Ένα άρθρο του Ανδρέα Παπαγιαννόπουλου - Παλαιού για τις πειραϊκές αρχαιότητες.

                                                                           Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Ο Πειραιάς πρέπει κατά καιρούς να επαναφέρει στην μνήμη τις προσωπικότητες εκείνες που κάποτε λάμπρυναν την πνευματική ιστορία του. Στο προκείμενο, ο Ανδρέας Παπαγιαννόπουλος - Παλαιός υπήρξε ένας επιστήμονας που αγάπησε την πόλη μας με πράξεις, ασχολήθηκε με την αρχαιολογία της, τίμησε εφημερίδες και  περιοδικά της εποχής του με άρθρα ενώ με τις διαλέξεις του ενθουσίαζε, εμψύχωνε κι ενθάρρυνε το πειραϊκό κοινό. Γεννήθηκε στα 1908 στην Ζάκυνθο. Φοίτησε στην Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολήθηκε με την αρχαιολογία, την επιγραφική, την τοπογραφία της Αττικής, τον σχολιασμό και την μετάφραση αρχαίων κειμένων. Συνεργάστηκε με το περιοδικό ΠΟΛΕΜΩΝ του Απόστολου Σ. Αρβανιτόπουλου και μετά έγινε διευθυντής του. Εκεί δημοσίευσε διάφορες μελέτες, κάποιες για τον Πειραιά, με σημαντικότερη ίσως εκείνη για την θέση του ιερού του Τετρακώμου Ηρακλείου που αναγνώρισε στα Καμίνια. Ενδιαφέρον επίσης το κείμενό του για την «Πειραϊκή Αρχαιολογία: Το τέμενος Διός Σωτήρος και Αθηνάς και τα εν αυτώ λατρευτικά αγάλματα και ανδριάντες».
Διατέλεσε Γενικός Γραμματέας του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.
Από τις διαλέξεις του αναφέρω: Δευτέρα 26.9.1955, ώρα 8 μ. μ. Φουαγιέ Δημοτικού Θεάτρου. «Καταστροφαί, δηώσεις και συλήσεις της Ακροπόλεως από των Μηδικών πολέμων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων». 
Τετάρτη 8 Μαΐου 1957, 8 μ. μ. Φουαγιέ Δημοτικού Θεάτρου. Πολιτικόν μνημόσυνον Γεωργίου Σακαλή. 

«Ο Γεώργιος Σακαλής και η κλασσική αυτού παιδεία».
Κυριακή 20.5.1958, ώρα 6 μ. μ. Αρχαίο Θέατρο Πειραιώς. «Περιήγησις του Αρχαίου Πειραιώς». Αποσπάσματα αρχαίων τραγωδιών απήγγειλαν οι Ασπασία Παπαθανασίου και Μαλένα Ανουσάκη.
Τετάρτη 30.7.1958. Λόφος Μουνιχίας (Προφήτης Ηλίας). «Πειραϊκόν τοπίον. Πειραϊκαί αρχαιότητες, ευθύναι και υποχρεώσεις».
Στις 29.11.1959, Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Διάλεξη για τον αποκαλυφθέντα στον Πειραιά νέο αρχαιολογικό θησαυρό.
Στις 10 Ιανουαρίου 1960 γιορτάστηκε από τον φυσιολατρικό - μορφωτικό όμιλο Ο ΠΛΑΤΩΝ η επιστημονική τριακονταετηρίδα του στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1971.
Σαν αφιέρωμα ξαναθυμίζω ένα άρθρο του στην εφημερίδα ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ, 18.5.1957.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΣ ΑΥΤΑΣ.       
Ο κ. Παπαγιανόπουλος δεν είναι μόνον είς εκ των διακεκριμένων Ελλήνων αρχαιολόγων, αλλά και ο επιστήμων όστις έχει κουρασθή πολύ και έχει προσφέρει υπηρεσίας εις την πόλιν μας. Εις το άρθρον του υπευθύνως τονίζεται, ότι εις την Αγία Τριάδα ευρέθη η μία εκ των πέντε στοών του Πειραιώς. Εξαίρεται επίσης η φωτεινή δράσις ενός Εισαγγελέως, ως και η υποδειγματική εκδήλωσις ενδιαφέροντος εις δύο συνοικίας από δύο συλλόγους. Πιστεύομεν ότι το άρθρον τούτο θα αναγνωσθή μετά προσοχής από όλους όσους θα λάβουν μέρος εις την σημερινήν ιστορικήν σύσκεψιν αλλά και από όλους τους Πειραιείς.
