Ένα έγγραφο για τα θαλάσσια λουτρά της Μουνυχίας.

                                                                                  Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Είναι άξια θαυμασμού η δυναμική που αναπτύχθηκε στον Πειραιά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσή του. Μια από τις δραστηριότητες στην οποία δόθηκε σημασία ήταν η ψυχαγωγία του κόσμου στα θαλάσσια λουτρά. Για τόπο τέτοιας δραστηριότητας  διαλέχτηκε η ρηχή λεκάνη του λιμένα της Ζέας, του γνωστού μας και ως Πασαλιμάνι, που τότε ονομαζόταν λανθασμένα λιμένας Μουνυχίας. Αναφέρεται λοιπόν ότι είναι η πρώτη οργανωμένη πλαζ στην ελεύθερη Ελλάδα. Καθαρίστηκε ο πυθμένας για να απομακρυνθούν οι διάφορες οσμές και ανεγέρθηκαν παραπήγματα. Ο δρόμος αλλά και τα μονοπάτια που οδηγούσαν προς τα εκεί στην αρχή ήταν ασχημάτιστα, μετά ισοπεδώθηκαν και με την επέκταση του σχεδίου πόλεως μετατράπηκαν σε κανονικές διαβάσεις μέχρι που κτίστηκε όλη η περιοχή.

Ήδη οι κάτοικοι των Αθηνών και του Πειραιά επέλεγαν την Μουνυχία για τα καλοκαιρινά τους μπάνια, στην αρχή οι άνδρες, έπειτα οι γυναίκες, μετά ολόκληρες οικογένειες οπότε έχουμε την γνωστή εγκύκλιο που εξέδωσε ο αστυνόμος Πειραιώς Γεράσιμος Πάγκαλος στην οποία διαχωρίζει την αριστερή πλευρά για τις κυρίες και την δεξιά για του κυρίους. Ευνόητο είναι ότι το γυναικείο φύλο παρενοχλούνταν συνέχεια…

Οι θέσεις των εγκαταστάσεων διαφοροποιούνται στους παλιούς χάρτες, πολλές φορές έγινε ανακαίνισή τους λόγω βλαβών από τις καιρικές συνθήκες (δυνατούς ανέμους, καταιγίδες, όπως στα 1842 και 1853). Την δόξα της Μουνυχίας ακολούθησε αργότερα το Νέο Φάληρο (1853 - 1855). Στα πρώτα χρόνια άτονα, λόγω κακής συγκοινωνίας. Μετά την ίδρυση της «ανωνύμου εταιρίας του απ’ Αθηνών προς Πειραιά σιδηροδρόμου» στα 1868 και την ολοκλήρωση των έργων στα 1869 που έδωσε χαρακτηριστική προτεραιότητα στο Νέο Φάληρο και δημιούργησε τον νέο οικισμό - θέρετρο της Αθήνας, την πύκνωση των οικιών στο Πασαλιμάνι και την διευθέτηση των ακτών του με αντηρίδες και περίπατο, ο κόσμος που έμενε σε κοντινή ή σχετικά ανεκτή απόσταση απομακρύνθηκε από τα μπάνια του Πασαλιμανιού προτιμώντας άλλες γειτονικές, πιο έρημες φυσικές παραλίες (Φρεαττύδα, Πειραϊκή, σπηλιά του Παρασκευά).

Επιστρέφοντας στα πρώτα χρόνια, θέλοντας να βρω το όνομα του ιδιώτη που ζήτησε από τον δήμο να αναλάβει την εγκατάσταση κι εκμετάλλευση των λουτρών, έψαξα στο αρχείο μου και βρήκα το παρακάτω έγγραφο. Είναι μονόφυλλο με υδατόσημο και διαστάσεις περίπου 30X21. 

αρ. Πρ. 894.

Δ.748.

την 14. Xβρίου 1839

Πειραιεύς

Προς την Β. Διοίκησιν Αττικής.

Εσωκλείομεν αναφοράν του Κ. Λουκά Ράλλη περί ανεγέρσεως παραπηγμάτων εις τον λιμένα της Μουνυχίας διά χρήσιν των κατά το θέρος μεταχειριζομένων τα θαλάσσια λουτρά.

Επειδή ο Δήμος δεν είναι εις κατάστασιν να εξοδεύση διά την ανέγερσιν τούτων, έχων κατεπειγοτέρας ανάγκας, ο δε ταύτην προβάλλων αποδέχεται να εγείρη παραπήγματα δι’ ιδίων εξόδων με τας συμπροβαλλομένας παρ’ αυτού συμφωνίας, διά τούτο διευθύνομεν την αναφοράν του προς την Διοίκησιν να σκεφθή και αποφασίση περί τούτου.

