Επτά βιβλία για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης. Δημοσιογράφος - Συλλέκτης. Ανεξάρτητος ερευνητής πειραϊκής ιστορίας και λογοτεχνίας.

 

Η Σαλαμίνα έχει την ιδιαίτερη ιστορία της, ενταγμένη φυσικά στον ευρύτερο πειραϊκό χώρο. Η θάλασσα που τη χωρίζει από την Αττική στάθηκε θετική αφορμή για παράλληλες δράσεις αλλά και ανταλλάξιμες πολιτισμικές επιρροές.
Στην πολύχρονη μελέτη και συλλογή εντύπων τοπικού χαρακτήρα δεν δίστασα να εντάξω και βιβλία αναφερόμενα στη Σαλαμίνα. Άλλωστε είχα γνωρίσει και ακόμα διατηρώ ικανές επαφές με Σαλαμίνιους συγγραφείς.
Η γεωλογία, η διαδρομή της στο χρόνο, η λαογραφία, η Μονή Φανερωμένης, ο Ναύσταθμος, λογοτέχνες και εικαστικοί, εμπορικοί οδηγοί, ποικίλα άλλα θέματα συνθέτουν το εύρος των κειμένων που τυπώθηκε σε βιβλία ενώ πλήθος από άρθρα σκορπισμένα σε αρχαιολογικά ιστορικά και εκδρομικά περιοδικά, περιμένουν τον καταγραφέα για μια άρτια σαλαμινιώτικη βιβλιογραφία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «Κατάλογος έργων Σαλαμινίων συγγραφέων» του Ηλία Δρίβα και της Μαρίας Μπούτση, σελ. 192, Σαλαμίνα 1996.
Για τη νικηφόρα προς όφελος της Ευρώπης αναμέτρηση έχει ασχοληθεί ένας μεγάλος αριθμός συγγραφέων. Οι αρχικές αναφορές είναι του Ηρόδοτου και του Αισχύλου (λιγότερες του Διόδωρου και του Πλούταρχου). Στη δυσκολία του συγκερασμού των περιγραφών τους οι επόμενοι, λαμβάνοντας κατ’ επιλογήν ό,τι θεωρούσαν πιο σωστό, περιέπλεξαν το θέμα με ασάφειες και ατέλειες και με αυθαίρετα συμπεράσματα. Αποτέλεσμα να υπάρχει διαστροφή και σύγχυση στα γεγονότα. Αμφισβητείται κι αναζητείται η ταύτιση στα τοπωνύμια (όπως Κέος-Λέρος, Κυνόσουρα, Αμφιάλη, Ηράκλειον, θρόνος του Ξέρξη, Κέραμος, Κωλιάς), κεντρίζει η χρονολόγηση, η παράταξη των αντίπαλων στόλων και η ακριβής θέση της διεξαγωγής της. Έτσι μπορώ να πω ότι η Ναυμαχία της Σαλαμίνας εξελίχθηκε σε διαρκές πρόβλημα των ιστορικών.
Τα περισσότερα βιβλία, σύντομα ή εκτενή δημοσιεύματα άμεσα και έμμεσα στο περιεχόμενό τους (καθ’ εαυτό για τη ναυμαχία ή θέματα πολεμικής ναυτικής τέχνης, περσικοί πόλεμοι, θεατρικά περί Αισχύλου, αρχαία πλοία και τριήρεις, περί Θεμιστοκλή, Αθηναϊκής ηγεμονίας κ. ά.) είναι γραμμένα στην αγγλική γλώσσα.
Ανάμεσα στα αντίστοιχα ράφια του αρχείου μου βρίσκονται τα επτά βιβλία αναφερόμενα στην περίφημη Ναυμαχία της Σαλαμίνας που θα παρουσιάσω. Έχω υπ’ όψη μου και άλλα, όπως «Η εν Σαλαμίνι ναυμαχία από ναυτικής και ιστορικής απόψεως» του Περικλή Ρεδιάδη, Αθήναι 1911. Συντομότερος ήταν ο Ιωάννης Μελάς, Ιστορία της πόλεως Πειραιώς, τόμος δεύτερος, Αθήναι 1981, σελ. 201-219. 

