Η Χιώτικη συνοικία του Πειραιά:

μιά πόλη μέσα στην πόλη.

 

                                                                                  Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Ο Πειραιάς γεννήθηκε σαν Δήμος όταν ανακηρύχτηκε επίσημο λιμάνι (επίνειο) της νέας πρωτεύουσας του Ελληνικού Βασιλείου, της Αθήνας. Λίγο πριν, στα 1825, οι Ψαριανοί θέλησαν μετά την καταστροφή του νησιού τους (1824) να ιδρύσουν μια πόλη στον Πειραιά, εμποδίστηκαν όμως από τους Αθηναίους ιδιοκτήτες της πειραϊκής γης. Ύστερα οι Χιώτες σκορπισμένοι κι αυτοί από το 1822, οι πλουσιότεροι στο εξωτερικό, 

οι πιο φτωχοί στην Ερμούπολη της Σύρου κι αλλού, ζήτησαν από την Κυβέρνηση ένα καινούργιο τόπο να φτιάξουν τη Νέα Χίο, «όπου να συγκεντρωθώμεν ημείς τα λείψανα του πολυαρίθμου λαού και να εύρωμεν οπωσούν παραμυθίαν των δεινών μας», αφού με την απελευθέρωση η πατρίδα τους παρέμεινε στα χέρια των Οθωμανών.

Οι Χιώτες με τις εμπορικές επιχειρηματικές δραστηριότητές τους αποτελούσαν ένα δυναμικό κομμάτι της τότε ελληνικής κοινωνίας κι αυτό ήθελε να το εκμεταλλευτεί η κεντρική εξουσία. Μετά την άφιξη του Όθωνα μια επιτροπή από Χιώτες της Σύρου πήγαν και τον συγχάρηκαν στο Ναύπλιο, προτείνοντάς του με επιστολή χρονολογημένη από τις 13.3.1833 να εγκατασταθούν στον Πειραιά.

Μια άλλη επίσημη επιστολή υποβλήθηκε στις 28 Οκτωβρίου.

 Όταν επιλέχθηκε η Αθήνα σαν έδρα της Κυβέρνησης (29.6/11.7.1833) και ο Πειραιάς σαν το λιμάνι της (6.12.1833), διατάχθηκαν οι αρχιτέκτονες Eduard Schaubert και Σταμάτης Κλεάνθης  να χαράξουν το σχέδιο πόλης του Πειραιά, ο οποίος είχε κηρυχθεί ως Δήμος Γ΄ τάξης. 

Έτσι η Αντιβασιλεία αποδέχτηκε το αίτημα των Χιωτών και ξεκίνησαν οι διαδικασίες εφαρμογής του εγχειρήματος. Στις 28.1.1834 έγινε στη Σύρο με πρωτοβουλία - μεταξύ των άλλων επωνύμων - του Ιωάννου Βούρου και Παντιά Ράλλη (οι Αλ. Κοντόσταυλος και Γεώρ. Γλαράκης έλειπαν) η συνέλευση των αρχηγών των οικογενειών και των προέδρων των Συντεχνιών. Εκτός από κάποιες αντιρρήσεις, πάρθηκε η απόφαση να συνοικήσουν τον Πειραιά, κατάρτισαν τον πρώτο κατάλογο ονομάτων με τα επαγγέλματά τους, προτάθηκαν μέτρα διευκόλυνσής τους και εξέλεξαν (19.2.1834) την «επί του συνοικισμού των Χίων Επιτροπή» δηλαδή το Νεόφυτο Βάμβα, τον Παντιά Ράλλη και τον Ιωάννη Βούρο. Σύντομα, μετά από πολλές διαβουλεύσεις και προστριβές, μια επόμενη συνέλευση (28.6.1834) οριστικοποίησε την επιθυμία τους για μετοικεσία στον Πειραιά.