Νομίζομεν ενταύθα αρμόζει να παρατηρήσωμεν προς την Διοίκησιν ότι βλέπομεν επωφελή την πρότασιν εις τον Δήμον.[Το κείμενο που ακολουθεί είναι διορθωμένο]

Δεν επιβλέπομεν εις την προσφοράν του μικρού προσφερομένου ποσού, όσον εις την πολλύ πλειότερον παρ’ άλλοτε ωφέλειαν εκ της προβλεπομένης συρροής των διαφόρων.

Ευπειθέστατος

Ο Δήμαρχος Πειραιώς

[Στην κάτω αριστερή πλευρά της πρώτης σελίδας: Περί ανεγέρσεως παραπηγμάτων εις τον λιμένα της Μουνυχίας]

Ο Λουκάς Ράλλης, πλούσιος ευπατρίδης, γεννήθηκε στην Χίο το 1794, ζούσε στην Κωνσταντινούπολη και παρέμεινε στην Σύρο μετά την καταστροφή του νησιού του από τους Τούρκους. Σε εκείνον αποδίδεται η ονομασία της Ερμούπολης. Στον Πειραιά ήλθε το 1836 (ήδη ενδιαφερόταν για αυτόν από το 1833) όταν έγινε μέλος της «επί του συνοικισμού των Χίων επιτροπής» μαζί με τους Νεόφυτο Βάμβα, Α. Κοντόσταυλο, Θ. Άμιρο, Π. Νεγρεπόντη και Ιωάννη Βούρο αναλαμβάνοντας χρέη ταμία. Η κατοικία του ήταν στο υπάρχον ακόμα κτηριακό συγκρότημα της Φίλωνος - Γεωργίου Α΄ - Νοταρά, απέναντι από την Αγία Τριάδα. Στα 1844 ίδρυσε μεταξουργείο. Αντιπρόσωπος της εταιρίας Rallis Bros. Νομίζω επίσης ότι διατέλεσε πρώτος υποδιοικητής της Εθνικής Τράπεζας. Δήμαρχος Πειραιά στις περιόδους 1855, 1858 και 1862. Πέθανε στις 18.12.1879. 

Πηγές:

Στέφανος Κουμανούδης, Ημερολόγιο, ΙΚΑΡΟΣ, 1990. Στο άρθρο μου «Ο Πειραιάς μέσα από το ημερολόγιο του Στεφάνου Κουμανούδη», εδώ στο blog μου, 28.2.2015. [10 Ιουλίου 1846. Στις 9 Ιουλίου ο Κουμανούδης κατέβηκε στον Πειραιά με τον φίλο του και συγκάτοικο Δημήτριο Χαραμή. Ευχαριστήθηκε που είδε έστω και τυχαία για πρώτη φορά από κοντά τον λιμένα της Μουνυχίας (δηλαδή την Ζέα, το Πασαλιμάνι), όπου υπήρχαν δημοτικά μπάνια. «Χθες υπήγα εις τον Πειραιά με τον Χαραμήν δια να εξαποστείλω τάχα τον Μητσόπουλον το εσπέρας δια Πάτρας, αλλά δεν εφάνη, έπειτα δε το εσπέρας ιδών αυτόν εις την πόλιν δεν τον αντεχαιρέτησα διότι μ’ επόνει ο πους. Είδα τον προς τα δεξιά ελαιώνα ότι ην φυτευμένος κατά σειράν και εξέφρασα την παρατήρησίν μου. Αποκριθείς δε ο παρακαθήμενος Νικολαΐδης είπε ναι, en quinconce [ναι, κλιμακωτά, χιαστί]. Αλλά δεν ήτον in quincuncem ως ειξεύρω εγώ. Εσιώπησα όμως. Δια τι; -Είδα πρώτην φοράν της Μουνυχίας τον λιμενίσκον· λοιπόν μετά 10 μήνας της εδώ διατριβής μου και τούτο κατά περίστασιν, διότι ήθελε να κολυμβήση εκεί ο Χαραμής»].

Γ. Αγγελόπουλος, Στατιστική Πειραιώς, Αθήναι 1852, σελ 43: «Η Μουνυχία (Πασά - λιμάνι). .. ∙και εντός μεν του λιμένος προς την βόρειο παραλίαν υπάρχουσι δύο παραπήγματα λουτρών, έν διά τους άνδρας και άλλο διά τας γυναίκας∙ εκτός δ’ αυτού προς το βόρειον ωσαύτως μέρος ολίγα βήματα μακράν της παραλίας λιθόκτιστον καφενείον, αναγερθέν, ως και τα μνησθέντα παραπήγματα των λουτρών, δαπάνη του δήμου, και ενοικιαζόμενον κατά το θέρος μόνον».

