Επιστροφή στα 1963.

Μια περιγραφή του Πειραιά

λίγο πριν την εποχή που τον πρωτογνώρισα.

                                                                                Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης. 

Αν υπήρχε μια τέτοια επέτειος, θα μπορούσα να πω ότι φέτος, το 2014, γιορτάζω τα πενηντάχρονά μου στον Πειραιά. Πενήντα χρόνια Πειραιώτης, όχι γέννημα, αλλά θρέμμα δεν είναι και λίγα.

Ήθελα να γνώριζα και να περιέγραφα την πόλη, έτσι όπως την βρήκα τότε.

Να με οδηγήσει κάποιος στους δρόμους της, να μου δείχνει κι εγώ να γράφω.

Ξεναγός θα μπορούσε να είναι ο καθένας από σας αλλά έτσι που τα χαλάει ο χρόνος και τα ανακατεύει 

η μνήμη φοβάμαι ότι θα μπερδέψουμε όλοι μαζί τα γεγονότα και θα παρασυρθούμε σε πολλά ατοπήματα. Βρήκα λοιπόν τον κατάλληλο οδηγό στο δημοσιογραφικού τύπου κείμενο ενός πολυτελούς εντύπου διαστάσεων 34Χ24,5.

Είχε τίτλο ΕΛΛΑΔΑ, μηνιαία εικονογραφημένη τουριστική επιθεώρησις, ήταν περιοδικό του Οργανισμού Τουριστικών Εκδόσεων του Γιώργου Βαρελά που έβγαλε σε δύο τόμους και τον Τουριστικό Οδηγό για την Ελλάδα. Η «ΕΛΛΑΔΑ» στοιχειοθετείται με καινούργια τυπογραφικά στοιχεία και τυπώνεται όφφσετ στο Εργοστάσιο Γραφικών Τεχνών «Παρθενών», Πραξιτέλους 5, Πειραιεύς»! γράφει το πρώτο της τεύχος του Απριλίου 1963.

Το αφιέρωμα στον Πειραιά κρατάει 14 σελίδες. Την αναδρομή στην αρχαία ιστορία και την ξενάγηση στο παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο της οδού Φιλελλήνων κάνει ο Π. Γ. Πυριοβολής. Ανώνυμα είναι τα μέρη για την ξενάγηση στην πόλη και τον πνευματικό Πειραιά. Δεν ξέρουμε τον κύριο συντάκτη, ίσως είναι πάλι ο Πυριοβολής. Όμως διευκρινίζεται «τα κείμενα για τον Πειραιά στηρίζονται σε συνεντεύξεις, κρίσεις, γνώμες, κείμενα, προτάσεις, πληροφορίες και παρατηρήσεις» πολλών Πειραιωτών, όπως των Βελιώτη, Γεράνη, Θεοχάρη, Κωστέα, Λεβάντα, Μαρμαρινού, Μελετόπουλου, Μητρόπουλου, Μουστάκα, Πανάγου, Πανίτσα, Σούκα, Χατζημανωλάκη.

Με την παρακάτω ανάγνωση ας γυρίσουμε στα τότε δεδομένα, ας δούμε τι έγινε και πώς εξελίχτηκε κάθε «αθώα» περιγραφή του τοπίου και ας την συγκρίνουμε με τα σημερινά στενάχωρα ή ευχάριστα αποτελέσματα.

ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ

Η ΠΕΡΙΟΧΗ γύρω από την πλατεία του Δημοτικού Θεάτρου μέχρι την Αγία Τριάδα και γύρω από το «Ρολόι» (Δημαρχείο) και τον Άγιο Σπυρίδωνα μέχρι την πλατεία Καραϊσκάκη, είναι η καρδιά του σημερινού Πειραιά. Στους παλμούς αυτής της καρδιάς συντονίζεται η πολύπλευρη ζωή της ναυτικής και βιομηχανικής μεγαλουπόλεως.

Εδώ βρίσκονται τα κεντρικά καταστήματα (στις δύο κεντρικές λεωφόρους Βασιλέως Κωνσταντίνου και Γεωργίου του Α΄), τα κέντρα της πειραϊκής πνευματικής ζωής, τα δημόσια καταστήματα, οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί και οι περισσότερες εταιρίες. Στην πλατεία του Δημοτικού Θεάτρου διασταυρώνονται οι περισσότερες αστικές συγκοινωνιακές γραμμές του κέντρου της πόλεως. Και γύρω στο «Ρολόι» και στην πλατεία Καραϊσκάκη βρίσκονται οι αφετηρίες των υπολοίπων γραμμών.

Κατηφορίζοντας από το Δημοτικό Θέατρο προς το λιμάνι, ακολουθούμε τη λεωφόρο Γεωργίου του Α΄. 

Στην αρχή της λεωφόρου από τη μιά πλευρά υψώνεται μεγαλοπρεπής ο ναός της Αγίας Τριάδος, που είχε βομβαρδισθή κατά την Κατοχή και ανοικοδομήθηκε πριν από λίγο καιρό. Δίπλα στην Αγία Τριάδα βρίσκεται η αφετηρία των λεωφορείων, που συνδέουν τον Πειραιά με την Αθήνα δια της οδού Πειραιώς - Αθηνών. Απέναντι εκτείνεται ο «Κήπος του Θεμιστοκλέους», που παλαιότερα ονομαζόταν «Τινάνειος». Είναι ένα συμπαθητικό πάρκο, που συγκεντρώνει κάθε μέρα πολλούς φίλους της γαλήνης και του ρεμβασμού.

Πίσω ακριβώς από το πάρκο βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, στον τόπο όπου, πολύ πριν από την επανάστασι του 1821, είχε κτισθή ομώνυμο μοναστήρι.

«Το Ρολόι». Ώρα 12.10 το μεσημέρι. Το κτήριο στα τελευταία χρόνια της ύπαρξής του. Μπροστά, περίπτερο με διαφημίσεις του καφέ ΠΑΠΑΓΑΛΟΣ και των «σιγαρέττων πολυτελείας» ΑΡΩΜΑ. Επίσης τηλεφωνικός θάλαμος παλαιού τύπου. Πίσω η Αγία Τριάδα ακόμα με σκαλωσιές.           Περνάει το «πράσινο» λεωφορείο των ΕΗΣ (παραλαβή από τη γαλλική εταιρεία CHAUSSON).       Οι φωτογραφίες τραβήχθηκαν με φιλμ FOMAPAN.

