Πειραϊκά τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια.

Στάσεις λεωφορείων, στάσεις στην ιστορία της πόλης.

                                                                Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Το κείμενο του πρώτου μέρους της διάλεξης του Ινστιτούτου Πειραϊκών Μελετών της Φ.Σ.Π. με τίτλο: «Τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια. Στάσεις λεωφορείων, στάσεις στην ιστορία της πόλης του Πειραιά» που δόθηκε στις 19.45 της 4ης Νοεμβρίου 2016 στο Πνευματικό Κέντρο της εκκλησίας της Ευαγγελίστριας Πειραιώς, πρόγραμμα «Eνορία εν Δράσει». Ομιλητής ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημήτρης Κρασονικολάκης. Το δεύτερο μέρος ανέπτυξε ο Στέφανος Μίλεσης.

Ας περπατήσουμε νοερά στο κέντρο κα στις συνοικίες του Πειραιά μας.
Βλέπουμε τα έργα εκείνων που τον έχτισαν, απολαμβάνουμε τις χάρες, τις ανέσεις, τις προσφερόμενες υπηρεσίες του ενώ παραπονιόμαστε για κάθε στραβό και ενοχλητικό.
Όπως επιτρέπει το φυσικό περιβάλλον, γύρω μας ξετυλίγονται ευθείς δρόμοι, πολλοί ανηφορικοί, άλλοι με στροφές, πότε - πότε αδιέξοδοι ή διακοπτόμενοι με σκαλάκια, μικρές νησίδες πράσινου, που σχηματίζουν με τα πεζοδρόμιά τους τα χτισμένα οικοδομικά τετράγωνα και τις πλατείες. 
Όμως εκτός από την οπτική παρουσία αποτυπωμένη στις κατασκευές που ξεχωρίζουν τον Πειραιά από τις άλλες πόλεις, ο τόπος σφραγίζεται δυνατά με την πνευματική, δυνατή και διαχρονική αίσθηση των ανθρώπων που τον κατοικούν.

Κάθε ύψωμα, ίσωμα και βαθούλωμα, κάθε στενό και γωνία, εσωτερικό και παράλιο, έχει το ιδιαίτερο όνομά του, την δική του πορεία στους καιρούς, σε σημείο που δεμένο με την καθημερινότητά μας να νιώθουμε έντονη την σχέση ασφάλειας, ηρεμίας, αγάπης και συνύπαρξης.
Είχα κάποτε χαρακτηρίσει τα τοπωνύμια του Πειραιά «μικρά διαμάντια της τοπικής ιστορίας». Τα βιβλία που αναφέρονται σε εκείνα είναι ελάχιστα, κάποια βρίσκονται ανακατεμένα με τα αθηναϊκά κι άλλα σκόρπια ή συνοπτικά σε άρθρα περιοδικών κι εφημερίδων.  
Συγκέντρωσα και δημοσίευσα την πρώτη καταγραφή τους στην εφημερίδα ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ στο φύλλο της 9 Δεκεμβρίου 1999 και την επανέλαβα διορθωμένη στο περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, τεύχος 13, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2005.

Αν είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τα τοπωνύμια σε κατηγορίες προέλευσής τους, ευκολότερη φαίνεται να είναι η προσπάθεια να τα κατατάξουμε χρονολογικά ή σύμφωνα με την σημασία τους αφού μας το επιτρέπει αρκετά η καταγραφή τους σε δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, σε συμβολαιογραφικές πράξεις και συμφωνητικά, στα περιηγητικά βιβλία, στους χάρτες, στα στρατιωτικά κείμενα των επαναστατικών χρόνων, στους μετέπειτα τουριστικούς ή χρηστικούς οδηγούς, στις αναμνήσεις κι απομνημονεύματα, στο πλήθος των διαφόρων καταχωρίσεων σε διάφορα άλλα έντυπα αλλά και στην προφορική, ζωντανή γλώσσα μας.

Από την αρχαία εποχή διατηρήθηκαν ή επανήλθαν τον 19ο αιώνα τα παρακάτω:

Πειραιεύς, Αλαί, Λιμήν Αλών, Αλίπεδον, Άλκιμον, Κάνθαρος, Ακτή, Μουνυχία, Ζέα, Φρεαττύς, Σταλίς, Φάληρον. Οι Αρχαιολόγοι συνεχίζουν να ανακαλούν τις λέξεις Σηράγγιον, Διάζευγμα, Χειλαί, Μακρά Στοά, Δείγμα, Μακρά Τείχη, Αστικαί Πύλαι, Σκευοθήκη.