Οι όροι για το χτίσιμο του Πειραιά, καθορίστηκαν από το Βασιλικό Διάταγμα της 2/14.12.1834 «Περί των κατά τον Πειραιά ιδιωτικών οικοδομών» [ΦΕΚ 11/23.1.1835]: από τις εθνικές (πρώην οθωμανικές) και μοναστηριακές (του Αγίου Σπυρίδωνα) γαίες που περιήλθαν στο Δημόσιο μόνο αυτές που βρίσκονταν στην αριστερή πλευρά της οδού προς Αθήνα (οδός του Φεράλδη, μετά Μακράς Στοάς, σήμερα Δ. Γούναρη) ήταν ελεύθερες για αγορά σε κάθε ζήτηση. Οι εκτάσεις της δεξιάς πλευράς ήταν φυλαγμένες για του Χιώτες. 

Η νέα πόλη θα αποτελούνταν από τρεις μεγάλες περιοχές. Τους συνοικισμούς - ονομαστικούς Δήμους των Χίων, των Υδραίων και του Γενικού ή των Παροίκων.

Ακολούθησαν οι λεπτομέρειες στα ΒΔ «Περί παραχωρήσεως ιδιωτικών οικοπέδων κατά τον Πειραιά εις τους Χίους» 24.1/5.2.1835, «Περί παραχωρήσεως  γηπέδων εις Πειραιά» 13/25.3.1835, «Περί του εις Πειραιά συνοικισμού των Χίων» 17/29.4.1835 [ημερομηνία η οποία θεωρείται ως η ληξιαρχική πράξη γέννησης της πόλης] και «Περί του συνοικισμού των Χίων εν Πειραιεί» της 25.5/6.6.1836.

Οι πρώτοι Δημοτικοί Σύμβουλοι ορκίστηκαν στις 23.12.1835. Μέχρι να σχηματιστεί ο Δήμος Χίων, οι ιδιοκτήτες θα υπάγονταν στον Δήμο «επί της αριστεράς πλευράς του Πειραιώς» που ήδη σχηματιζόταν «ταχύτατα». Προς τους απανταχού Χιώτες στάλθηκαν ενημερωτικές επιστολές για τον εποικισμό του Πειραιά και εκλέχτηκαν τα έξι μέλη «του επί του συνοικισμού των Χίων Δημοτικού Συμβουλίου».

 Ήταν ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Ιωάννης Βούρος, ο Θεόδωρος Άμιρος, ο Λουκάς Ράλλης, ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος και ο Παύλος Νεγρεπόντες. Μέλη της παραπάνω Επιτροπής ήλθαν στον Πειραιά κι ανέλαβαν καθήκοντα από τις 22.10.1836.

Οι Χιώτες καθυστέρησαν λόγω συνθηκών το χτίσιμο των οικοδομών τους και πολλά «γήπεδα» (έτσι έλεγαν τότε τα οικόπεδα) έμεναν ακάλυπτα. Οι παλιοί ιδιοκτήτες του χώρου αναγκάστηκαν - όσοι δεν είχαν ήδη χτίσει - να πάρουν ισότιμες γαίες στην αριστερή πλευρά για να παραχωρηθούν στους Χιώτες: 

«Περί των εις το δεξιόν μέρος του Πειραιώς ιδιοκτήτων γηπέδων», ΒΔ 20.10/1.11.1836.

Αυτό θα ίσχυε μέχρι το 1839. Μετά η αγορά θα ήταν ελεύθερη για κάθε ενδιαφερόμενο.

Πάντως οι πρώτες χιώτικες οικοδομές υψώθηκαν από τα μέσα του 1836.

Άλλο διάταγμα με προθεσμίες αποπεράτωσης βγήκε στις 13/25.3.1837.

Στις 3/15.1.1838, με απόφαση «περί της κατά το δεξιόν μέρος του Πειραιώς εθνικής γης», τους δόθηκε περισσότερο έδαφος, 200 βασιλικά στρέμματα. Αρκετοί όμως παραιτήθηκαν από τα δικαιώματά τους απογοητευμένοι.