 

*Παλαιότερο από αυτά της συλλογής μου είναι το Les guerres Médiques. La bataille de Salamine. Par Constantin N. Rados. Docteur des Universités de Paris et d’Athènes. Ancien professeur d’histoire à l’École Navale de Grèce. Officier de la Legion d’Honneur. Ouvrage orné de cartes et gravures et suivi d’un glossaire. Paris. Fontemoing & Cie, Éditeurs. 1915. {Prix: 12 fr.}. Διαστάσεις 25X16,5 σ. 8 +x + 434 με έναν αναδιπλούμενο γενικό χάρτη του τόπου διεξαγωγής του δευτέρου μηδικού πολέμου, την παράταξη μάχης του ναυτικού του μεγάλου βασιλέα, της ελληνικής συνομοσπονδίας και εικόνες εκτός κειμένου, κάποιες προφυλαγμένες με ριζόχαρτο.

*Ο Κωνσταντίνος Ράδος, νομικός και φιλόλογος, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1862. Υπήρξε καθηγητής της ιστορίας στη Σχολή των Δοκίμων και της ιστορίας του εμπορίου στην Εμπορική και Βιομηχανική Ακαδημία, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων, κατόπιν έκτακτος καθηγητής της ιστορίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο (1917-1920). Από τους ιδρυτές της Γεωγραφικής Εταιρείας. Πέθανε στα 1931. Το έργο του για τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας στα γαλλικά θεωρείται βασικό για τη μελέτη του αντικειμένου αφού συγκέντρωσε όλα τα γνωστά γραπτά κείμενα, ανάλυσε τα πριν και τα επιμέρους γεγονότα, στάθηκε στην ημερομηνία, στην τοπογραφία, στις κινήσεις τω δυο στόλων, στην επαγρύπνηση των στρατών, στην παράταξη, στην ναυμαχία, στην επόμενη της νίκης. Ακόμη και στην χρησιμότητα των υποβρυχίων ερευνών στο στενό της Σαλαμίνας αναφέρθηκε, στην άκαρπη προσπάθεια του 1884, στη δυσκολία του εγχειρήματος (ρεύματα, λάσπη, σάπισμα - διάλυση των ευτελών υλικών, όπως του ξύλου). Κατατοπιστικά ήταν το γλωσσάριο και οι πίνακες περιεχομένων. 

 

 

*Ο Γεώργιος Α. Παπαντωνίου (γεν. στα 1904, Διδάκτωρ Φιλολογίας, ιστορικός συγγραφέας, έγραψε το έργο «Η εν Σαλαμίνι ναυμαχία». Εν Αθήναις. 1950. Διαστάσεις 24,3Χ17. Σελίδες 76 κι ένας αναδιπλούμενος χάρτης. Μετεκπαιδεύτηκε στο Χάρβαντ και στη Βοστώνη (εκεί υπέγραψε τον πρόλογο στις 20.3.1950). Το αφιερώνει στη μνήμη του δασκάλου του Μιχαήλ Δ. Βολονάκη. Διαπιστώνοντας ότι η ναυμαχία εξέπληξε με τη δυναμική της τους ερευνητές, ότι η εξιστόρηση των συμβάντων έχει πολλές πτυχές τις οποίες ο κάθε ένας εξέφραζε με τη δική του άποψη, ότι οι μεταξύ τους διαφορές δεν περιορίζονταν μόνο σε δευτερεύοντα ζητήματα, «προσεπάθησα δια της παρούσης πραγματείας, όπως παράσχω ακριβή και πλήρη, κατά το δυνατόν περιγραφήν της ναυμαχίας της Σαλαμίνος». Σε νέα λοιπόν μορφή, με ολική ή μερική αποδοχή και αντικρούσεις των εκφρασθέντων μέχρι τότε γνωμών, με την ερμηνεία κάποιων πληροφοριών και την χρησιμοποίηση όσων έκρινε μεγαλύτερης προσοχής, με παράθεση στο κείμενο ή σε σημειώσεις αποσπασμάτων άλλων συγγραφέων κι αφού είχε την ευκαιρία να εξετάσει από κοντά τον τόπο, ο Παπαντωνίου μάς άφησε ένα ακόμα ενδιαφέρον πόνημα. 