Από τα μεσαιωνικά χρόνια και της επανάστασης, όταν καταγράφονται τα πολεμικά γεγονότα και εκτελούνται νοταριακές πράξεις αγοραπωλησιών, μας έρχονται ως αρχαιότερα, εκλαϊκευμένα ή καινούργια τα ονόματα Δραπετσώνα, Καστράκι, Παλαιόκαστρο, Κερατσίνι, Λειψοκουτάλα, Κούλουρη, Σαλαμίνα, Αμπελάκι, Φανερωμένη, Πέραμα, Κερατόπυργος [στα γειτονικά με το κεντρικό λιμάνι μέρη] Πειραιάς, Πόρτο Λεόνε, Δράκος, Δουγάνα ή Δογάνα, Μοναστήρι (του Αγίου Σπυρίδωνος), Μελισσόμαντρα, Κοντίτο της βρύσης του λιμένος, Σκάλα, Καστέλλα, Θεόσπιτα, Τουρκολίμανο ή Φανάρι ή Φαληρέας, Πασαλιμάνι ή Στρατιωτική, Τσιρλονέρι, Μάντρα του Σαρδελά ή Ζευγάρι ή Ζευγαρόσπιτα, Μάντρα του Χαϊμαντά, Κουλουργιώτη, Καραβάς, Άγιος Διονύσιος, Ταμπούρια, Κόσολα Τζερατιά, Μπελεγρή, Μουσελή, Ντάπια, Καμίνια, Βάρη, Βαρίκα, Περιβόλια, Λειβάδι, Βοϊδολίβαδο, Καστέλλα, Γωνία, Στρατιώτης, Μοναστήρι του Στρατιώτη, Πηγάδι του Στρατιώτη, Σταυρός ή πηγάδι του Σταυρού, Ξυλοφάναρο, Τάφος Θεμιστοκλέους, κ.ά.

 Έχουμε και τα τοπωνύμια εντός κι εκτός της πόλης που εδραιώθηκαν μέσα στον 19ο αιώνα αλλά και στις αρχές του 20ου: Κρομμυδαρού, Κοκκινάδα ή Κοκκινιά, Βρωμολίμνη (Λίμνη ή Μεγάλο Βουρκάδω, Βουρκάρι, Βούρλα, Βάλτος, Τέλμα) όλα στο βάθος του λιμένα προς την σημερινή Ακτή Κονδύλη, Καμπάς ποταμός (το ρέμα που χυνόταν προς τον Άγιο Διονύσιο, ένα παρακλάδι του Κηφισού που πλημμύριζε τον τόπο και σχημάτιζε βάλτους ή κάλυπτε περιοχές με στάσιμα ανθυγιεινά νερά), Βουνό - Λόφος - Περιβόλι Βώκου, Μνημείο Καραϊσκάκη, Μνήμα Γάλλων, Μαθαρά, Νέον Φάληρον, Σούδα, Αλωνάκι, Φραγκόκκλησια, Άκρα κατά το Άλκιμον, Ανεμόμυλος, Ακτή Ξαβερίου, Ακτή Τζελέπη, Νεάπολη (στην Αγία Σοφία), χωριό και κήπος του Μελετόπουλου, Κάβος Κράκαρη, Προφήτης Ηλίας, Μάνδρα ή Γούβα ή Λάκκα του Βάβουλα, Μάνδρα Πιτάκη, Σφαγεία, Τρούμπα, Ξυλοκερατέα, Βαρελούστρα, Άσπρα χώματα (όπου κτίστηκε το Τζάνειο νοσοκομείο), Βουνό Σελλά, Σπηλιά Λαλαούνη (ή σπηλιά Παρασκευά), Σπηλιά Αρετούσας, Υδραϊκή συνοικία (Υδραίικα), Βασιλικό Περίπτερο (ή Παλατάκι), Χατζηκυριάκειο, Παρλαμά, Καλαμπάκα, Πειραϊκή, Xωριό του Χαραμή, Ακέφαλο Σώμα, Μπαϊκούτση, Αργύρη, Λουβιάρη (ή Σκαφάκι) και κάποια ακόμα που στον λίγο χρόνο μιας διάλεξης όπως της αποψινής ίσως είναι κουραστικό να ακουστούν..  

Στην δεκαετία του ’20 μέχρι τώρα, με το κύμα των προσφύγων είχαμε τους οργανωμένους συνοικισμούς στα περίχωρα του Πειραιά που άφησαν τα δικά τους ιδιαίτερα τοπωνύμια: Νέα Καλλίπολις, Νίκαια, Νέο Ικόνιο.

Οι εκτεταμένες παρεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον ειδικά στις παραλίες «γέννησαν» τα τοπωνύμια Λιμανάκι, πλαζ Φρεαττύδας, Μαρίνα Ζέας, Βοτσαλάκια, Μπλόκια.     

