Η απόπειρα κατοίκησης των Ψαριανών στον Πειραιά.

                                                                                     Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Σε παλαιότερο άρθρο μου είχα απλά αναφερθεί για την αποτυχημένη προσπάθεια που έκαναν οι Ψαριανοί να μετοικήσουν στον Πειραιά μετά την καταστροφή του νησιού τους τον Ιούνιο του 1824, αρκετά πριν τον ερχομό των Χιωτών και των άλλων εποίκων για την δημιουργία της νέας πόλης. [Η Χιώτικη συνοικία του Πειραιά: μιά πόλη μέσα στην πόλη, δημοσίευση στο blog, Παρασκευή 18 Απριλίου 2014]

Ο άδειος πειραϊκός χώρος είχε γίνει πόλος έλξης αρκετών «επενδυτών» με το σκεπτικό ότι με την αναχώρηση των Τούρκων θα αξιοποιόταν σύντομα και θα ανέβαινε η τιμή των εδαφών του.

Ο Δημήτριος Σπηλιωτόπουλος στο βιβλίο του «Ο Πειραιεύς και ο Δήμαρχοι της Α΄ εκατονταετηρίδος», Πειραιεύς 1939, σελ. 6 γράφει: «Και η ερημία αύτη διήρκησε καθ’ όλα τα έτη του απελευθερωτικού μας αγώνος. Και είνε μεν αληθές ότι κατά το έτος 1824 εγένετο απόπειρα υπό της τότε Κυβερνήσεως να κατοικηθή ο Πειραιεύς μετά την καταστροφήν των Ψαρρών υπό των διασκορπισθέντων εις διάφορα μέρη της Ελλάδος Ψαρριανών, αλλ’ η απόπειρα αύτη απέτυχεν ένεκεν διαφωνίας προς τους κατέχοντας μεγάλας εκτάσεις του Πειραιώς, Αθηναίους ως προς το μέρος του νέου οικισμού, και ούτω η ερημία εξηκολούθησε να καλύπτη τον άλλοτε ευκλεά, ένδοξον, και ωραίον Πειραιά».

Κύρια πηγή για τις κινήσεις που έγιναν ώστε να κατοικηθεί ο Πειραιάς από τους Ψαριανούς είναι ο Διονύσιος Σουρμελής στο βιβλίο του «Ιστορία των Αθηνών/ κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα/ αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων..», έκδοσις δευτέρα, Εν Αθήναις, 1853.

Στις σελίδες 102 - 105 διαβάζουμε:

«Επειδή δε κατ’ αυτήν την εποχήν ήλθον εις Αθήνας οι προκριτώτεροι των Ψαριανών, παρρησιάσαντες εις το Κοινόν διαταγήν της Διοικήσεως περί κατοικήσεως αυτών εν Πειραιεί, δεν ευρίσκω άλλην ευκαιρίαν, ει μη την παρούσαν, να παρενείρω [δηλαδή να παρεμβάλλω, να πω] τα μεσολαβηθέντα περί της υποθέσεως αυτής.

Οι Ψαριανοί αφού έχασαν την ιδίαν αυτών Πατρίδα εζήτουν μέρος αρμόδιον και συντελεστικόν δια να συνοικήσωσιν αμεταστάτως. Μετά πολλάς και σπουδαίας σκέψεις ευρίσκουσιν αντικείμενον του ζητουμένου τον Πειραιά. Όθεν αναφερόμενοι περί τούτου εις την Διοίκησιν, επιτυγχάνουσι την συγκατάθεσιν αυτής, ήτις διατάττει και προτρέπει τους Αθηναίους, να συγχωρήσωσιν [δηλαδή να επιτρέψουν] εις τους απόλιδας Ψαριανούς να οικισθώσιν εις Πειραιά.

Οι Αθηναίοι συνέρχονται περί τούτου, αναγινώσκουσι την διαταγήν, συνομιλούσι μετά των απεσταλμένων Ψαριανών, και ακούσαντες τους λόγους αυτών, σκέπτονται ιδιαιτέρως περί τούτου ως σπουδαίου πράγματος. Τέλος αποφασίζουσιν, οι μεν Ψαριανοί να κατοικήσωσι την εθνικήν γην του Πειραιώς, οι δε πολίται να κρατήσωσι εις ιδίαν χρείαν την ιδιόκτητον του ενταύθα Μοναστηρίου του αγίου Σπυρίδωνος. 