 
Ο «Χρονογράφος» είναι εκ των εφημερίδων εκείνων, αι οποίαι από της πρώτης των εμφανίσεως δεν ημέλησαν τον αρχαιολογικόν τομέα. Δύναταί τις μάλιστα να είπη, ότι ο αναδιφών την μακράν σειράν των τόμων του θα δυνηθή να παρακολουθήση όλα σχεδόν τα κατά την τελευταίαν εξηκονταετίαν τυχαία αρχαιολογικά ευρήματα του Πειραιώς.
Λέγω τυχαία ευρήματα, διότι εις τον Πειραιά, παρά την τεραστίαν ιστορικήν σημασίαν της πόλεως, της οποίας την ίδρυσιν ενεπνεύσθη και ελάμπρυνεν η πολιτική αρετή και η μεγαλοφυΐα του Θεμιστοκλέους, και επί της ακμής της, ως εκπροσώπου της θαλασσίας δυνάμεως, εθεμελιώθη το μοναδικόν εις τους αιώνας ιδανικόν πολίτευμα, η Αθηναϊκή δημοκρατία, δυστυχώς δεν εγένοντο μέχρι τούδε συστηματικαί ανασκαφαί.
Τα ελάχιστα λείψανα του ενδόξου παρελθόντος του Πειραιώς, τα οποία διεσώθησαν μέχρι τούδε αποτελούν προσφοράν και εύνοιαν της τύχης διττήν∙ το μεν διότι εκ τινος τυχαίας αφορμής ήλθον εις φως, το δε, διότι μετά την εμφάνισίν των διέφυγον μέχρι τούδε την βανδαλικήν καταστροφήν υπό των συγχρόνων κατοίκων, οι οποίοι εις τινας περιπτώσεις δεν άφησαν λίθον επί λίθου.
Είναι άπειρα τα παραδείγματα της καταστροφής αρχαιοτήτων, υψίστης σημασίας, εις τον Πειραιά, διότι εις τα ίχνη της αρχαίας πόλεως ιδρύθη η νεωτέρα, και πρωτοφανής επίσης είναι η μέχρι τούδε εγκατάλειψις και η αδιαφορία η επιδειχθείσα προς τα ελάχιστα σχετικώς ερείπια τα μη εκριζωθέντα μέχρι τούδε και αποδεικνύοντα το μεγαλείον της ιστορίας της πόλεως, διά την οποίαν οφείλει δικαίως να σεμνύνεται ολόκληρος η πεπολιτισμένη ανθρωπότης.

ΤΟ ΚΑΤΗΓΟΡΩ ΤΟΥ ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΩΣ ΠΙΠΕΡΙΔΗ
Φωναί διαμαρτυρίας, διά την κατάπαυσιν της καταστροφής των μνημείων του αρχαίου Πειραιώς ηκούσθησαν κατά καιρούς υπό ευαρίθμων φιλαρχαίων, Πειραιωτών και μη, μεταξύ των οποίων ενδεικτικώς ενταύθα αναφέρω τον άλλοτε εισαγγελέα Πειραιώς μακαρίτην Στυλιανόν Πιπερίδην, ο οποίος το 1927 εδημοσίευσε σειράν άρθρων υπό τον τίτλον «Αι εν Πειραιεί αρχαιότητες και η καταστροφή αυτών», εις τα οποία εξεικόνισεν εναργώς και με το ιδιάζον εις την κατηγορούσαν αρχήν ύφος, την παντελή εγκατάλειψιν και την αδιαφορίαν, η οποία και τότε επεδεικνύετο προς τα κειμήλια της πατρίου ιστορίας, των οποίων ετάχθημεν προνομιακώς θεματοφύλακες, και αποτελούν την λαμπροτέραν κληρονομίαν συμπάσης της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος.

Η ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΥΟ ΣΥΛΛΟΓΩΝ
Νέον υπέρ της διασώσεως των αρχαίων μνημείων του Πειραιώς ενδιαφέρον εξ ιδιωτικής πρωτοβουλίας, εξεδηλώθη ολίγον μετά την απελευθέρωσιν, το 1947, ότε διά δημοσιευμάτων εις τον Πειραϊκόν Τύπον εζητήθη και επετεύχθη ο σχετικός καθαρισμός των ερειπίων της αρχαίας πύλης - κατά την απ’ αυτής κληθείσαν οδόν Πύλης - της οποίας η εμφάνισις και η ρυπαρότης ήτο απερίγραπτος.