Ως μικροτοπωνύμια βλέπουμε τα Μανιάτικα, τα Μυκονιάτικα, τα Καρπάθικα, τα Κρητικά (από τους κατοίκους που απάρτιζαν την πλειοψηφία), τα Βαρελάδικα, τα Τομαράδικα (από το είδος που πουλούσαν), τον Τηλέγραφο, την Πρόνοια, αλλά και την Πασαρέλα - η οδός λέγεται επίσημα Αγγέλου Μεταξά - στο Πασαλιμάνι (από το πέρα - δώθε της κίνησης των νέων σε ένα συγκεκριμένο σημείο).

Αντίθετα, τα συμβόλαια των αγοραπωλησιών οικοπέδων και κατοικιών περιγράφουν με χαλαρή ακρίβεια την αρχική θέση των τοπωνυμίων στον οδικό χάρτη, καμιά φορά με αλλοιωμένη προφορά, όπως η «Γωνία» που έγινε «Γκονία» και «Γκωνέα» στην οδό Ρεπετσά 3, η «Ντάπια» έγινε «Ντάμπια», «Δόμπια» και «Τόπια» στην Αλιπέδου 22, ενώ πολλές διευθύνσεις έχουν από σύγχυση λόγω γειτονίας των τοπωνυμίων περισσότερο από μία ονομασίες θέσης: Η οδός Καραϊσκάκη αριθ. 4 στο Νέο Φάληρο κείται στον «Τάφο Καραϊσκάκη ή Μαθαρά ή Μάνδρα Χαϊμαζά», η Δογάνης και Παπαφλέσσα στον «Άγιο Γεώργιο ή Δέδε ή Πηγάδι Σταυρού», 

η οδός Βούλγαρη 99 στην «Καστέλλα ή Μουνιχία».

Τα σωζόμενα από τους αρχαίους συγγραφείς και τις επιγραφές ονόματα βουνών, λιμανιών, εγκαταστάσεων κτηρίων και τόπων της πόλης πονοκεφάλιασαν πολλούς λόγιους του 19^ου αιώνα. Με βάσει τα δεδομένα και τα λογικά συμπεράσματα έδιναν την προσωπική τους ερμηνεία που καμιά φορά ανασκεύαζαν οι ίδιοι στα μετέπειτα χρόνια. Πού πραγματικά βρισκόταν ο Κάνθαρος και ο Κωφός λιμήν; Η Φρεαττύδα τοποθετείται ανεπιφύλακτα στην σημερινή της θέση; Για δεκαετίες το λιμάνι της Ζέας ήταν χωροθετημένο έξω από τον σημερινό σταθμό ΗΣΑΠ και το Πασαλιμάνι λεγόταν λιμήν Μουνυχίας. Ο Τάφος του Θεμιστοκλή είναι δεξιά ή αριστερά «τω εισπλέοντι» τον μεγάλο λιμένα;

        

Η μανία επίσης των «ειδικών» για την αποκατάσταση των αρχαίων ονομάτων στα ήδη υπάρχοντα μεσαιωνικά και νεότερα (φτιαγμένα από τον λαό που θεωρούμενα ως κακόηχα δεν άρεσαν στους καθαρευουσιάνους καθηγητές κάποιων σχολών) έσβησε από το στόμα και την μνήμη του κόσμου πολλές από τις ονομασίες.

Για παράδειγμα το Υπουργείο Συγκοινωνιών είχε διορίσει στα 1924 ειδική επιτροπή αποτελούμενη από τον Ιάκωβο Δραγάτση, Περικλή Ρεδιάδη και Αλέξανδρο Χρυσάνθη για να διαλέξουν καινούργια - τι καινούργια, να αναστήσουν τα αρχαία δηλαδή - ονόματα για την ακτογραμμή από τον Σκαραμαγκά μέχρι το Σούνιο.

Το αποτέλεσμα τυπώθηκε σε ένα σπάνιο σήμερα βιβλιαράκι στα 1926 από την Επιτροπή Λιμένος Πειραιώς «Περί αποκαταστάσεως των αρχαίων ονομάτων και νέας ονοματοθεσίας των λιμένων Πειραιώς και της περί τον Πειραιά ακτογραφίας. Εξεπονήθη επί προεδρείας Γεωργίου Ι. Σακαλή».

Άλλη παρόμοια επιτροπή «απέβαλε» τα κακόηχα αρβανίτικα και τούρκικα.

