Διακίνηση επιστολών και ειδήσεων στα χρόνια της επανάστασης στην Αθήνα και στον Πειραιά.

Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης. Δημοσιογράφος - Συλλέκτης. Ανεξάρτητος ερευνητής πειραϊκής ιστορίας και λογοτεχνίας.

Παράλληλα με τις πολεμικές επιχειρήσεις, τις μάχες, τις κινήσεις που χρειάζονταν για να διευθετηθούν οι ανάλογες υποθέσεις, λειτουργούσαν και άλλες υπηρεσίες, που ξεφεύγουν από την προσοχή των πολλών ερευνητών. Θα αναφερθώ στις ταχυδρομικές.
Από τα πρώτα χρόνια είχε προβλεφθεί η μεταφορά ειδήσεων, επιστολών και διαταγών, με πεζούς ή έφιππους ταχυδρόμους (γραμματοφόροι, πεζοί, πεζοδρόμοι, επίτηδες {Επίτηδες: σκόπιμα, ηθελημένα. Επιτήδειος, αυτό που είναι ενδεδειγμένος για ανάληψη και εκτέλεση ενός έργου}, σουρτζήδες, μαξούς πεζoί), στους οποίους δια νόμου παρεχόταν πολλές διευκολύνσεις (διευκόλυνση στην πορεία, τροφή, κατάλυμα). Για την μετακίνησή τους ήταν εφοδιασμένοι με συστατικές επιστολές, κυρίως με τα απαραίτητα δικαιολογητικά, τα «διαβατήρια». Η τοπική εξουσία, οι έφοροι ή άλλοι αρμόδιοι, σημείωναν «όπισθεν του διαβατηρίου την ημέραν του εκεί πηγαιμού του και αναχωρήσεως του πεζοδρόμου». Υπήρχαν και μυστικοί ταχυδρόμοι, μεταφορείς σημαντικών απόρρητων επιστολών της Διοίκησης ή των οπλαρχηγών.
Η ταχυδρομική σύνδεση της Αθήνας με τα νησιά και τους άλλους τόπους γίνονταν μέσω των πλοίων, που τα περισσότερα μετέφεραν κάποιο δέμα, γράμμα ή ολόκληρα πακέτα επιστολών. Ο μεταφορέας μέσω των ιστιοφόρων της εποχής λεγόταν επίσημα θαλασσοδρόμος, το πλοίο που είχε αναλάβει την ταχυδρομική διακίνηση, θαλάσσιος ταχυδρόμος. Η πράξη ήταν σοβαρή, δύσκολη και η αμοιβή ανάλογη. Ειδικά στις πολιορκίες των φρουρίων οι «πεζοί» που μετέδιδαν εκατέρωθεν τις γραπτές ειδήσεις, έβαζαν την ζωή τους σε κίνδυνο αφού έπρεπε να ξεφεύγουν της προσοχής, να περάσουν μέσα από τους εχθρούς, να ελίσσονται, να είναι νοήμονες, τολμηροί, με φυσικές δυνάμεις (καλή όραση, αντοχή, γερά πόδια για τρέξιμο).
Γνωρίζουμε πολλές περιπτώσεις στις οποίες συλλαμβάνονταν από τον εχθρό, άλλες που κυνηγημένοι δείλιαζαν και πέταγαν τα γράμματα με αποτέλεσμα να τα πάρουν οι αντίπαλοι. Η αμοιβή τους λεγόταν ποδοκόπι (ντίντζι παρασί στα τούρκικα) ή πεζοδρομιλίκι, δεν ήταν καθορισμένη, ανάλογα την απόσταση, τα εμπόδια της διαδρομής κλπ.
Στα 1822 «προς εκτέλεσιν ταχείαν των προσταγών της Διοικήσεως», είχε προταθεί η δημιουργία «δημοσίων ιπποστασίων και σταθμών». [Κόρινθος, 9.2.1822]. Στα ελληνοτουρκικά λέγονταν μετζιλχανέδες (μεντζίλι - μενζίλι, μεζιλτζής - μεντζιλτζής - μεντζιλετζής).