Διά τον καθαρισμόν των ερειπίων της ολίγον της προηγουμένης απεχούσης ετέρας πύλης, εφρόντισαν οι ίδιοι οι κάτοικοι της «Γούβας του Βάβουλα», οι οποίοι εις δύο συναπτά έτη την 15ην Αυγούστου 1954 και 1955 ότε μου έκαμαν την τιμήν να με καλέσουν να ομιλήσω διά τας Πειραϊκάς αρχαιότητας, εξεδήλωσαν πανηγυρικώς, διά μεγάλης συγκεντρώσεως εις τον χώρον των ερειπίων, την θέλησίν των να διασωθή και αναδειχθή το τμήμα των τειχών το διατηρούμενον εις την συνοικίαν των και να επιδειχθή υπό των αρμοδίων ο οφειλόμενος σεβασμός προς ταύτα.
Παρόμοιον ενδιαφέρον, σεβασμού προς το μέγα ιστορικόν παρελθόν του Πειραιώς, επέδειξαν και οι κάτοικοι της συνοικίας «Καμίνια», οι οποίοι διά πολυανθρώπου πανηγυρικής επίσης συγκεντρώσεως εξεδήλωσαν την επιθυμίαν να μετονομασθή η συνοικία των και να λάβη το αρχαίον όνομα της περιοχής, από του υπάρχοντος εκεί περιφήμου Τετρακώμου Ηρακλείου.
Δυστυχώς όμως, παρά τας μοναδικάς ταύτας λαϊκάς εκδηλώσεις, προς διατήρησιν των ερειπίων και των ονομάτων των σχετιζομένων με την ένδοξον ιστορίαν της πόλεως, παρουσιάσθη εσχάτως εις την αυτήν, δυστυχώς, πόλιν και μάλιστα υπό επίσημον μορφήν, το φαινόμενον πρωτοφανούς καταστροφής μέχρι τελείας εξαφανίσεως επισήμων θεμελίων μιάς ολοκλήρου στοάς, εκ των πέντε εκείνων στοών, αι οποίαι απετέλουν το λεγόμενον ΕΜΠΟΡΙΟΝ και εκόσμουν κατά την αρχαιότητα την πόλιν του Θεμιστοκλέους.
Σημειωτέον, ότι εις τον Πειραιά, την πόλιν του αρχαίου εμπορίου και της ναυτιλίας, το δημιούργημα της υψίστης ακμής της Αθηναϊκής δημοκρατίας, μετά την εν Σαλαμίνι νίκην των Ελλήνων κατά των βαρβάρων, και το σύμβολον του μεγάλου της θαλάσσης κράτους, δεν σώζεται ουδέν σχεδόν εκ των δημοσίων οικοδομημάτων να ενθυμίζη το παρελθόν του, πλην των ερειπίων του ενός εκ των δύο αρχαίων θεάτρων, το οποίον, δυστυχώς, εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη πολλάς καταστροφάς εκ της λειτουργίας εκεί γυμναστηρίου το οποίον ανήκει μάλιστα εις τον διά την όλην κοινωνικήν και πνευματικήν δράσιν τιμώντα την πόλιν του Πειραιώς «Πειραϊκόν Σύνδεσμον».
Η πρωτοφανής επιμονή τινών διά την καταστροφήν εξαιρετικώς πολυτίμων, των μοναδικών μέχρι τούδε ευρεθέντων ερειπίων εις τον χώρον της Αγίας Τριάδος, παρά τας ενεργείας και τας εντόνους διαμαρτυρίας των αρμοδίων αρχών, του Δήμου δηλαδή, τροποποιήσαντος το σχέδιον της πόλεως εις το σημείον εκείνο, και του αρμοδίου εφόρου των αρχαιοτήτων, ενεργήσαντος δι’ αναφορών και εγγράφων τα δέοντα διά να αποτρέψη την καταστροφήν των μοναδικών, επαναλαμβάνω, ερειπίων του αρχαίου Πειραιώς, προεκάλεσε την ιεράν αγανάκτησιν των αληθώς πονούντων τας αρχαιότητας και κατανοούντων την πνευματικήν και ηθικήν σημασίαν την οποίαν έχει διά το Έθνος και διά τον Ευρωπαϊκόν πολιτισμόν η διάσωσις και η διατήρησις των μνημείων της αρχαιότητος και ο σεβασμός προς ταύτα, και των αισθανομένων την βαθυτάτην ευθύνην, ενώπιον της ιστορίας και του πεπολιτισμένου κόσμου, την οποίαν θα φέρη η Ελλάς, η δι’ αυστηροτάτων νόμων προστατεύουσα τας αρχαιότητας, και ειδικώτερον ο Πειραϊκός λαός, διά την επίσημον καταστροφήν μοναδικού εις τον κόσμον αρχαίου μνημείου.