 

 

*Στα 1962 περίπου μπήκε στα βιβλιοπωλεία η συγγραφή του Νίκου Μ. Παπαδόπουλου «Η ναυμαχία της Σαλαμίνος. Η αληθινή ιστορία της. Τα προηγηθέντα της μάχης και τα καθέκαστα». Βιβλιοπωλείον της “Εστίας„ Ι. Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε. Στον πρόλογο έβαλε «Ιούλιος 1961, Φρεαττύς» ενώ στο τέλος του κειμένου έγραψε «Φρεαττύς, Δεκέμβριος 1961». Μια υπεύθυνη και πρωτότυπη παρουσίαση της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Η αληθινή ιστορία της απ’ όλες τις Ελληνικές, Περσικές και ξένες πηγές. Ο Νίκος Καζαντζάκης (όταν στα 1955 είχε λάβει το χειρόγραφο σε ημιτελή ακόμα μορφή) έγραψε στον Παπαδόπουλο: «…Ένα έργο γραμμένο όπως το χειρόγραφο που μου στείλατε, και τ’ όνομά Σας θα ζήση, κι αν ζήση και το δικό μου, θα εξακολουθούμε να οδοιπορούμε μαζί και κάτω από τα χώματα…». Διαστάσεις 21,5Χ14,5 σελίδες 320, με χάρτη και φωτογραφίες.

 

*89 χρόνια μετά τη γαλλική έκδοση του Κωνσταντίνου Ράδου του 1915, κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα ελληνικά από τη Βασιλική Κοκκίνου το βιβλίο του με τίτλο «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Επιμέλεια: Ελένη Κεκροπούλου. © 2004: Εκδόσεις Ενάλιος. Αθήνα. Διαστάσεις 23,4Χ16, σελίδες 400. Θα περίμενε κανείς μια δέουσα σύγχρονη εισαγωγή και παρατηρήσεις, ένα ευρετήριο έστω, όμως κάτι τέτοιο απουσιάζει. Αντίθετα επειδή λείπει από την αγορά η σπάνια έκδοση των Παρισίων του Ράδου, το παρόν αντικαθιστά το κενό και βοηθάει αρκούντως τον φιλίστορα.

 

 

*Ο Barry Strauss (γεννήθηκε 27.11.1953), καθηγητής ιστορίας και κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Cornell έχει ειδικευθεί στην αρχαία στρατιωτική ιστορία. Στα 2004 κυκλοφόρησε το βιβλίο The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece - and Western Civilization από τις εκδόσεις Simon and Schuster, Rockefeller Center, New York. Μεταφράστηκε και σε άλλες γλώσσες. Στην Ελλάδα ανέλαβε την παραγωγή και διάθεσή του ο Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη. Τίτλος: «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας». Προλογικό Σημείωμα: Υποναύαρχος Αριστοτέλης Δήμητσας. Μετάφραση από τα αγγλικά: Μαρία Παππά. Αθήνα 2005. Διαστάσεις 20,5Χ13,6. Σελίδες 448 + 8 με φωτογραφίες. Στο τέλος απλώνονται οι σημειώσεις και οι πηγές. «Ο αναγνώστης που θέλει να μάθει περισσότερα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας θα δοκιμάσει απόλαυση, αλλά θα χρειαστεί να καταβάλει και προσπάθεια». Αναφέρει τα αρχαία γραπτά που συμβουλεύτηκε, αλλά και τις πολλές σύγχρονες εργασίες (ξενόγλωσσες κυρίως, που εκδόθηκαν από πανεπιστημιακά τυπογραφεία ή δημοσιεύτηκαν σε έγκριτα αρχαιολογικά περιοδικά και επετηρίδες). Συγκεκριμένα ο Μπάρι Στράους, αναφερόμενος στον Ράδο έγραψε: «Η καλύτερη μελέτη, η οποία πολύ συχνά παραγκωνίζεται, είναι του Κωνσταντίνου Ράδου. La bataille de Salamine. Paris: Fontemoing & Cie., 1915. Ένας μελετητής του αρχαίου και μεσαιωνικού ναυτικού πολέμου, ένας Έλληνας με βαθιά γνώση της χώρας, ένας πνευματώδης, σκεπτικιστής και στιλίστας του πεζού λόγου, αξιωματικός της Γαλλικής Λεγεώνας της Τιμής, ο Ράδος γράφει με πολυμάθεια και είναι πειστικότατος».