Απέναντι από τον «Κήπο του Θεμιστοκλέους», προς την παραλία, βρίσκεται το γραφικό παλιό κτίριο του «Ρολογιού», όπου στεγάζονται οι περισσότερες υπηρεσίες του Δήμου. Το κτίριο αυτό θεμελιώθηκε το 1869. Τα αρχικά σχέδια προέβλεπαν εδώ την εγκατάστασι χρηματιστηρίου. Πραγματικά, όταν η κατασκευή τελείωσε, επί δημαρχίας Δημητρίου Αθ. Μουτσοπούλου, το κτίριο εστέγασε για λίγο διάστημα το χρηματιστήριο κι’ έπειτα έγινε λέσχη. Ο Δημήτριος Μουτσόπουλος εδώρησε το τετράπλευρο ιστορικό ρολόι του πυργίσκου, που ήταν χτισμένο τότε στη διασταύρωσι των οδών Δημοσθένους και Λυκούργου, στη γειτονική κεντρική αγορά. Τον καιρό που δημάρχευε στον Πειραιά ο Αριστείδης Ομηρίδης Σκυλίτσης 

(1883 - 1887), οι παράγοντες της πόλεως έκριναν ότι το κτίριο της κεντρικής αγοράς δεν ήταν κατάλληλο και μετέφεραν τις δημοτικές υπηρεσίες στο «Ρολόι». Στο ισόγειο άρχισε να λειτουργή το καφενείο του Κομνηνού, όπου σύχναζαν μεγάλα πρόσωπα της πολιτικής, των εμπόρων, της ναυτιλίας και της βιομηχανίας.

Κάποιοι έχουν εκφράσει την ευχή και τη γνώμη νη γίνη το «Ρολόι» μουσείο. Τώρα τελευταία μελετούν τη μεταφορά όλων των υπηρεσιών του Δήμου σε νέο κτίριο. Λένε (από δυό χρόνια) πως αυτό θα γίνη γρήγορα.

Η ΖΩΗ του Πειραϊκού λιμανιού συνεχίζεται με ολοένα και πιο εντατικό ρυθμό.

Στην Ακτή Ποσειδώνος, μπροστά στο «Ρολόι», μικρά πλοία περιμένουν επιβάτες για τα λιμανάκια και τους συνοικισμούς της Αίγινας και της Σαλαμίνας: Αγία Μαρίνα, Άγιος Νικόλαος, Σελίνια. Λίγο πιο πέρα, προς τα δεξιά, ξεκινούν μεγαλύτερα πλοία για τον Πόρο, την Ύδρα και τις Σπέτσες. Το καλοκαίρι, ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα, όλος ο γύρω χώρος γεμίζει από πελώριες ουρές εκδρομέων, που ξεχύνονται στ’ αντικρυνά ακρογιάλια.

Προς τ’ αριστερά η προκυμαία (Ακτή Μιαούλη) κάνει μιά καμπύλη και συνεχίζεται σχεδόν ευθύγραμμα μέχρι το Τελωνείο. Πηγαίνει κανείς ως εκεί με τα πόδια ή με λεωφορείο.

Στο Τελωνείο (παλιά περιοχή της «Δογάνας») επικρατεί πάντα μιά ατμόσφαιρα πυρετού. Εδώ αράζουν τα μεγάλα υπερωκεάνια κι’ από’ δω ξεκινούν για τα μακρυνά τους ταξίδια. Ένα πολύμορφο και πολυθόρυβο πλήθος από ξένους τουρίστες συνωθείται σ’ αυτή την ιδιότυπη πειραϊκή Βαβέλ. Κόσμος πολύς κι’ αδιάκοπη αναστάτωσις. Ταξί, φορτοταξί, καρρότσια, ένας «τσιτσερόνε» που προθυμοποιείται να εξυπηρετήση τους τουρίστες με τις ελάχιστες γνώσεις και την πολλή καπατσοσύνη του, πρόσωπα κι’ αποσκευές που πηγαινοέρχονται, μικροπωληταί, όργανα της τάξεως, «κράχτες» για ξενοδοχεία, αυτοκίνητα, είδη λαϊκής τέχνης.

Στην πλατεία του Τελωνείου έχουν μεταφερθή τελευταία οι αφετηρίες των λεωφορείων Κερατσινίου και Περάματος. Από εδώ ξεκινούν και τα λεωφορεία που κάνουν το γύρο του λιμανιού, μέχρι την Ακτή Βασιλειάδου.

Στον παραλιακό δρόμο πλήθος τα καταστήματα με τα πολύχρωμα και κακοχρωματισμένα «ενθύμια». Σ’ αυτή την περιοχή μπορείς ν’ ακούσης τα πιο περίεργα καλέσματα σ’ όλες τις γνωστές κι’ άγνωστες γλώσσες.

Σ’ όλο το μήκος της προκυμαίας ναυτικά γραφεία και τουριστικά πρακτορεία.

Εδώ μπορούμε να κρατήσουμε θέσεις για οποιαδήποτε διαδρομή - και μάλιστα όχι με πολλά χρήματα. Απέναντι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Σ’ αυτή την περιοχή δημιουργήθηκε μιά από τις πρώτες συνοικίες της πόλεως: τα «Υδραίικα».

Ο παραλιακός δρόμος συνεχίζεται και πίσω από το Τελωνείο, περνώντας από τα «Καρβουνιάρικα». 

Στον ορμίσκο αράζουν καΐκια, που αναλαμβάνουν μεταφορές για τα αιγαιοπελαγήτικα νησιά. Η Ακτή Μιούλη συνεχίζεται και φτάνει μέχρι το Βασιλικό Περίπτερο.

ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΠΑΝΩ από το Τελωνείο, στις οδούς Φίλωνος, Νοταρά και Κολοκοτρώνη και στα παρακλάδια τους, εκτείνεται η περιβόητη «αμαρτωλή συνοικία», η Τρούμπα.

Ύποπτα κέντρα, «σπίτια» και «διαμερίσματα», μισόγυμνα «κορίτσια», προβληματικός ερωτισμός. Αμάξια «Ι.Χ.», καρποί των σημαντικών «κερδών». Κι’  ελάχιστες κατοικίες οικογενειών, με την επιγραφή: «Προσοχή! Κατοικείται!».