Επίσης από το Βουλευτικό Σώμα όπου έδρευε στην Κόρινθο, ζητήθηκε ο Άρειος Πάγος (ο πολιτικός θεσμός της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος) να εξοικονομήσει από την επαρχία του δεκαπέντε άλογα και να τα στείλει εκεί «εις δούλευσιν της Διοικήσεως». [26.2.1822]
Περίοδος Β΄ Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος. Αριθ. 2707 Το Εκτελεστικόν Σώμα.
Προς τον Γενικόν Καπετάν Μαργαρίτην Κούταβον
Διορίζεσαι δια της παρούσης διαταγής ν’ απέλθης με το πλοίον σου εις τον Δράκον, δια να παραπλέης εκεί από τα όπισθεν μέρη πάντοτε ημέρας και νύκτας, δια να χρησιμεύσης εις την χρείαν της Πατρίδος. Την δε Σκαμπαβίαν σου να την έχης πάντοτε εις τον λιμένα του Δράκου, διορίζων άνθρωπον να στέκη άγρυπνος, και, όταν ιδή άνθρωπον εις την ξηράν λέγοντας Μαργαρίτης και εις τον αυτόν καιρόν πυροβολά, να εβγαίνης έξω ελεύθερος και άφοβος, δια να δίδης και να λαμβάνης Γράμματα της Διοικήσεως. Προς τούτοις διορίζεσαι να στείλης δέκα καΐκια εις τον Δράκον να σταθώσιν εκεί, δια να παραλάβης τα γυναικόπαιδα από τας Αθήνας και να τα μεταφέρης εδώ.
Εκ Σαλαμίνος 27 Αυγούστου 1823 Ο Πρόεδρος
Τ. Σ. Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης
Εις απουσίαν του Γραμματέως Σωτήριος Χαραλάμπης
Ν. Σπηλιάδης Ανδρέας Μεταξάς
Ίσον εξ ίσου απαράλλακτον τω πρωτοτύπω ευρισκομένω εν τω Υπουργείω των Ναυτικών Εν Αθήναις τη 18 9/βρίου 1846 Μ. Φ. Κούταβος
[Εθνική Βιβλιοθήκη. Αρχείον Αγωνιστών]
Δράκος: λαϊκή ονομασία του λιμένα και γενικώς του πειραϊκού χώρου.
Σκαμπαβία: ελαφριά άκατος ή λέμβος.
Την Ανατολική Ελλάδα θα εξυπηρετούσε το ταχυδρομικό κέντρο με έδρα την Κόρινθο. [Leicester Stanhope, Μεσολόγγι 28 Δεκεμβρίου 1823]. Φυσικά το άνοιγμα εκείνων των φακέλων που εθεωρούντο ύποπτοι, επιτρεπόταν χωρίς περιορισμό. Πολλοί διαμαρτύρονταν για την παραβίαση των σφραγισμένων γραμμάτων τους.
Στα τέλη του 1824 το Εκτελεστικό Σώμα στο Ναύπλιο εξ αιτίας μιας περίπτωσης πρότεινε «να διατηρηθή ο προσδιορισμός του ποδοκοπιού εις τους 20 παράδες την ώραν…» αν όμως το Βουλευτικό είχε αντίρρηση, να το πει αν και το εθνικό ταμείο «δεν είναι εις κατάστασιν να κάμη καμμίαν αποζημίωσιν».
Στα κατάστιχα των λογαριασμών των εξόδων της Επαρχίας Αθηνών βρίσκουμε πολλές πληρωμές σε πρόσωπα με τον χαρακτηρισμό «πεζός».
Λογαριασμός των Αθηναίων εις το Φρούριον (1826-1827).
Εις δυο πεζούς σταλμένους έξω από α΄ Ιουλίου 1826 γρόσια 52.
Εις Γιάννηδες πεζοδρόμους κατά μήνα Οκτώβριον αρχόμενον γρόσια 800.
Εις Ηλίαν Γαλαξειδιώτην πεζόν και Γιάννην Κουντουριώτην κατά μήνα Νοέμβριον γρόσια 360.
Εις ετέρους δυο πεζούς κατά μήνα Δεκέμβριον γρόσια 400.