 

 

*Ο συγγραφέας, δικηγόρος, καθηγητής, πολιτικός Κωνσταντίνος Α. Πλεύρης, ενέταξε στο βιβλίο του ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ με αναφορές στα ελληνοπερσικά, το κεφάλαιο ΣΑΛΑΜΙΣ. Ακριβές ανάτυπο από το παραπάνω (σελ. 87 - 136) και με τίτλο «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος» έβγαλαν οι Ελληνοκεντρικές Εκδόσεις Νέα Θέσις, Αθήναι. Διαστάσεις 20,4Χ13,7. Σελίδες 48 με τα εξώφυλλα. Το βιβλίο ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ ξανατύπωσαν οι εκδόσεις «ΗΛΕΚΤΡΟΝ» στα 2012.
Η περιγραφή - με τον τρόπο του Πλεύρη - είναι γλαφυρή και επειδή είναι σύντομη δεν κουράζει τον αναγνώστη.

 

 

*Ο Αχιλλέας Ευαγγέλου Μπιθιζής (γεννήθηκε στη Σαλαμίνα στις 15.9.1946), έγραψε το «Η ναυμαχία της Σαλαμίνας. Τότε και τώρα». Το εξέδωσε με την υποστήριξη (ήταν εμπνευστής και πρωτεργάτης) της Εταιρείας Προβολής Σαλαμινιακού Πολιτισμού. Αθήνα 2010. Διαστάσεις 23,5Χ16,8. Σελίδες 128. Με σχέδια και εικόνες αναπλάθει την εποχή, αντιγράφει τον κατάλογο των τριήρων, τετρήρων, ναυπηγών, των τριηράρχων και συντριηράρχων από τον Ιωάννη Πατσουράκο (Μια ιστορική πτυχή του αρχαίου Πειραιώς, Εν Πειραιεί, 1932). Στο τέλος δίνει ένα χρονικό των προσπαθειών αξιοποίησης του Τύμβου των Σαλαμινομάχων καθώς και του περιβάλλοντα χώρου, εκεί που πέταγαν σκουπίδια και καταπατήθηκαν οι εκτάσεις.
Είχα γράψει παλαιότερα ότι από παρανόηση κατέθεταν στεφάνια τιμής σε μια τσιμεντένια κολώνα με ένα τρίγωνο στην κορυφή της (υψομετρική στήλη της Γ.Υ.Σ.). Στα 1995 μαθητές γειτονικού σχολείου έστησαν μαρμάρινη επιγραφή με τον παιάνα και μια τριήρη. Στα 2006 τοποθετήθηκε το μνημείο που βλέπουμε στις μέρες μας.
Με τη συμπλήρωση των 2500 ετών ευελπιστώ να δούμε μια σύγχρονη, εμπεριστατωμένη έκδοση από ιδιώτη ή φορέα με ελκυστικό - ικανοποιητικό γραπτό και φωτογραφικό υλικό.

Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, τεύχος 72, Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2020, σελ. 18 - 20.