Αυτήν την ιδιότυπη συνοικία διάλεξε ο Ντασσέν και την έκανε ταινία, που γνώρισε διεθνή επιτυχία!

Γυρίζουμε στο λιμάνι (με λεωφορείο ή με τα πόδια). Δυό βήματα από το «Ρολόι» αρχίζει η ψαραγορά και η κεντρική αγορά του Πειραιά. Εδώ βρίσκει κανείς φρέσκα ψάρια και κάθε είδους θαλασσινά σε σχετικά χαμηλές τιμές. Οι ξένοι τριγυρίζουν ανάμεσα στους πάγκους με τα ψάρια και τα θαλασσινά γιά να χαρούν την «ατμόσφαιρα». Οι πωληταί, ο κόσμος, οι φωνές, η κίνησις, συνθέτουν, πραγματικά, μιάν ιδιότυπη ατμόσφαιρα.

Στην κεντρική αγορά, ο ίδιος θόρυβος κι’ ο ίδιος πυρετός. Λείπει μονάχα η μυρωδιά της θάλασσας και των ψαριών. Εδώ οι Πειραιώτες προμηθεύονται τα τρόφιμά τους. Ξεκινούν συχνά από τις πιο μακρινές συνοικίες, γιατι στην κεντρική αγορά μπορούν να ψωνίσουν καλά και φθηνά πράγματα.

Οι καταστηματάρχες κι’ ο κόσμος παραπονιούνται. Λίγος ο χώρος και πολλά τα άτομα που συναλλάσσονται. Η αγορά έγινε πριν από αρκετά χρόνια, τότε που ο πληθυσμός ήταν λιγοστός κι’ οι ανάγκες περιορισμένες. Σήμερα όμως;

ΚΟΝΤΑ στην κεντρική αγορά βρίσκεται η πλατεία Ιπποδαμείας, όπου ο επισκέπτης συναντά την ιδιόμορφη εικόνα των παλιατζήδικων. Μικρές παράγκες με φτηνά εμπορεύματα. Ευκαιρίες για το φτωχόκοσμο. Και παγίδες για τους αφελείς. Ρούχα, οικιακά σκεύη, παιχνίδια, ραδιοφωνάκια, δίσκοι, μιά μικρή αγορά πουλιών και κλουβιών, παλιά αντικείμενα, όλα μπορεί να τα βρη κανείς στα παλιατζήδικα της πλατείας Ιπποδαμείας.

Από εδώ ξεκινά η οδός Θ. Ρετσίνα. Διασχίζει μιά περιοχή γεμάτη εργοστάσια και καταλήγει στην εργατική συνοικία της Λεύκας. Με την οδό Ρετσίνα γειτονεύει μιά άλλη εργατική συνοικία, τα Καμίνια. Στην πλατεία Ιπποδαμείας βρίσκεται και το Εργατικό Κέντρο Πειραιώς.

Λίγο πιο κάτω από την πλατεία Ιπποδαμείας βρίσκονται οι αφετηρίες των λεωφορείων που ακολουθούν την οδό Θ. Ρετσίνα, περνούν από τη Λεύκα και προχωρούν για την Παλιά Κοκκινιά, τον Καραβά, τη Νίκαια, 

το Γ΄ Νεκροταφείο, τον Κορυδαλλό και τα Γερμανικά.

Σε μικρή απόστασι, στη διασταύρωση των οδών Φίλωνος και Ναυάρχου Μπήττυ, βρίσκεται το κεντρικό ταχυδρομείο του Πειραιά.

Η ΛΕΩΦΟΡΟΣ Δημητρίου Γούναρη ενώνει την πλατεία Ιπποδαμείας με το λιμάνι, στο σημείο όπου τελειώνει 

η Ακτή Ποσειδώνος κι’ αρχίζει η Ακτή Καλημασιώτη και η πλατεία Καραϊσκάκη. Σ’ αυτή την περιοχή και στο χώρο του Τελωνείου σημειώνεται η μεγαλύτερη κίνησις του πειραϊκού λιμανιού. Από εδώ ξεκινούν τα πλοία για όλες τις γραμμές του Αιγαίου. Και οι προβλήτες της πλατείας Καραϊσκάκη, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, είναι ασφυκτικά γεμάτες κόσμο.

Ο Καραϊσκάκης, έχει συνδέσει το όνομά του με τον Πειραιά στις αρχές του 1827 εναντίον των Τούρκων, οπότε απελευθερώθηκε ένα τμήμα της πόλεως. Τραυματίσθηκε βαριά σε μιά εξόρμησί του στο φαληρικό αλίπεδο και πέθανε ύστερα από μερικές ημέρες πάνω στη γολέττα του Άγγλου  ναυάεχου Κόχραν.

Στην πλατεία Καραϊσκάκη βρίσκονται οι αφετηρίες των λεωφορείων, που συνδέουν τον Πειραιά με το Αιγάλεω, το Χαϊδάρι, το Δαφνί, τον Σκαραμαγκά και την Ελευσίνα και με ωρισμένες συνοικίες του Πειραιά.

Τη γύρω περιοχή καταλάμβανε παλιότερα ένα μεγάλο έλος, που έφτανε μέχρι τον γειτονικό σημερινό «Λιμένα Αλών» και την πλατεία Λουδοβίκου, όπου σήμερα βρίσκονται ο σταθμός των Ελληνικών Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων και οι αφετηρίες των γραμμών Προφήτη Ηλία, Φρεατύδος - Χαζτηκυριακείου και Καστέλλας.

Εδώ κοντά ήρθε και κατοίκησε ένας από τους πρώτους εποίκους του νεώτερου Πειραιά, ο Γιαννακός Τζελέπης, που έκτισε στην ακτή το πρώτο πειραϊκό ξενοδοχείο. Μέχρι σήμερα διατηρείται το παλιό όνομα της περιοχής (Ακτή Τζελέπη).