Εις πεζούς κατά μήνα Μάρτιον και Απρίλιον Γιάννην και Ηλίαν 2.000.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1826 διατάχθηκε ο Φροντιστής Αθηνών Μαργαρίτης Κούταβος να παρέχει στον πεζό Νικόλαο Αθηναίο «ανά τέσσαρα ταΐνια την κάθε ημέραν, εις έλλειψιν των οποίων θέλεις τω δίδει ανά δυο οκάδας αλεύρι την ημέραν».
Στα 1826-1827, με την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Κιουταχή, είχαμε πολλές ανταλλαγές γραμμάτων. Οι περισσότερες αποστολές στέφτηκαν με επιτυχία προς μεγάλη έκπληξη των Τούρκων.
Ο Φαβιέρος είχε στήσει στην Αθήνα ένα είδος τακτικού ταχυδρομείου από πεζοδρόμους στα 1826 «με Ναύπλιον την ανταπόκρισιν». Διαδρομή Αθήνα, Μέγαρα, Καλαμάκι, Ναύπλιο. Τιμή, 20 παράδες… Την ίδρυσή του και την οργάνωση δηλοποίησε «ο Επιστάτης του Ταχυδρομείου» στο Ναύπλιο. [23.2.1826]
Στις 6 Μαρτίου του 1826 ο Μινίστρος των Εσωτερικών και Προσωρινός Μινίστρος του Πολέμου Ιωάννης Κωλέττης παράγγειλε στους πρόκριτους της Ύδρας να ετοιμάσουν καΐκι με ναύτες «και να το στείλετε αμέσως εις το πόρτο μας ονομαζόμενον Κεχριαίς» (Ίσθμια, Καλαμάκι). Αναφέρθηκε «το καΐκι του Αναργύρου» με συμφωνία περίπου 250 γροσίων το μήνα. Ο θαλασσοδρόμος ζήτησε παραπάνω από το ποσό αυτό.
Ο Νικόλαος Καρώρης, στο ημερολόγιό του μνημονεύει ονόματα και περιπτώσεις στα 1826-1827 όπου διάφορα άτομα έφερναν γράμματα με ειδήσεις από έξω προς το φρούριο (Μήτσος Κακούρης), ότι κάποιοι πεζοί δείλιαζαν να βγουν από εκεί και αποφάσιζαν να μην υπάγουν «και τα γράμματα έμειναν». Επίσης:
9.10. Την νύκτα εφάνησαν έξωθεν δυο γραμματοφόροι, ο Ηλίας Γαλαξειδιώτης και Αγγελής Γκάγκαρης, μισευμένοι από Σαλαμίνα τας 6 τρέχ. Έφεραν και αυτοί διάφορα γράμματα, παλαιά όμως, όσα δεν ημπόρεσαν να στείλουν με άλλους πεζούς…
13.10. Τα γράμματα έγιναν, αλλά δι’ έλλειψιν πεζού έμειναν.
14.10. Και πάλιν το εσπέρας δεν ευρέθη πεζός, μη θέλοντας κανένας να υπάγη.
15.10. Το εσπέρας εστάλη ο Γεωργάκης Μπουμπίκης, Αθηναίος, πληρωμένος με τα γράμματα, αλλά δεν ηδυνήθη να περάση….