Δημήτριος Σπηλιωτόπουλος, Ο Πειραιεύς και οι Δήμαρχοι της Α΄ Εκατονταετηρίδος. Πειραιεύς, 1939, παράγραφος 99 (σελ. 116 - 117): «Εις τον λιμενίσκον αυτόν υπήρχον εγκατεστημένοι θαλάσσιοι λουτήρες, γυναικών και ανδρών διά τα θαλάσσια λουτρά των κατοίκων. Και οι μεν γυναικείοι λουτήρες εις σχήμα κυκλικόν με μικρόν άνοιγμα προς την θάλασσαν ήσαν τοποθετημένοι εις το τέρμα της λεωφόρου Β΄ Μεραρχίας (πρώην Αιγέως), οι δε ανδρικοί λουτήρες ήσαν τοποθετημένοι εις σχήμα Π προς το αρκτικοανατολικόν μέρος του λιμενίσκου, εις ό σημείον καταλήγει η οδός Βούλγαρη, εχωρίζοντο τα δύο σκέλη του Π δι’ ενός στενού και μακρού διαδρόμου, διευθύνοντο δε από τον Γιαννιό Πρεβεδούρο και από τον Ιωάν. Κράκαρην , και εκεί ελουόμεθα όλοι οι Πειραιείς μέχρι του έτους 1885 ή 1886, όποτε κατόπιν μιάς σφοδροτάτης σοροκάδας μετεβλήθησαν οι ξύλινοι λουτήρες εις θρύψαλα, και έκτοτε δεν εστήθησαν πλέον θαλάσσιοι λουτήρες εκεί πολύ ορθώς, διότι ο πέριξ του λιμενίσκου χώρος είχε κατοικηθή, είχον μεταβληθή αι ακταί αυτού εις ωραίους περιπάτους, αλλ’ εστήθησαν οι παρά την Σπηλιά (Σηράγγιον, όπερ ανεκάλυψε και περιέγραψεν ο μακαρίτης Ιάκωβος Χ. Δραγάτσης) και την Φρεατίδα, και πολύ βραδύτερον οι κάτωθι του Σταυρού ή Τηλεγράφου της Πειραϊκής Χερσονήσου, εις τον υπέροχον αμμώδη κολπίσκον, οι και μέχρι σήμερον διατηρούμενοι, και οι παρά την Δραπετσώνα τοιούτοι. Εις το στόμιον του λιμενίσκου τούτου κάτωθι της πρώτης οικίας Τσίλλερ και ήδη οικίας Ποταμιάνου και ακριβώς, εις ό μέρος υπάρχει έν μικρόν τετράγωνον, εστρωμένον ήδη με πλάκας εκ μαρμάρου, υπήρχε μία βραχώδης εξοχή εκτισμένη με λίθους τετραγώνους Πειραϊκής χερσονήσου από αρχαιοτάτων χρόνων, ήτις εκαλείτο κάβος, και εκεί όλοι οι εργατικοί, οι δεινοί κολυμβηταί ελάμβανον τα θαλάσσια λουτρά των, διότι εις το μέρος εκείνο η θάλασσα είχε βάθος, εσχηματίζοντο δε και ρεύματα, ολίγον δε απωτέρω προς το μικρόν ακρωτήριον απέναντι της Φρεατίδος ελούετο χειμώνος τε και θέρους είς εκ των πρώτων διδασκάλων του Πειραιώς, ο μακαρίτης Γούναρης. Αντιθέτως οι μη γνωρίζοντες να κολυμβώσιν, ως και οι το πρώτον μανθάνοντες να κολυμβώσι, ελούοντο προς το μεσημβρινόν μέρος του λιμενίσκου και ακριβώς κάτωθι της νυν οικίας Βρυώνη ένθα υπήρχον ίχνη τινά μακρών τειχών, άτινα εσώζοντο μέχρι τινός, εκαλείτο δε τούτο καβάκι».       

Μαριάνθη Κοτέα, Η Βιομηχανική Ζώνη του Πειραιά (1860 - 1890), Αθήνα 1997, σελ. 56: «Στο Πασαλιμάνι υπήρχαν επίσης δύο, δημοτικά ξύλινα παραπήγματα λουτρών, ένα για τους άνδρες κι ένα για τις γυναίκες καθώς κι ένα λιθόκτιστο καφενείο, που νοίκιαζε ο Δήμος κάθε καλοκαίρι».

Σταματίνα Μαλικούτη, Πειραιάς 1834 - 1912, Π.Ι.Ο.Μ., 2004, σελ. 124. Βλέπε και ειδική μελέτη της για τα λουτρά του Πειραιά.

Στέφανος  Μίλεσης, Διαδίκτυο, ΠΕΙΡΑΙΟΡΑΜΑ, 22 Μαρτίου 2012. «Τα πρώτα θαλάσσια λουτρά της Πλατείας Κανάρη (Πασαλιμάνι).