Πολλά από τα αρχαιολογικά ευρήματα του Πειραιά έχουν ανασυρθή κατά καιρούς από το λιμένα (κυρίως από την περιοχή της πλατείας Καραϊσκάκη κι’ από τον προλιμένα). Έχουν διατυπωθή πολλές γνώμες για το πώς βρέθηκαν στο βυθό του λιμανιού. Τελευταία ο Ιω. Μελετόπουλος απέδειξε με μιά μελέτη ότι οι αρχαιότητες αυτές ρίχθηκαν κατά καιρούς σε διάφορα σημεία του λιμανιού, κατά τη διάρκεια εκχώσεων ή επιχωματώσεων.

Σε μικρή απόστασι, στην πλατεία Λουδοβίκου, υψώνεται το κτίριο του σταθμού των ΕΗΣ. Χιλιάδες Πειραιώτες εξυπηρετούνται κάθε μέρα με τα δρομολόγια του μοναδικού ελληνικού «μετρό». Λίγο πιο πέρα βρισκόταν ο παλιός σταθμός των ΣΠΑΠ.

Η περιοχή είναι γεμάτη εργοστάσια και μεγάλες αποθήκες και εκτείνεται, κατά μήκος της παραλίας, μέχρι τον Άγιο Διονύση και τον παλιό σταθμό των ΣΕΚ.

Σήμερα οι σιδηροδρομικοί σταθμοί του Πειραιά έχουν μεταφερθή στο χώρο του μηχανοστασίου του Αγίου Ιωάννου Ρέντη. Στις ακτές, μετά τον Άγιο Διονύση, βρισκόταν η «Ελευθέρα Ζώνη» του λιμανιού κι’ οι μόνιμες κρατικές δεξαμενές.

Γειτονική είναι η εργατούπολις της Δραπετσώνας και πιο βορεινά βρίσκεται η συνοικία της Αναστάσεως και το ομώνυμο νεκροταφείο της πόλεως.

Στις βορεινές ακτές του λιμανιού, μετά τον Άγιο Διονύση, διακρίνονται ίχνη των αρχαίων πειραϊκών τειχών κι’ ενός στρογγυλού πύργου, απ’ όπου ελεγχόταν η είσοδος του λιμανιού. Αντίστοιχος στρογγυλός πύργος υπήρχε και στην απέναντι ακτή της Πειραϊκής χερσονήσου.

Η πλεονεκτική θέσις και η στρατηγική σημασία του κεντρικού λιμανιού του Πειραιά («Λιμήν Κανθάρου») στην αρχαιότητα, σε συνδυασμό με την ύπαρξι δύο άλλων φυσικών κλειστών λιμανιών (της Ζέας και της Μουνιχίας), έκαναν τον δημιουργό της αρχαίας πόλεως Θεμιστοκλή να προσέξη ιδιαίτερα τον Πειραιά και να ενδιαφερθή για την ενίσχυσι και την εξέλιξί του.

Κατά τον μεσαίωνα, ο Πειραιάς ήταν γνωστός με τα ονόματα «Porto Leone» και «Porto Draco», εξ αιτίας ενός πολύ μεγάλου μαρμάρινου αγάλματος λιονταριού, που ήταν στημένο στο λιμάνι. Γύρω στην ιστορία και στην προέλευσι του αγάλματος αυτού έχουν αναπτυχθή πολλές γνώμες. Άλλοι το θεωρούν αρχαίο ελληνικό έργο άλλοι ρωμαϊκής εποχή, άλλοι έργο της Φραγκοκρατίας. Βέβαιο είναι (από χάρτη του Πέτρου Βισκόντι) ότι το 1318 ο Πειραιάς ήταν γνωστός με την ονομασία «Porto Leone». Το άγαλμα βρίσκεται σήμερα μπροστά στον ναύσταθμο της Βενετίας. Το έστειλε εκεί το 1687 ο Φραγκίσκος Μοροζίνης.

Η ΟΔΟΣ Αγίου Δημητρίου, που ξεκινάει από  τον Άγιο Διονύση και καταλήγει στη φερώνυμη εκκλησία, μας φέρνει σε άλλες συνοικίες. Σ’ ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της χρησιμοποιείται από τα λεωφορεία του Περάματος, που ακολουθούν την παραλία μέχρι τον Άγιο Διονύση, μπαίνουν στην Αγίου Δημητρίου, στρίβουν στην Αγχιάλου, διασχίζουν το Κερατσίνι και φθάνουν στο Πέραμα, τη γραφική παραλιακή περιοχή με τα συμπαθητικά κέντρα, όπου βρίσκει κανείς φρεσκότατα ψάρια και θαλασσινά.

Από το Πέραμα ξεκινούν μικρά πλοία για την απέναντι ακτή της Σαλαμίνας (Παλούκια).

Η οδός Αγχιάλου σκαρφαλώνει ανατολικά στο Λόφο της Δεξαμενής ή του Καραβά. Είναι ένας λόφος συμπαθητικός, μιά ήσυχη και ειδυλλιακή τοποθεσία, που μέχρι σήμερα δεν έχει προσελκύσει την προσοχή κανενός αρμοδίου.

Από το Λόφο του Καραβά έχουμε μιά πανοραματική θέα προς όλες τις κατευθύνσεις. Θαυμάσια είναι η θέα προς τη Νίκαια, τον Κορυδαλλό, το Αιγάλεω και την Αθήνα.

ΚΑΤΗΦΟΡΙΖΟΥΜΕ από το Λόφο της Δεξαμενής στα Μανιάτικα και στη συνοικία της Αγίας Σοφίας. Η οδός Παλαμηδίου είναι η «λεωφόρος» της περιοχής, με εμφάνισι κεντρικού δρόμου και με αξιόλογα ποικίλα καταστήματα.

Εδώ βρίσκεται και η αφετηρία της γραμμής Παλαμηδίου - Αγίου Βασιλείου. Παίρνουμε το λεωφορείο, φθάνουμε στο λιμάνι, φθάνουμε στο λιμάνι, περνάμε από την πλατεία Λουδοβίκου, διασχίζουμε την κεντρική αγορά, στρίβουμε από την Αγία Τριάδα και κατεβαίνουμε στη στάσι του Δημοτικού Θεάτρου.

  

«Δημοτικό Θέατρο». Οι φωτογραφίες δεν γράφουν χρονολογίες και οι επιγραφές έξω από αυτό συγχέουν παραστάσεις με εκδηλώσεις... δημοσιεύτηκε όμως στο εν λόγω τεύχος.

ΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ  τώρα στην καρδιά του πνευματικού Πειραιά. Το Δημοτικό Θέατρο συγκεντρώνει κάθε χρονιά τις περισσότερες κι’ αξιόλογες πνευματικές ή κοινωνικές εκδηλώσεις.

Στη μιά πτέρυγα του Δημοτικού Θεάτρου λειτουργεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη, που εξυπηρετεί κυρίως τους φοιτητάς και τους μαθητάς. Ο χώρος δεν είναι ούτε άνετος, ούτε κατάλληλος. Κι’ εκτός αυτού, κάθε στιγμή υφίσταται κίνδυνος καταστροφής από πυρκαϊά. Έχει γίνει ένα σχέδιο να μεταφερθή η βιβλιοθήκη στο κτίριο του «Προμηθέως», στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, και να δημιουργηθή εκεί ένα πνευματικό κέντρο, σε συνδυασμό με την αξιοποίησι του γύρω χώρου, που σήμερα καταλαμβάνεται από παλιά κτίρια στρατιωτικών υπηρεσιών.

Στο κτίριο του Δημοτικού Θεάτρου στεγάζεται προσωρινά και το «Ιστορικό Πειραϊκό Αρχείο», δωρεά προς τον Δήμο του δικηγόρου και συγγραφέα κ. Ιωάννου Αλ. Μελετοπούλου. Το αρχείο αυτό είναι μιά πολύτιμη συλλογή εικόνων, νομισμάτων, χαρτών, εγγράφων, φωτογραφιών, φωτοαντιγράφων, βιβλίων και τευχών σχετικών με την ιστορία του Πειραιά, από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα.

Απέναντι από το Δημοτικό Θέατρο υψώνονται δύο συγκροτήματα κτιρίων, που ανήκουν σε δυό από τα σημαντικώτερα σχολεία του Πειραιά. Είναι το Α΄ Πρότυπο Γυμνάσιο Αρρένων και η Ράλλειος Ακαδημία. 

Δίπλα στο Πρότυπο Γυμνάσιο ένα άλλο κτιριακό συγκρότημα ανήκει στον γνωστό Πειραϊκό Σύνδεσμο.

Ο Πειραϊκός Σύνδεσμος ιδρύθηκε το 1894 και κατέβαλε και καταβάλλει σημαντικές προσπάθειες για την ανάπτυξι της πειραϊκής πνευματικής ζωής. Διαθέτει αξιόλογες  τεχνικές σχολές, νυκτερινές σχολές απόρων παιδιών, μουσικό τμήμα, τμήμα σωματικής αγωγής, δραματική σχολή, σχολή βυζαντινής μουσικής και φιλολογικό τμήμα.

Στο κτίριο του Συνδέσμου υπάρχει και η αίθουσα Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη, που διαθέτει σκηνή και χρησιμοποιείται κατά καιρούς για θεατρικές παραστάσεις και για τη διοργάνωσι πνευματικών και κοινωνικών εκδηλώσεων.

ΚΟΝΤΑ στην πλατεία του Δημοτικού Θεάτρου βρίσκεται ο Κήπος της Τερψιθέας, που χωρίζεται στη μέση από την κεντρική λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου.

Η λεωφόρος ξεκινάει από την οδό Ηφαίστου, περνάει από το Δημοτικό Θέατρο, διασταυρώνεται με τη λεωφόρο του Γεωργίου του Α΄, διασχίζει τον Κήπο της Τερψιθέας και συνεχίζεται μέχρι τη συνοικία Βρυώνη.

Στον Κήπο της Τερψιθέας συγκεντρώνονται κάθε μέρα πολλοί Πειραιώτες.

Σε μιά του άκρη ένας χώρος έχει διατεθή για τη διασκέδαση των παιδιών, με κούνιες, «τσουλήθρες», σκάμματα.

Μιά πρωτοβουλία του Εκδρομικού και Μορφωτικού Συλλόγου «Πλάτων», πριν από δυό χρόνια, έδωσε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον Κήπο. Εδώ διοργανώνεται κάθε καλοκαίρι «Έκθεσις Πειραιωτών Καλλιτεχνών», που συγκεντρώνει τα έργα πολλών σημαντικών εκπροσώπων των εικαστικών τεχνών.

ΔΥΟ τετράγωνα πιο πέρα από τον Κήπο της Τερψιθέας, στην οδό Φιλελλήνων, βρίσκονται το Αρχαιολογικό Μουσείο και το ένα από τα δύο αρχαία θέατρα του Πειραιά. Στο χώρο του αρχαίου θεάτρου βρίσκεται και το γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου.

Από τη λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου μπορεί κανείς να πάη με το λεωφορείο στη συνοικία «Χατζηκυριάκειο», που πήρε τ’ όνομά της από το φερώνυμο ορφανοτροφείο.  Από το Χατζηκυριάκειο κατεβαίνουμε στο κεντρικό λιμάνι, στο τέρμα της Ακτής Μιαούλη. Εδώ κοντά βρίσκεται ο τάφος του Ανδρέα Μιαούλη και ο χώρος του γραφικού Βασιλικού Περιπτέρου. Η διαδρομή του λεωφορείου συνεχίζεται μέσω της πλατείας του Αγίου Νείλου και ακολουθεί τον παραλιακό δρόμο της Πειραϊκής.

Περνάει από τη Φρεατύδα και το Πασαλιμάνι και καταλήγει στην πλατεία Λουδοβίκου, μπροστά στον Ηλεκτρικό Σταθμό. Άλλα λεωφορεία κάνουν την ίδια  διαδρομή, περνώντας, όμως, πρώτα από το Πασαλιμάνι, τη Φρεατύδα και την Πειραϊκή. Και οι δυό διαδρομές προσφέρουν άφθονες γραφικές εικόνες των πειραϊκών ακτών.           

ΒΟΡΕΙΝΑ από το Βασιλικό Περίπτερο, στο χώρο του προλιμένος, ένας ορμίσκος έχει συγκεντρώσει όλα τα παλιά πλοία, που έχουν γεράσει στις θάλασσες και περιμένουν τώρα δεμένα εκεί να διαλυθούν σε παλιοσίδερα. Είναι το περίφημο «νεκροταφείο των καραβιών», ή «νηοδόχος». Η σιωπή και η ακινησία συγκινούν κάθε επισκέπτη και ιδιαίτερα τους παλιούς ναυτικούς, που έρχονται συχνά ν’ ανταμώσουν σιωπηλοί τους ετοιμοθάνατους συντρόφους της θάλασσας.