Όθεν την ακόλουθον ημέραν πεντέξ των προκρίτων Πολιτών, και οι απεσταλμένοι των Ψαριανών κατέρχονται εις Πειραιά· τον θεωρούν, μετρούσι τον Ισθμόν του, και παρατηρούντες, και παρεξετάζοντες τας θέσεις, ευρίσκουσιν αρμοδιωτέραν και επιτηδειοτέραν εις οικοδομήν Πόλεως εκείνην του Μοναστηρίου, παραιτούντες δι’ όλου την εθνικήν.

Οι Αθηναίοι μη στέργοντες να παραχωρήσωσιν αυτοίς την γην του Μοναστηρίου, μη θέλοντες όμως να τους ψυχράνωσι, διορίζουσι μεν επιτροπήν έκτινων Πολιτών να κοινοποιήση προς αυτούς ταύτα.

 » Αδελφοί Κύριοι Ψαριανοί.

Οι Αθηναίοι σας εξηγούσι και αύθις δι’ ημών την ευχαρίστησιν, ην έχουσιν, ότι μέλλουν να σας απολαύσωσι συγκατοίκους εις την πατρίδα των κατά την διαταγήν της Σ.[δηλαδή Σεβαστής] Δοικήσεως. Επειδή όμως η διαταγή αύτη δεν προσδιορίζει ούτε τον τρόπον της κατοικήσεώς σας εις Πειραιά, ούτε το μέρος, εις ό μέλλετε να κτίσετε την Πόλιν. Και επειδή η γη του Πειραιώς δεν είναι όλη εθνική, αλλ’ είνε, εκτός του εθνικού, και μέρη ιδιόκτητα, και του Μοναστηρίου του αγίου Σπυρίδωνος· δια τούτο κοινῄ γνώμῃ οι Αθηναίοι απεφάσισαν να στείλωσι δύο απεσταλμένους των προς την Σ. Διοίκησιν, όπου θέλουν παρευρεθή συγχρόνως και οι ιδικοί σας πληρεξούσιοι, δια να αποφασισθώσιν εκεί τα πάντα περί αυτής της υποθέσεως προς αιώνιον ειρήνην και αδελφικήν αγάπην μεταξύ μας. έρρωσθε.»

Τῃ 11 Ιαννουαρίου 1825.

Η επιτροπή του λαού των Αθηνών.

Προς δε την Διοίκησιν γράφουσιν ούτω.

» Σ. Διοίκησις.

Προ ημερών εφάνησαν ενταύθα απεσταλμένοι των Ψαριανών παρρησιάζοντες προς ημάς διαταγήν της 

Σ. Διοικήσεως, δι’ ης αποφασίζεται να κτίσωσι Πόλιν εις Πειραιά οι Ψαριανοί, και να κατοικήσωσιν εκεί. 

Το πράγμα τούτο όσον νομίζεται ωφέλιμον εις το έθνος ως αρχή νέας δόξης και ευτυχίας της Πατρίδος, τόσον εχαροποίησε και όλους ημάς, και απεδέχθημεν ευπειθώς την διαταγήν αυτής. Ο λαός των Αθηναίων έκλεξεν επιτροπήν, ήτις εξήγησε τα τοιαύτα αισθήματά του προς τους απεσταλμένους Ψαριανούς, τους συνώδευσεν εις το να παριεργασθώσι τον Πειραιά, και να εκλέξωσι το μέρος της εθνικής γης, το αρμοδιώτερον εις τον σκοπόν των. Οι αδελφοί όμως ούτοι αντί να εκλέξωσι τον τόπον, όπου ήτον και η παλαιά Πόλις του Πειραιώς, η τινα άλλον, εζήτησαν επιμόνως, και ζητούσι να κτίσωσι την νέαν Πόλιν των εις το μέρος εκείνο, το οποίον σύγκειται από γην ιδιόκτητον και γην του Μοναστηρίου του αγίου Σπυρίδωνος, προβάλλοντες, ότι δια μεν την ιδιόκτητον η Δίοικησις δίδει άλλην εις τους κυρίους αυτής· εκείνη δε του Μοναστηρίου προσδιορίζεται παρά της Διοικήσεως προς αυτούς· πράγματα τα οποία εφάνησαν άδικα προς τον λαόν και δυσπαράδεκτα· επειδή και έν μερος των Αθηναίων σχεδιάζει προ χρόνων να μετοικήση εις Πειραιά, δια το οποίον και έν μέρος ηγόρασε πολλήν γην ιδικήν των ενταύθα, επιθυμούντες να απολαύσωσι τα καλά του εμπορίου, κατοικούντες εις τον λιμένα τούτον. ώστε το παράδειγμα τούτων έμελλον ν’ ακολουθήσωσι και άλλοι πάμπολλοι Αθηναίοι.

