στην διαπίστωση ότι ένα μνημείο αν και άδικα κατεδαφισμένο και οριστικά χαμένο ΔΕΝ πρέπει να ξαναχτίζεται αφού θα είναι πλέον αντίγραφο (Χάρτα της Βενετίας, Μάιος 1964, βλέπε και το Λιοντάρι του Πειραιά, είναι αναπαράσταση του αυθεντικού που βρίσκεται στη Βενετία), ότι οφείλει ο Δήμος να εστιάσει σε άλλες δραστηριότητες, το συναίσθημα υπερτερεί, η πειραϊκή υπερηφάνεια και το έντονο τοπικιστικό πνεύμα διαλύει κάθε αντίσταση και δεν έχουμε παρά να συμφωνήσουμε με την ανοικοδόμησή του.

Ως πρόεδρος του Ινστιτούτου Πειραϊκών Μελετών της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς ευχαρίστως θα πρότεινα στην Δημοτική Αρχή να αναθέσει στην ομάδα μου την σύνθεση ενός ιστορικού λευκώματος ώστε τα κείμενα και οι φωτογραφίες του να ξυπνήσουν στους μεγάλους αναμνήσεις και στους νεότερους το ενδιαφέρον, την εξοικείωση και την αποδοχή της ιδέας της επανέγερσής του.

Στο μέσον της ομιλίας παρενέβη ο δήμαρχος Πειραιά Βασίλης Μιχαλολιάκος. Στα χέρια του κρατά το κείμενο της διάλεξής μου.  

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΖΗΝΩΝ, τεύχος 229, Απρίλιος - Μάϊος - Ιούνιος 2014, σελ. 16-19.