Δίπλα στο χώρο του Βασιλικού Περιπτέρου βρίσκεται η Σχολή Δοκίμων. Από εδώ και πέρα ο επισκέπτης, ακολουθώντας την καμπύλη της Πειραϊκής Χερσονήσου νότια και ύστερα Βορεοανατολικά, χαίρεται το θαυμάσιο θέαμα των συνεχομένων ακτών και όρμων. Κατά μήκος των ακτών σώζονται υπολείμματα των αρχαίων τειχών του Πειραιά.

Με τις ακτές της Πειραϊκής συνορεύουν οι συνοικίες της Καλλιπόλεως και του Αγίου Βασιλείου. Στον Άγιο Βασίλη βρίσκονται οι αφετηρίες των λεωφορείων Νέου Φαλήρου και Παλαμηδίου.

ΣΤΑΜΑΤΟΥΜΕ στον γραφικό όρμο της Φρεατύδας με τον νέο κυματοθραύστη, που δημιούργησε ένα ασφαλές λιμανάκι. Εδώ συγκεντρώνονταν τακτικά πριν από τον πόλεμο Πειραιώτες και Αθηναίοι λόγιοι και συζητούσαν τα φιλολογικά προβλήματα της εποχής, κουτσοπίνοντας στα γειτονικά ήσυχα και ρομαντικά ταβερνάκια.

Τα ταβερνάκια αυτά είναι μιά από τις τουριστικές χάρες των Πειραϊκών ακτών.

Μικρά, καθαρά, συμμαζεμένα, με ξύλινα τραπεζάκια και απλές καρέκλες και με λιτή διακόσμησι μέσα στο πλούσιο πανόραμα της τοποθεσίας, χαρίζουν ώρες γαλήνης και αληθινή ξεκούρασι και διασκέδασι. Εδώ ο επισκέπτης θα βρη φιλική περιποίησι και καλή καρδιά, φρέσκα ψάρια και θαλασσινά, γευστικούς μεζέδες 

και καλό κρασί.

Το καλοκαίρι τα ξύλινα τραπεζάκια στρώνονται στο ύπαιθρο, κοντά στη θάλασσα.

Οι παλιές ωραίες μορφές των γραμμάτων μας έχουν αφήσει εδώ για πάντα τη διακριτική παρουσία τους. 

Στην ταβερνούλα κάποιος σου θυμίζει το Νίκο Χαντζάρα, άλλος σου μιλά για τον Παύλο Νιρβάνα, ένας τρίτος για τον Κωστή Παλαμά και την αθηναϊκή παρέα. Και ιδιαίτερα οι ταβέρνες της Φρεατύδας κρατούν την ανάμνηση του απλού «κυρ-Δημητράκη», του Λάμπρου Πορφύρα, που η προτομή του αντικρύζει τις αγαπημένες ακτές, στημένη στην πλατεία που έχει τ’ όνομά του.

Γίνονται σχέδια για την ανέγερσι στην πλατεία αυτή ενός μοντέρνου κτιρίου, που θα στεγάση το Αρχαιολογικό και το Ναυτικό Μουσείο του Πειραιά. Οι γνώμες των Πειραιωτών είναι διχασμένες. Άλλοι το θέλουν, άλλοι όχι. Θα βλάψη, άραγε, ένα τέτοιο κτίριο, ή θα ωφελήση τον Πειραιά;

Πριν από πολλά χρόνια έχουν αρχίσει συζητήσεις για την αξιοποίησι των πειραϊκών ακτών. Τώρα τελευταία οργανώθηκαν ειδικές συσκέψεις. Στο μεταξύ, η περιοχή της Πειραϊκής παραμένει, δυστυχώς, ένας σκουπιδότοπος.

Ο ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΣ δρόμος των πειραϊκών ακτών συνεχίζεται. Από τη στροφή του Ναυτικού Νοσοκομείου ανοίγεται το περίφημο θέαμα του Πασαλιμανιού.

Είναι ο αρχαίος «Λιμήν Ζέας». Γραφικό φυσικό λιμάνι με πολλά μικρά πλεούμενα και με καθαρά και προσιτά στον καθένα και με καθαρά και προσιτά στον καθένα παραλιακά κέντρα. Το καλοκαίρι ο παραλιακός δρόμος γεμίζει κόσμο, που απολαμβάνει τις χάρες ενός εξοχικού περίπατου, μόλις δυό βήματα από το κέντρο του Πειραιά.

Κάτω από τον παραλιακό δρόμο, κοντά στο Ναυτικό Νοσοκομείο, βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του «Ολυμπιακού», του δημοφιλέστερου αθλητικού σωματείου του Πειραιά. Εδώ προπονούνται οι αθληταί στην κολύμβησι, στο μπάσκετ μπωλ και σε άλλα αγωνίσματα και πολλές φορές διοργανώνονται αγώνες.

Στη συνέχεια προβάλλουν δίπλα στη θάλασσα μερικά γραφικά κέντρα και οι εγκαταστάσεις ενός άλλου αθλητικού σωματείου, του Ομίλου Ερετών.

ΕΔΩ κοντά, στην οδό Φιλελλήνων, βρίσκεται το ένα από τα δύο αρχαία θέατρα του Πειραιά και το Αρχαιολογικό Μουσείο. Σ’ ένα κοντινό κτίριο, στον παραλιακό δρόμο, στεγάζεται το Ναυτικό Μουσείο, με πλήθος από ενδιαφέροντα εκθέματα, που αντιπροσωπεύουν όλες τις εποχές της ελληνικής ναυτικής ζωής. Μεταξύ των μοναδικών και αξιόλογων εκθεμάτων περιλαμβάνονται οι αναπαραστάσεις των Νεωσοίκων του αρχαίου Πειραιώς και της Σκευοθήκης του Φίλωνος, έργα και δωρεές του κ. Ιωάννου Αλ. Μελετοπούλου. 