Ξακουστοί έμειναν δυο πεζοί. Στην ομάδα του στρατηγού Διονύση Ευμορφόπουλου ανήκαν οι δύο Γιάννηδες, «οι Γιάννηδες του Ευμορφόπουλου». Όπως έγραψε ο Μακρυγιάννης, «Κουντουριώτης ο ένας και Δυστομίτης ο άλλος», ήταν οδηγοί που είχε στο κάστρο και τους έδωσε στον Φαβιέρο. Με έξυπνους τρόπους κατέβαιναν από τον βράχο, έμπαιναν στην πόλη σαν να μην συνέβαινε κάτι, περνούσαν από την αγορά, κατευθύνονταν στην Αγία Τριάδα και από εκεί διέσχιζαν τον Ελαιώνα οπότε έφταναν στα φιλικά στρατόπεδα: Καρώρης: 2 Οκτωβρίου. Το εσπέρας, περί την μισήν ώραν της νυκτός, όντες προετοιμασμένοι δυο στρατιώται του Δ. Ευμορφοπούλου, Γιάννης Κουντουριώτης και Γιάννης Διστομίτης, ο και Γιάνναρος, εκβήκαν από τις κάμαραις του Σερπετζέ με τ’ άλογα και, χωρίς να εννοήσουν το πράγμα οι Τούρκοι, επέρασαν από τους πρόποδας του Μουσείου (Σέγγιου) διευθυνόμενοι κατά το Δαφνί. Οι δε Έλληνες κάμνοντας θόρυβον, τους ετουφέκιζον κατόπιν ως εχθρούς, δια να απατηθούν οι Τούρκοι. Μετά μίαν ώραν έκαμαν φανόν επάνω του Χαϊνταριού, κατά το σύνθημα ότι επέρασαν ασφαλώς.
Κάμαραις του Σερπετζέ, το Ηρώδειο.
Τον Απρίλιο του 1827, όταν θαυμάστηκε η καρτερία των πολιορκημένων στην Ακρόπολη, συζητήθηκε να προσδιορισθεί ως υλική αμοιβή σε όλους της φρουράς «όσοι αθλήσουν άχρι τέλους» ή στις χήρες και στα ορφανά των «τεθανατωμένων» καθώς και στους πεζούς «όσοι διεκινδύνευσαν διακομίζοντες ειδήσεις», γη και ελιές από τον Ελαιώνα…
11.11. Την νύκτα αυτήν περί τας 5 ώρας έφθασαν από Σαλαμίνα οι Γιάννηδες του Ευμορφοπούλου, φέροντες διάφορα γράμματα έξωθεν, και 800 τυφεκόπετρες.
17.12. Την αυτήν νύκτα έγιναν σημεία εις Λειψοκουτάλαν περί του φθασίματος των πεζών, οίτινες εστάλθησαν πρώτοι και δεύτεροι.
Λειψοκουτάλα, η νησίδα Ψυττάλεια.
3 Φεβρουαρίου 1827. Δυο νέοι, Λουκάς Μωραΐτης, Αθηναίος, και Ηλίας, Γαλαξειδιώτης, ανεδέχθησαν με πληρωμήν 500 γροσίων να υπάγωσι και εις αυτούς εδόθησαν έγγραφα σημεία, δια να μας αποκριθούν έξωθεν. Περιπλέον τους εδόθη μια περιστερά να την απολύσουν εκείθεν με χαρτί επάνω της. Ίσως επιστρέψη εις το φρούριον και λάβωμεν έγγραφον απόκρισιν. Οι άνθρωποι αυτοί εκίνησαν την εσπέραν να περάσωσι δια της πόλεως αλλ’ επέστρεψαν άπρακτοι.
4 Φεβρουαρίου. Την νύκτα εκίνησαν πάλιν δια της πόλεως οι χθεσινοί βραδυνοί γραμματοκομισταί και περί τα μεσάνυκτα έγιναν τα σημεία του φθασίματός των εις Πειραιά. Έλαβον, είπομεν, μαζί των και την περιστεράν.
Ο Μακρυγιάννης έγραψε: Πρώτα από τον πόλεμον των Μποστανιών εβήκαν και ήφεραν κι’ ένα περιστέρι από το κάστρο· και το φορτώσαμεν γράμματα και το πήρα με καμπόσους και το πήγαμεν εις τους Τρεις Πύργους και τ’ απολύσαμεν. Όμως το σκότωσαν οι Τούρκοι και πήραν και τα γράμματα και είδαν τι τους γράφαμεν των πολιορκουμένων. Ήλθεν προσκυνισμένος από τους Τούρκους Ρωμαίος και μας το είπε.