Ένεκα τούτου ο λαός των Αθηνών συγκροτήσας κοινήν συνέλευσιν αναφέρεται προς την Σ. Διοίκησιν, 

και παρακαλεί, ως κοινή μήτηρ να οικονομήση το συμφέρον και των δύο γνησίων τέκνων της Ψαριανών και Αθηναίων, χωρίς ούτε το έν καλόν να λείψη, ούτε προς τους άλλους να γένη άδικον· Και να προσδιορίση έν μέρος μεν της εθνικής γης δια να κτισθή η των Ψαριανών Πόλις, εκείνη δε του Μοναστηρίου, επειδή έχουσι περισσότερον δικαίωμα εις αυτήν οι Αθηναίοι, ήτις είναι αφιερώματα των πατέρων των, να μείνη δια τους Αθηναίους, οίτινες έχουσιν απόφασιν να κατοικήσωσι και αυτοί περί τον λιμένα. Περί δε της ιδιοκτήτου λόγος ουδείς· επειδή είνε εις όλους γνωστόν, ότι οι νόμοι εγγυώνται την ασφάλειαν της ιδιοκτησίας των Πολιτών, και ποτέ δεν την αφαιρούσιν.

Η Σ. Διοίκησις δεν αμφιβάλλομεν, ότι θέλει αναπαύση τα δίκαια και των Αθηναίων, περιθάλπουσα και κατοικίζουσα ενταυτώ τους Ψαριανούς εις την εθνικήν γην του Πειραιώς, το οποίον είναι και εις ημάς επιθυμητόν, και εις το έθνος ωφέλιμον.

Πέμπονται παρά της Πόλεως ο Πανοσιώτατος Συμεών Ηγούμενος του αγίου Σπυρίδωνος, και ο Κύριος Αγγελάκης Καγγελέρης να παραστήσωσι και δια ζώσης φωνής προς την Σ. Διοίκησιν τα δίκαια ταύτα των Αθηναίων.

Την 21 Ιαννουαρίου 1825.

Οι Πατριώται Αθηναίοι.

(Σ. Τ.) (Έπονται αι υπογραφαί).

Το ίδιο κείμενο του Σουρμελή περιλαμβάνεται στο «Πειραϊκό Αρχείο» του Παρασκευά Ευαγγέλου, δεύτερος τόμος, Πειραιάς, 1983, σελ. 57 - 59 και συνεχίζει με δύο ακόμα διαφωτιστικά έγγραφα αντιγραμμένα από τους φακέλους του Ιστορικού Αρχείου Πειραιώς τα οποία παραθέτω όπως δημοσιεύονται στις σελίδες 

59 - 60:

Προς το έξοχον Υπουργείον των Εσωτερικών.