Οι Νεώσοικοι (327 συνολικά) βρίσκονταν στο Πασαλιμάνι και στο Τουρκολίμανο, κτισμένοι από την εποχή, που ο αρχαίος Πειραιάς ήταν πολεμικός ναύσταθμος της Πολιτείας των Αθηναίων. Η λίθινη Σκευοθήκη των κρεμαστών σκευών του Φίλωνος βρισκόταν δίπλα στην κεντρική πλατεία του Πασαλιμανιού (πλατεία Κανάρη). Εκεί βρέθηκε και μιά σπουδαία επιγραφή «περί συγγραφής των όρων της κατασκευής της Σκευοθήκης».

Σ’ έναν από τους χώρους, όπου βρέθηκαν υπολείμματα Νεωσοίκων, κτίσθηκε μιά πολυκατοικία. Οι αρμόδιοι υποχρεώθηκαν να αγοράσουν το υπόγειο της πολυκατοικίας για να προστατεύουν το εύρημα!

ΣΤΗΝ πλατεία Κανάρη παρατηρείται η μεγαλύτερη κίνησις του Πασαλιμανιού.

Εδώ βρίσκονται οι κεντρικώτεροι πειραϊκοί κινηματογράφοι (την καλοκαιρινή περίοδο και το μοναδικό θερινό θέατρο). Εδώ και η ονομαστή νησίδα με το γραφικό ρολόϊ, το γνωστό «αυγό», κλασσικός χώρος ραντεβού των Πειραιωτών. Από εδώ περνούν τα λεωφορεία και τα τρόλλεϋ για την Καστέλλα και για τη Φρεατύδα - Πειραϊκή.

Απ’ εδώ ξεκινούν το καλοκαίρι τα μικρά πλοία που κάνουν ωραίους θαλασσινούς περιπάτους στο Σαρωνικό με χαμηλό εισιτήριο.

Άλλοτε λειτουργούσαν στην πλατεία Κανάρη ένα συντριβάνι και μιά μικρή πισίνα.

Σε μιά εξέδρα, τις Κυριακές, διάφορες φιλαρμονικές εκτελούσαν ενδιαφέροντα μουσικά προγράμματα. 

Οι παλιοί Πειραιώτες διατηρούν ωραίες αναμνήσεις από το συντριβάνι, την πισσίνα και τις συναυλίες της πλατείας του Πασαλιμανιού.

Σήμερα όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν.

ΓΡΑΦΙΚΑ παραθαλάσσια κέντρα είναι αραδιασμένα και στο άλλο μπράτσο του Πασαλιμανιού, προς την εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης και την πλατεία Αλεξάνδρας. Από εδώ αρχίζει μιά μαγευτική διαδρομή προς την Καστέλλα.

Αριστερά, υψώνονται μοντέρνες πολυκατοικίες, δίπλα σε πειραιώτικα αρχοντικά του παλιού καιρού. Δεξιά ανοίγεται ο Σαρωνικός, με μιά θέα ονειρεμένη.

Μιά μεγάλη αμμουδιά βρίσκεται ξαπλωμένη προς τα δεξιά. Εδώ συγκεντρώνονται οι περισσότεροι Πειραιώτες κολυμβηταί. Περιποιημένα κέντρα προσφέρουν ξεκούρασι, μεζέδες, ποτά, γλυκά.

Εδώ βρίσκεται και το περίφημο «Σηράγγιον», μιά σπηλιά μέσα στους βράχους της ακτής, που χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαιότατους χρόνους. Παρ’ όλα τα ευρήματα του Σηραγγίου (βωμός με δυσανάγνωστη επιγραφή, δυό θαυμάσια μωσαϊκά, διασταυρωμένες στοές προς την πλατεία Αλεξανδρας, 

το λόφο του Προφήτη Ηλία κτλ.) και παρ’ όλες τις γνώμες, που κατά καιρούς έχουν διατυπωθή, μέχρι σήμερα δεν είναι ξεκαθαρισμένο τι ακριβώς ήταν και σε τι χρησίμευε αυτό το συγκρότημα.

Μιά άλλη σπηλιά, που χρησιμοποιήθηκε απ’ τ’ αρχαία χρόνια, βρίσκεται στο λόφο της Καστέλλας. Είναι γνωστή με την ονομασία «Σπηλιά της Αρετούσας».

Ο παραλιακός δρόμος (Λεωφόρος Φαλήρου) απομακρύνεται για λίγο από την παραλία και περνάει δίπλα σε πανύψηλα σπίτια με παράξενες στριφογυριστές σκάλες. Βρισκόμαστε στον γραφικώτερο λόφο του Πειραιά, το λόφο της Καστέλλας (αρχαία περιοχή Μουνιχίας). Όλα θάπρεπε νάναι γαλήνια και ειδυλλιακά. Όμως, ένας μεγάλος κίνδυνος απειλεί την περιοχή. Ο κίνδυνος της κατολισθήσεως. Ένα τμήμα του λόφου, πάνω ακριβώς από τη μεγάλη αμμουδιά, έχει υποχωρήσει από χρόνια, καταστρέφοντας κι’ ένα ωραιότατο τουριστικό κεντράκι. Σύμφωνα με τη γνώμη των ειδικών, ο κίνδυνος υφίσταται πάντα. Οι κάτοικοι είναι ανάστατοι. 

Οι αρμόδιοι έχουν προβεί σε μερικές ενέργειες που έχουν μείνει ανολοκλήρωτες.

Απέναντι στην αμμουδιά της Καστέλλας, σε μικρή απόστασι, το γραφικό νησάκι του Κουμουνδούρου (Σταλίδα) θα μπορούσε να αξιοποιηθή τουριστικά και να προσελκύη πολλούς επισκέπτες.

Η ΛΕΩΦΟΡΟΣ Βασιλέως Γεωργίου του Β΄ συνδέει την Καστέλλα με την κεντρική περιοχή του Δημοτικού Θεάτρου. Σ’ έναν από τους δρόμους που διασταυρώνονται μαζί τους, βρισκόταν το δεύτερο αρχαίο θέατρο του Πειραιά, που έχει καταστραφεί τελείως.

Η ΛΕΩΦΟΡΟΣ Φαλήρου συνεχίζεται προς τα βορειοανατολικά και μας φέρνει πάνω από το Τουρκολίμανο, το πιο γραφικό κι’ ονομαστό πειραϊκό λιμάνι. Η θέα του από ψηλά είναι γοητευτική. Ένα πλήθος από κόττερα του δίνουν μιά ιδιαίτερη ομορφιά με τα ψηλά τους κατάρτια και τις κομψές συλουέττες τους.