Πολλοί λοιπόν Χιώτες μεγαλέμποροι αγόρασαν οικόπεδα κι έκτισαν τα σπίτια τους στη δεξιά πλευρά, στα οικοδομικά τετράγωνα μεταξύ των οδών Μακράς Στοάς (Δ. Γούναρη) - Ηφαίστου (Ελ .Βενιζέλου) - Σωκράτους (Ηρώων Πολυτεχνείου) - Αθηνάς (Βασιλέως Γεωργίου) με επέκταση και πέραν των δυο τελευταίων οδών..

 

Στην καρδιά του αρχικού Χιακού συνοικισμού. «Άποψις Πειραιώς». Φωτογραφία υπογεγραμμένη από τον Αναστάσιο Γαζιάδη. Παλαιότερα πολλοί φίλοι είχαν απορήσει και με ρωτούσαν για την θέση που εικονίζει. Ένα βιβλίο μάλιστα που κυκλοφόρησε στα 2002 την περιγράφει σαν «Όψη της οδού Σωκράτους [Ηρώων Πολυτεχνείου] κατά το μεσοπόλεμο σε επιστολικό δελτάριο». Ξεκαθάρισα ότι βρισκόμαστε στην τότε οδό Μιαούλη, σήμερα Εθνικής Αντιστάσεως. Αριστερά η πλατεία Θεμιστοκλέους, δεξιά η πλατεία Αγίας Τριάδος. Ο δρόμος που ανοίγεται μπροστά από τις πλατείες είναι η οδός Ομήρου, τώρα Μακράς Στοάς. Στον τόπο του διώροφου κτηρίου στο κέντρο είναι η σημερινή Εθνική Τράπεζα (πρώην Αθηνών, 1893 - 1953) και απέναντί του το παλιό ξενοδοχείο ΠΑΡΘΕΝΩΝ, που διατηρείται ανακαινισμένο από τον Όμιλο Χαραγκιώνη με την επωνυμία «ΤΟ ΡΟΛΟΪ». Στην πίσω όψη αυτής της CARTE POSTALE της συλλογής μου, διαβάζουμε ότι εκδόθηκε από τον Γ. Ν. Γεωργιάδη, χαρτοπωλείον «Κόσμος»        στην «Καβάλλα». [Κοίτα και άρθρο μου «Οι καρτ ποστάλ του Πειραιά και οι εκδότες τους», ανάρτηση 15.6.2013].

Από τους πρώτους αγοραστές ήταν οι Φ. Φεράλδης, Εμμανουήλ Ροδοκανάκης, Αμβρόσιος Σκαραμαγκάς, Λουκάς Ράλλης, Ζαννής Ράλλης, Ιάκωβος Ράλλης, Παντιάς Ράλλης, Αυγουστίνος Ράλλης, Α. και Γ. Γλαράκης, Αλ. Κοντόσταυλος, Τ. Ευμορφόπουλος, Ι. Πετροκόκκινος, Ι. Μακάς, Α. Κονταράτος, Α. και 

Ν. Μάμουκας, Στ. Γεννάδιος, Ι. Χρύσανθος, Π. Συνετάκης, Π. Μαύρος, Αγγέλικα Κορονάκη κ.ά.

Η Επιτροπή παραλάμβανε τα έγγραφα (έντυπα, αντίτυπα) με την αγορά και το χτίσιμο των οικοπέδων που είχαν ενταχθεί σε συγκεκριμένα, αριθμημένα οικοδομικά παραλληλόγραμμα του πολεοδομικού σχεδίου και τα διαβίβαζε «προς την επί των Εσωτερικών Β. Γραμματείαν της Επικρατείας» για ενημέρωση της πορείας οικοδόμησης της περιοχής.