Της ιεράς ταύτης αγανακτήσεως φορεύς εγένετο ο δήμαρχός σας κ. Γρηγόριος Θεοχάρης, ο οποίος την 12ην ώραν εκάλεσεν εις συναγερμόν πάντας τους εκ θέσεως και ανεγνωρισμένης επιστημονικής επιδόσεως αρμοδίους, οι οποίοι απετέλεσαν την «Επιτροπήν Προστασίας και αξιοποιήσεως των αρχαιοτήτων και ιστορικών μνημείων του Πειραιώς», η οποία και έθεσεν επί νέων βάσεων το ηθικής και πνευματικής σημασίας μέγα τούτο θέμα.
Διά των ενεργειών της Επιτροπής ταύτης, επετεύχθη ήδη ο καθαρισμός της πύλης εις την «Γούβα του Βάβουλα» υπό της δημοτικής αρχής και αφηλκύσθη η προσοχή της υπηρεσίας αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας, η οποία ανέλαβε να περιφράξη και να εξωραΐση τον χώρον. Ερρίφθη δε και η ιδέα απαλλοτριώσεως υπό της Αρχαιολογικής Εταιρείας γειτονικού οικοπέδου απαραιτήτου διά την σύνδεσιν και την ανάδειξιν των τειχών εις το σημείον εκείνο.
Ανεκινήθη το θέμα της εν καιρώ απομακρύνσεως του γυμναστηρίου εκ του αρχαίου θεάτρου - αφού βεβαίως καταβληθή προηγουμένως φροντίς προς εξεύρεσιν άλλου καταλληλοτέρου διά γυμναστήριον γηπέδου - και όπερ σπουδαιότερον, η Επιτροπή προέβη εις την διακήρυξιν, την δημοσιευθείσαν και εις τον «Χρονογράφον» της 2ας τρέχοντος μηνός, διά της οποίας απηυθύνθη προς πάντας τους αρμοδίους και τους υπευθύνους και ζητεί την άμεσον κατάπαυσιν της βανδαλικής καταστροφής των αρχαίων μνημείων εις τον χώρον της Αγίας Τριάδος, και την εφαρμογήν του νόμου 5351 του Ποινικού Κώδικος, όστις εν άρθρω 49 «Περί προστασίας των αρχαίων» καθορίζει ρητώς, ότι «ο εκ προθέσεως καταστρέφων ή βλάπτων αρχαία τιμωρείται διά φυλακίσεως μέχρι 2 ετών και χρημ. ποινής 500 - 10.000 δραχμών. Εις ιδιαιτέρας δε βαρείας περιστάσεως διά φυλακίσεως μέχρι 5 ετών και χρημ. ποινής 2.000 μέχρι 20.000 δραχμών».
Δυστυχώς, εις την τεραστίας ηθικής και πνευματικής σημασίας υπόθεσιν ταύτην, η οποία κινδυνεύει να εκθέση ανεπανορθώτως την Ελλάδα ως Έθνος και να στιγματίση τον λαόν της, όπως εστιγμάτισε μέχρι τούδε η ιστορία άλλους λαούς βαρβάρους - Γότθους, Βανδάλους, Ερούλους, Τούρκους, τους Βενετούς του Μοροζίνη κλπ - εξεδηλώθησαν αντιδράσεις. Ετέθη μάλιστα και ερώτημα, μήπως αι αποκαλυφθείσαι αρχαιότητες δεν είναι εξ εκείνων αι οποίαι πρέπει να διατηρηθούν, ως εάν υπήρχον και αρχαία μνημεία των οποίων επιβάλλεται ή έστω επιτρέπεται η καταστροφή και η παντελής εξαφάνισίς των!
Εις το σημείον τούτο οφείλω να αναφέρω, ότι εις τας γενομένας κατά καιρούς προσπαθείας περί αποδόσεως εις την Ελλάδα των γλυπτών του Παρθενώνος και των άλλων μνημείων της Ακροπόλεως, τα οποία αφήρεσεν ο διαβόητος λόρδος Έλγιν, οι Άγγλοι παράνομοι κάτοχοί των φέρουν ως δικαιολογίαν, ότι αυτοί τα διέσωσαν εκ της καταστροφής, διότι οι νεώτεροι Έλληνες δεν είναι ικανοί να διατηρήσουν τας αρχαιότητας που έχουν, εκ δε των ανευρισκομένων πολλάς τας καταστρέφουν.