Δίπλα στη θάλασσα, χειμώνα - καλοκαίρι, λειτουργούν πολλά κέντρα, που προσφέρουν φρέσκα ψάρια και θαλασσινά και μιά θέα περίφημη.

Στη νότια πλευρά του Τουρκολίμανου υψώνεται επιβλητικό και μοντέρνο το κτίριο του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος, όπου συχνά δίνονται δεξιώσεις, χοροί και επίσημα γεύματα.

Στη γύρω περιοχή σώζονται ίχνη νεωσοίκων. Απ’ αυτούς γλιστρούσαν στα νερά του αρχαίου λιμανιού της Μουνιχίας τα πλοία του ονομαστού στόλου των Αθηναίων.

Από το Τουρκολίμανο, οι πειραϊκές ακτές συνεχίζονται προς τα βορεινά και φθάνουν μέχρι το Νέο Φάληρο, που με την απαλλαγή του από τα νερά των υπονόμων αρχίζει να ξαναβρίσκη σιγά - σιγά την προπολεμική του κίνησι, ιδιαίτερα το καλοκαίρι.

Σ’ έναν από τους ορμίσκους μεταξύ Τουρκολίμανου  και νέου Φαλήορυ βρίσλεται μιά ωραία βίλλα. Είναι η βίλλα Ζαχαρίου, που έχει διατεθή από πολλά χρόνια με διαθήκη για την φιλοξενία λογοτεχνών. Μέχρι σήμερα όμως, παρ’ όλες τις ενέργειες που έγιναν κατά καιρούς και παρά τα συνεχή σχετικά δημοσιεύματα, κανείς αρμόδιος δεν έχει ενδιαφερθή για το θέμα αυτό.

Η ΘΕΑ του Τουρκολίμανου είναι μαγευτική κι’ από το γειτονικό λόφο του Προφήτη Ηλία. Φτάνει κανείς ως εκεί ακολουθώντας πεζή οποιονδήποτε ανηφορικό δρόμο από την Καστέλλα, ή με λεωφορείο, που ξεκινάει από την πλατεία Λουδοβίκου, μπροστά από  τον Ηλεκτρικό Σταθμό.

Ο χώρος γύρω από την εκκλησούλα του Προφήτη Ηλία έχει διαμορφωθή στοιχειωδώς, από τότε που δόθηκαν εδώ από το θίασο του Δημήτρη Ροντήρη παραστάσεις αρχαίου δράματος. Ένα μοντέρνο κέντρο αναψυχής προβλέπεται από το σχέδιο της οριστικής διαμορφώσεως του χώρου.

Ένα άλλο σχέδιο προβλέπει τη δημιουργία υπαιθρίου θεάτρου και την ανέγερσι μεγάλου τουριστικού ξενοδοχείου στον Προφήτη Ηλία. Το πρόβλημα των ξενοδοχείων στον Πειραιά είναι πάντα εκκρεμές και σοβαρό. Τα πειραϊκά ξενοδοχεία είναι ελάχιστα, παλιά, και κατωτέρων κατηγοριών. Έτσι κανείς από τους ξένους, που βγαίνουν στο λιμάνι, δεν βρίσκει κατάλυμα ατον Πειραιά.

Από τον λόφο του Προφήτη Ηλία θαυμάζουμε το πανόραμα της πόλεως και των γύρω συνοικιών. Ακριβώς κάτω από τα πόδια μας, στη βορεινή πλευρά, βρίσκεται η συνοικία της Ευαγγελίστριας, με τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας και την οδό Τζαβέλλα, που οδηγούν προς τα Φάληρα και τα άλλα παραλιακά αθηναϊκά προάστια.

ΑΝΤΙΚΡΥΖΟΝΤΑΣ τον Πειραιά από ψηλά θαυμάζουμε τη φροντισμένη ρυμοτομία του. Από τα αρχαιότατα χρόνια η πόλις είχε εξαιρετική ρυμοτομία, δημιούργημα του Μιλησίου αρχιτέκτονα Ιπποδάμου. Μπορεί να θεωρηθή η πρώτη αρχαία πόλις που ιδρύθηκε με άρτιο πολεοδομικό σχέδιο. Το νεώτερο σχέδιο του Πειραιά έχει γίνει από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Σάουμπερτ και τον Έλληνα Κλεάνθη κι’ έχει τροποποιηθή από τον επίσης Βαυαρό Φον Κλέντσε, επιστήμονες που εργάστηκαν με πολύ έμπνευσι και άριστους υπολογισμούς.

Από τότε ο Πειραιάς αναπτύχθηκε, απέκτησε μεγάλες βιομηχανικές και ναυτιλιακές εγκαταστάσεις, εποικήθηκε από ζωντανά στοιχεία που ήλθαν από πολλές περιοχές της Χώρας και εξελίχθηκε σε μία από τις σημαντικώτερες ναυτικές πόλεις της Μεσογείου.

...........................................................................................................................

Η περιγραφή είναι απλοϊκή. Διαβάζουμε μιά συνηθισμένη επί τροχάδην περιήγηση του πειραϊκού χώρου χωρίς ημερομηνίες, εξάρσεις, ειδικές στάσεις σε σημεία.

Ο συντάκτης δίνει σημασία στους περιπάτους, όπως θα τους έκανε κάποιος σύμφωνα με τις διαδρομές των λεωφορείων. Παρακάτω δείτε αναλυτικά τα τότε δρομολόγια, θυμηθείτε οι παλιοί τους συγκοινωνιακούς ρυθμούς της πόλης μας, τις γραμμές, τους αριθμούς των λεωφορείων, τις αφετηρίες. Εσείς νέοι μάθετε, εμπνευστείτε από την ατμόσφαιρα του 1963 -1964 ενός Πειραιά που σταδιακά πλήθυνε, εκσυγχρονίστηκε κι άλλαξε πρόσφατα – μετά από πολλά χρόνια – τον συγκοινωνιακό του χαρτη με τις μονοδρομήσεις, τις αλλαγές στις διαδρομές των μπλε λεωφορείων, τις τροποποιήσεις γραμμών τρόλεϊ, τις όποιες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις για την αποσυμφόρηση του κέντρου και τον επικείμενο ερχομό του μετρό και του τραμ.