Στα 1837 και 1838 διχοτομούνται τα μεγάλα κεντρικά παραλληλόγραμμα με ενδιάμεσους μικρότερους δρόμους, «παρόδους ή στενωπούς» όπως τους έλεγαν, για ευκολία στην οικοδόμηση. Έτσι δημιουργήθηκαν οι οδοί Αγίου Σπυρίδωνος, Νοταρά, Πλάτωνος, Αριστοτέλους, Αλκιβιάδου κ.ά.

Το «Βιβλίον Πρακτικών της επί του συνοικισμού των Χίων Επιτροπής» διασώθηκε στο Αρχείο της οικογενείας Αλεξάνδρου Φεράλδη κι αποτελείται από 197 σελίδες (οι 75 γραμμένες) με 72 κείμενα από το 1836 μέχρι το 1842. Κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τα «Ελληνικά Γράμματα» το 1994. Ενδιαφέροντα στοιχεία περιέχονται επίσης στο Χιακό Αρχείο του Ι. Βλαχογιάννη, Αθήνα 1910, τόμοι Δ΄ και Ε΄.

Η πράξη 136 της 20.4.1840 κήρυξε την συγχώνευση των ονομαστικών Δήμων Χίων και Υδραίων 

(του δεύτερου συμπαγούς συνοικισμού στον Πειραιά) «μετά του ήδη υπάρχοντος Δήμου Πειραιώς» αφού «είναι αναγκαία και δι’ όλην την πόλιν ωφέλιμος» αλλά αυτό καθυστέρησε.

Το 1840 ο Πειραιάς έγινε Δήμος Β΄ τάξης. Το 1842 «ο Χιακός του Πειραιώς Δήμος συνεχωνεύθη εις τον Δήμον του Πειραιώς». Στους φορολογικούς καταλόγους του 1842 καταγράφονται 15 Χιώτες ενώ στις 

26/9/1843 ψήφισαν για την Εθνοσυνέλευση 76 στην Αγία Τριάδα.    

Από τους τελευταίους νόμους για το χιώτικο συνοικισμό αναφέρεται το Β.Δ. του 1842, 19/31.10, 

«Περί αναγνωρίσεως ως ιδιοκτητών των Χίων των εις Πειραιά παραχωρηθέντων αυτοίς γηπέδων».  

Έδινε προθεσμία εννέα μηνών για αποπεράτωση των οικοδομών και επιστροφή στο δημόσιο των ακόμη άχτιστων οικοπέδων.

Το Χιακό τμήμα, λόγω θέσης, απετέλεσε το κεντρικότερο και σημαντικότερο στον ρυμοτομικό ιστό της πόλης που άρχισε σιγά - σιγά να «γεμίζει» με όμορφες οικοδομές, καταστήματα, εργαστήρια και οικίες, 

να διαμορφώνονται οι πλατείες και οι δρόμοι, να ιδρύονται και εγκαθίστανται σχολεία, υπηρεσίες, εκκλησίες, να φτιάχνεται το λιμάνι, έτσι ώστε να παίρνει σταθερά τη μορφή εκείνη που η εξέλιξή της μας έδωσε τον σημερινό πολύβουο αλλά τόσο αγαπημένο μας Πειραιά.               

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Πειραϊκή Πολιτεία», Χρονοδιαδρομές, Πέμπτη 14.10.1999, σελ. 17.

Δεύτερη δημοσίευση: Περιοδική έκδοση της Ελληνογαλλικής Σχολής Πειραιά «Ο Άγιος Παύλος». ΑΦΙΕΡΩΜΑ. Τεύχος 2, 11.07. Πειραιάς, το ξεκίνημα…, σ. 55 - 57 με τίτλο: «Η Χιώτικη συνοικία του Πειραιά. Μια πόλη μέσα στην πόλη». Αντιγραφή εδώ, 15.6.2009. Νέα διόρθωση στις 9 Μαρτίου 2010. 

Τρίτη δημοσίευση: Πειραϊκό Λεύκωμα, Έκδοση Κοινωνικής, Οκτώβριος 2010, σ. 86 - 87.