Όταν λοιπόν η κατηγορία αυτή των Άγγλων αποδειχθή αληθής, διά τον Πειραιά τουλάχιστον, πώς θα καταστή δυνατόν να επαναλαμβάνεται η απαίτησις της Ελλάδος; Και πώς ο Πειραιεύς θα δυνηθή να διεκδικήση τον περίφημον μαρμάρινον λέοντα, τον οποίον απήγαγεν ο Μοροζίνη εις Βενετίαν και του οποίου η ιστορική και αρχαιολογική αξία είναι ασήμαντος εν σχέσει προς την αξίαν της καταστρεφομένης παρά την Αγίαν Τριάδα στοάς της ανηκούσης εις το αρχαίον Εμπόριον;
«Όλαι αι εντός της Ελλάδος αρχαιότητες, ως έργα των προγόνων του Ελληνικού λαού, θεωρούνται ως κτήμα εθνικόν όλων των Ελλήνων» κατά τον νόμον.
Το θέμα της διασώσεως, της προστασίας, της διατηρήσεως, της παρεμποδίσεως «πάσης φθοράς των υπαρχόντων μνημείων και των ανακαλυπτομένων αρχαιοτήτων» και της αναδείξεως των μνημείων τούτων - πάντων των μνημείων, διότι δεν υπάρχουν μεταξύ αυτών αρχαία μνημεία των οποίων επιβάλλεται ή επιτρέπεται ή δεν απαγορεύεται η καταστροφή - είναι θέμα και πνευματικόν παγκοσμίου σημασίας, δι’ ημάς δε τους Έλληνας ιδιαιτέρως είναι και κατ’ εξοχήν Εθνικόν, εφ’ όσον αι αρχαιότητες «είναι κειμήλια κοινά του Έθνους και κοσμήματα ανεκτίμητα, η δε καταστροφή αυτών ανεπανόρθωτος» και τιμωρείται αυστηρώς.
Ο σεβασμός προς τας αρχαιότητας, καθήκον εθνικόν παντός Έλληνος αναποσπάστως συνδεδεμένον με την αγάπην αυτής της πατρίδος, εφ’ όσον αι αρχαιότητες αποτελούν τα γνήσια λείψανα της ενδόξου ιστορίας της Ελλάδος και τα κύρια στοιχεία του πολιτισμού, επιβάλλει την καθιέρωσιν και την ανάπτυξιν ειδικής καλλιεργείας του λαού και αρχαιολογικής αγωγής, εις την οποίαν, ως δεικνύουν αι προμνημονευθείσαι εκδηλώσεις εις την «Γούβα του Βάβουλα» και εις τα «Καμίνια» και η σύστασις της Επιτροπής Προστασίας των αρχαιοτήτων, ο λαός του Πειραιώς προηγείται των άλλων Ελλήνων και δύναται να αποδώση και εις αυτόν τον τομέα εξαιρετικούς καρπούς, αρκεί μόνον να πεισθή και να τον ακολουθήση εις το εκπολιτιστικόν του αυτό κίνημα, υπέρ του Πειραιώς και της Ιστορίας του, σύσσωμος και η πνευματική του ηγεσία, και να μη παρεμβάλλη εις αυτόν εμπόδια.

Ο Αργύρης Κωστέας (1906 - 1966) πρόεδρος του Φυσιολατρικού Μορφωτικού Ομίλου Πειραιώς ΠΛΑΤΩΝ (ιδρύθηκε στα 1954), ο αρχαιολόγος Ανδρέας Παπαγιαννόπουλος - Παλαιός (1908 - 1971) και ο Ιωάννης Αλεξάνδρου Μελετόπουλος (1903 - 1980), δωρητής της πολύτιμης συλλογής του στον Δήμο Πειραιά, στην Έκθεση του «Ιστορικού Πειραϊκού Αρχείου» που έγινε στο Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου από 15 Οκτωβρίου έως 10 Νοεμβρίου 1959.

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ: Μεγάλη τιμητική εκδήλωση στην μνήμη του Ανδρέα Παπαγιαννόπουλου - Παλιού πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Θέατρο της πόλης μας, την Πέμπτη 11 Απριλίου 2002. Συμμετείχα με την παραχώρηση από την συλλογή μου έντυπου υλικού της συγγραφικής δραστηριότητάς του το οποίο εκτέθηκε, μαζί με άλλα ντοκουμέντα, στην μικρή αίθουσα αριστερά. Για τον λόγο αυτό η Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης (ΔΕΠΑΠ) μού έστειλε ευχαριστήρια επιστολή (την υπογράφει η αντιπρόεδρος Πασχαλίνα Καλαγιά).

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, Τεύχος 60. Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2017. Σελ. 20 - 22.