15 Φεβρουαρίου. Εσυμφωνήθησαν από τους Αρχηγούς οι Γιάννηδες του Ευμορφοπούλου να υπάγωσιν εις Πειραιά και να επιστρέψωσι φέροντες ειδήσεις έξωθεν και να πληρωθώσι γρόσια χιλιάδες δύο, εξ ων τα μεν χίλια υπεσχέθη ο Κριεζώτης να τα δώση εξ’ ιδίων του, τα δε άλλα χίλια να συναχθώσιν από έρανον κοινόν και να τους δοθώσι τα γρόσια, όταν επιστρέψωσιν. Έγινε λοιπόν έν γράμμα κοινόν προς τους εν Πειραιεί οπλαρχηγούς, δια να φανερώσωσιν εις το φρούριον τα έξω τρέχοντα με τους Γιάννηδες, εγράφθη δε και σχέδιον σημείων (Signali), με τα οποία έξω να ειδοποιώσι διαφόρους ειδήσεις το φρούριον, εάν δεν επιτύχη η επιστροφή των Γιάννηδων… και οι Γιάννηδες παρατηρούντες και την ξαστερίαν της νυκτός έμειναν.
17 Φεβρουαρίου. Την νύκτα εκίνησαν οι δυο γραμματοφόροι δια της πόλεως, οι οποίοι και κατευωδώθησαν ογλήγορα εις Πειραιά και έκαμαν το σημείον του φθασίματός των.
19. …και εσυμφώνησαν τον Δημήτριον Σμυρναίον και Μιχάλην Χατσιώτη να το φέρουν εις Πειραιά και να το φέρουν, εξ ων ο είς ο Δημήτριος έλεγεν αποφασιστικά να έλθη οπίσω… Από τούτους τους δυο γραμματοκομιστάς, ο μεν Μιχάλης, δειλιάσας, επέστρεψεν, ο δε άλλος Δημήτρης επροχώρησε διά της πόλεως. Δεν έγινεν όμως την νύκτα εκείνην εις Πειραιά κανέν σημείον περί του κατευοδίου του.
21. Την ημέραν αυτήν ήλθε καΐκι εις τους Τρείς Πύργους και έκαμε τρεις φανούς, τους οποίους εξελάβομεν ως σημείον δια το φθάσιμον του τελευταίου πεζού των 19.
Στις 17 Μαρτίου οι πεζοί Γιάννης Κουντουριώτης και Ηλίας Γαλαξειδιώτης έφεραν στο κάστρο γράμματα της Διοίκησης, του Καραϊσκάκη και άλλων. Με την δικαιολογία ότι ο Γενικός Αρχηγός τούς είπε να επιστρέψουν μεταφέροντας αποκρίσεις των γραμμάτων, έλαβαν 2000 γρόσια για πληρωμή συγκεντρωμένα από τους αρχηγούς κατ’ αναλογία και στις 18.3. «ανεχώρησαν πάλιν δια Κερακίνι (στο στρατόπεδο του Κερατσινίου).
Το πήγαινε έλα των πεζών συνεχίστηκε, μάλιστα καταγράφεται ιστορία ενός Αθηναίου, του Σιδέρη Ρόζη, που θεωρήθηκε λιποτάκτης και προδότης, τον είχε φυλακίσει ο Καραϊσκάκης, μέχρι που ένας άλλος αυτόμολος βεβαίωσε το αντίθετο. Για να φανεί η αθωότητά του πιο πολύ και να συγχωρεθεί τελείως, ο Καραϊσκάκης τον έστειλε να ανέβει πάλι στο φρούριο, αν και ήταν πανσέληνος, με τα γράμματά του. Πράγματι, μπήκε τέλη Μαρτίου μαζί με έναν - γύρω στα 15 ετών - Αγραφιώτη.
Η επικοινωνία μέσω «χαρτοφόρων» συνεχίστηκε.
Τον Απρίλιο του 1827 ο Καρώρης βγήκε κρυφά μαζί με άλλους και μετά από πολλές δυσκολίες έφτασε στον Πειραιά στις 16 του μήνα.
Ο Καραϊσκάκης πέθανε στις 23 του ίδιου μήνα.
Στις 24 Μαΐου 1827 η Ακρόπολη ύστερα από πιέσεις και συμφωνίες παραδόθηκε στους Τούρκους.

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό 3^η ΧΙΛΙΕΤΙΑ, τεύχος 89, Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2021, σελ. 15 - 16 - 17.