Κατά την Διαταγήν του Υπουργείου τούτου υπ’ Αρ. 339 απήλθον εις Αθήνας μετά των πληρεξουσίων των Ψαριανών, και πρώτον εδιασχύνησα [από το σχοινίζω = καταμετρώ τη γη με σχοινί] το παλαιόν θεμέλιον του Πυρεώς, και το οποίον μέλλει να γίνη το τείχος κατά την ζήτησιν των ψαριανών, οπού ανεβαίνει εις τον Αριθμόν βημάτων 2.560 και είναι ως ακολούθως· από τας αρχάς του παλαιού τείχους, εις τον λιμένα άντικρυ του Κανθάρου έως της πόρτας του Πυραιά της αγούσης εις τον λιμένα βημ.: 750 και απ’ αυτήν έως εις την πόρταν της Μεσογείας Μουνηχείας βημ. 450, όμως από την πόρταν της Μουνηχείας έως την πόρταν της Ακροπόλεως βημ. 400, και από την πόρταν της Ακροπόλεως έως εις τον προμαχώνα βημ. 400, και από τον προμαχώνα έως εις την πόρταν του Φαλύρου βημ. 360: και από την πόρταν του φαλύρου έως εις το φαλύραιον οπού καταντά εις την θάλασσαν βημ. 200. Αυτό είναι το όλον τείχος. Εμέτρησα ωσαύτως την ιδιόκτητον γην οπού περικλείη το τείχος, και η οποία συνίσταται εις στρέματα 163¾ εκ των οποίων μόνον 47 είναι προς το μέρος του λιμένος όπου θα κτισθή η πόλις, τα δε λοιπά είναι εις το μέσον του Πυραιά - όμως έν ιδιόκτιτον οσπίτιον με Μαγαζί και περιοχήν, κτήμα του κ. Σπύρου Αλεξάνδρου, Παναγή Κουστή, και Σπύρου Γιαννάκη, ένα όμοιον μαγαζί των υιών Σπυρίδων Πάλη, έτερον όμοιον του Παναγιώτη Βλάχου και Βασίλη Σαράντι, αυτά είναι πλησίον του Μοναστηρίου, είναι προσέτι εις την σκάλαν του Πυραιά ένας Πύργος και έξ μαγαζιά εθνικά - εμέτρισα ωσαύτως και την Μοναστηργιακήν Γην στρεμ.: 865 και 108 δένδρα ελαιών. Εμέτρισα ωσαύτως και την εθνικήν ομαλήν γην στρεμ. 689 η δε λοιπή γη είναι ανόμαλος και πετρώδης. –

Και με το προσήκος Σέβας υποφαίνωμαι

Εν Ναυπλίω τη 17 Φεβρ. 1825 ο ευπειθής πατριώτης/ Κωνστ. Δεληγιάνης

Ίσον απαράλλακτον τω πρωτοτύπω

Εν Ναυπλίω τη 18η Φεβρ. 1825

Δια τον Γεν. Γραμμ. των Εσωτερικών

Α. Γλαράκης.

...........................................................................................................................

Αρ. 517.

Προσωρινή Δικοίκησις της Ελλάδος

Το Υπουργείον των Εσωτερικών

Προς το εκτελεστικόν Σώμα

Κατά την υπ’ αρ. 2513 διαταγήν του Σ. τούτου σώματος διώρισεν το Υπουργείον άνδρα άξιον και έμπειρον, τον κ. Κωνσταντίνον Δελιγιάνην, και τον απέστειλεν εις Πειραιά δια να εξετάση την γην εκείνη, καθ’ ην μέλλει να οικοδομηθή η πόλις των Ψαρρών, ο οποίος κατά τας οποίας οδηγίας έλαβεν παρά του Υπουργείου, έκαμεν τας αναγκαίας και ακριβείς παρατηρήσεις του. Και ιδού διευθύνεται προς το Σ. τούτο σώμα αντίγραφον αυτών των παρατηρήσεων προς πληροφορίαν του.

Εν Ναυπλίω τη 19 Φεβρ. 1825

ο Υπουργός τως Εσωτερικών

(Τ. Σ.) ο Γεν. Γραμματεύς Γ. Γλαράκης.

             

Τα δύο παραπάνω έγγραφα (είναι φωτοτυπίες άλλων πρωτοτύπων) δώρησε στο Ι.Α.Π. ο Ιωάννης Μελετόπουλος με αύξοντες αριθμούς 35 και 36. Μία τρίτη φωτοτυπία, με αριθμό 38, περιέχει επιστολή των Αθηναίων με χρονολογία 13 Μαρτίου 1825 «προς το Σεβαστόν Βουλευτικόν σώμα» όπου επαναλαμβάνουν την πλήρη αντίθεσή τους στο να κατοικήσουν οι Ψαριανοί στις ιδιοκτησίες τους και στην περιουσία της μονής με το επιχείρημα ότι «ο τόπος ο εθνικός είναι αρκετός να οικοδομήσουν την πόλιν των με όποιον δήποτε τρόπον θέλουσιν». 

Διαπιστώνουμε ότι ο Κωνσταντίνος Δεληγιάννης χωροθέτησε τον τόπο που θα κτιζόταν η πόλη των Ψαριανών ανάμεσα σε τμήμα της περιμέτρου των αρχαίων τειχών, συνολικού μήκους 2.560 βημάτων. 

Τα τοπωνύμια της εποχής ίσως μας μπερδεύουν λίγο επειδή δεν είχαν τακτοποιηθεί τα αρχαία πάνω στο σύγχρονο έδαφος. Λιμήν Μουνυχίας λεγόταν το Πασαλιμάνι, λόφος Μουνυχίας τα υψώματα της Πειραϊκής Χερσονήσου και Φάληρο - «Φαλύραιον» το Μικρολίμανο και ο φαληρικός όρμος. Όμως δεν θα μάθουμε τι εννοεί με τις πόρτες (πύλες;) του Πειραιά, της Μεσόγειας Μουνυχίας και της Ακροπόλεως αν δεν βρούμε το σχέδιο που μάλλον θα είχε συντάξει ο Δεληγιάννης. Με την ευκαιρία βλέπουμε ονόματα μερικών ιδιοκτητών σπιτιών και μαγαζιών που έμεναν στον Πειραιά στα 1824 - 1825 και ότι υπήρχαν στην πρόχειρη αποβάθρα («σκάλα») ακόμα έξι κρατικά καταστήματα κοντά στον πύργο του τελωνείου. 

Ο Μελετόπουλος [Πειραϊκά, 1945, σελ. 19] αναφέρει για τον ηγούμενο Συμεών Μαρμαροτούρη - τον οποίο εμπιστεύτηκαν οι Αθηναίοι να υπερασπίσει τα δικαιώματά τους στο θέμα των Ψαριανών μαζί με τον (από επιφανή αθηναϊκή οικογένεια και πρόκριτο) Καγγελέρη - ότι «Ούτος έζησε πολλά έτη μετά την επανάστασιν και εχρησίμευσεν ως οριοδείκτης την κτημάτων της διαλυθείσης πλέον Μονής του Αγ. Σπυρίδωνος, η δε μεγάλη πείρα του περί των Πειραϊκών εν γένει κτημάτων, έκαμε τον Κασομούλην ν’ απευθυνθή προς αυτόν δια τον καθορισμόν διαφόρων τοποθεσιών· το αυτό έπραξε και ο ιστορικός των Αθηνών Διονύσιος Σουρμελής. Ο Συμεών είχε και ατομικά κτήματα εις τον Πειραιά, το δε 1837 είναι μέλος της επιτροπής του Δημοτικού σχολείου».

Ο Συμεών πέθανε ογδοντάρης στα 1847. «Ην δε Άνθρωπος του Κόσμου, ό εστί πεφωτισμένος και έχων γνώσεις Πολιτικάς, Ιστορικάς, και άλλας βιωτικάς, σύνεσιν δε και νουν τέλειον» [Σουρμελής, σελ. 105]

Μεταξύ άλλων, Ψαριανοί έλαβαν μέρος στην απελευθέρωση του πειραϊκού χώρου στις 25 Ιανουαρίου του 1827. Μαζί με την ατμοκίνητη «Καρτερία», «την δια θαλάσσης εκστρατείαν» βοήθησαν «και δύο Βρίκια Ψαριανά, το μεν Ν. Γιανίτζη, το δε Δημητρίου Παππά Νικολή».

Συμπεραίνουμε ότι όλα έγιναν όπως ήθελαν οι Αθηναίοι. Οι Ψαριανοί αναγκαστικά σταμάτησαν να ενδιαφέρονται: «Η διοίκησις δεν έπραξεν, ει μη κατά το γράμμα των Αθηναίων· οι δε Ψαριανοί παρημέλησαν την υπόθεσιν» έγραψε ο Σουρμελής τελειώνοντας την σύντομη παρέμβασή του στο θέμα. Δεν ανέφερε όμως ότι για τους Ψαριανούς δόθηκε αργότερα μια άλλη έκταση γης. Με πρώτη απόφαση στα τέλη του 1833 και οριστική στα 1847 κάποιοι απ’ αυτούς ήλθαν κι έκτισαν τα σπίτια τους στην Ερέτρια [την έχω επισκεφθεί πολλές φορές, έχω δει και το σπίτι του Κωνσταντίνου Κανάρη], η οποία μάλιστα στα 1849 και για πολλές δεκαετίες (έως το 1960) ονομάστηκε επίσημα - αν και δεν επεκράτησε στον προφορικό λόγο - ΝΕΑ ΨΑΡΑ.