Επαναλαμβάνοντας, ο ερχομός και η εγκατάσταση των προσφύγων μετά το 1922 εξαφάνισε μερικά τοπωνύμια της ενδοχώρας, πρόσθεσε όμως ένα σωρό νέα, αρκετά από τα οποία (αυτά που κάλυπταν περιορισμένη έκταση και είχαν φτιαχτεί για τις πρώτες ανάγκες συνεννόησης) χάθηκαν με την σειρά τους πριν περάσουν πολλά χρόνια, όταν έπαψαν να χρησιμοποιούνται αφού ενώθηκαν οι πρώτοι οικιστικοί πυρήνες κι αποτέλεσαν τον ενιαίο, ευρύτερο Πειραιά με τους γύρω Δήμους. Διατηρήθηκαν δηλαδή κυρίως εκείνα που ήταν φερμένα από τις παλιές τους πατρίδες.

Στην μεγάλη πλέον πόλη κρατήθηκαν τα τοπωνύμια των συνοικιών ενώ κέντρα αναφοράς έγιναν οι ναοί, οι πλατείες, οι δρόμοι, τα δημόσια κτίρια και μνημεία, τα λιμάνια, τα καταστήματα και οι στάσεις, οτιδήποτε που μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση στη συνομιλία για τον προσδιορισμό κάποιας συγκεκριμένης θέσης. Γενικά, όπως φτωχαίνει το ελληνικό λεξιλόγιο στην συνείδηση και στην γλώσσα των νέων ανθρώπων, έτσι μειώνεται και η χρήση των τοπωνυμίων.

Οι έφηβοι με του έντονους ρυθμούς που τους χαρακτηρίζουν, τρέχουν να δώσουν τα ραντεβού τους έξω από τα επώνυμα φαστ-φουντ, τα πολυσινεμά, στον Ηλεκτρικό, στο Δημοτικό, στο Δημαρχείο και στις γνωστές καφετέριες.

Λέμε απλά: Κατέβηκα στον Πειραιά (σαν να είναι Πειραιάς μόνο το κέντρο), ήπια ένα καφέ στο Bar Code, πήγα και ψώνισα στην Σωτήρος, πέρασα από Πασαλιμάνι, είδα τον φίλο μου έξω από το Gazi College, αγόρασα ένα βιβλίο από τα Public και καθίσαμε στο Bibere.

Εκτός από τα μεγάλα, απλωμένα σε αρκετή έκταση τοπωνύμια, ο κόσμος για εξυπηρέτησή του έχει ονομάσει με ξεχωριστά επίθετα τις στάσεις των λεωφορείων. Τα ονόματά τους πάρθηκαν με τους παρακάτω κυρίως τρόπους:

-Από τους δρόμους ή τις πλατείες που διασχίζουν ή προσεγγίζουν (στάση Φιλελλήνων, Σκουζέ, Πλατεία Καραϊσκάκη, Πλατεία Κοραή, Πλατεία Τερψιθέας)

-Από το τοπωνύμια της περιοχής που περνούν (στάση Πειραϊκή, Πηγάδα, Καστέλλα)

-Από δημόσια ή βιομηχανικά κτήρια (στάση Ηλεκτρικός Σταθμός, Δημοτικό Θέατρο, ΙΚΑ, Αγορά, Ψυγεία, Κεράνης)

-Από τους ιερούς ναούς (στάση Ευαγγελίστρια, Άγιος Βασίλειος, Αγία Σοφία, Αγία Παρασκευή)

-Από ονόματα παλαιών ταβερνών, ψαροταβέρνων, φούρνων, μαγαζιών (στάση Καλαμπάκα, Μπαϊκούτση, Παρασκευά, Ψίγκα, Χαρτοφύλακα, Κοστάλ, Περίπτερο)

-Από τα ονόματα κινηματογράφων (στάση Καλιφόρνια στα Ταμπούρια, Άβα στην Καλλίπολη, Σινεμά πάνω στην οδό Θηβών)

-Από το φυσικό περιβάλλον και την διαρρύθμιση του χώρου (στάση Λόφος Βώκου, Γούβα, Σκαλάκια, Σίδερα, Παραλία).

-Από τον φυτικό διάκοσμο (στάση Λεύκα, Πιπεριά)
-Από επώνυμα κατοίκων που διέμεναν ή είχαν καταστήματα (στάση Μεταξά, Βρυώνη)

Πολλές στάσεις έπαψαν να ανταποκρίνονται στον αρχικό τους προορισμό.

Ενώ δηλαδή βαφτίστηκαν από ένα γεγονός εκείνο πλέον απουσιάζει από τον περίγυρο. Για παράδειγμα η στάση «Αστυνομία» και η στάση «Ταχυδρομείο» του 906. Και οι δυο υπηρεσίες απομακρύνθηκαν από την περιοχής τους.

Πολλές πάλι στάσεις μετονομάστηκαν. Η στάση «Λαχαναγορά» στην οδό Πειραιώς έγινε στάση «Εθνική Στατιστική Αρχή».    

[Στην συνέχεια ο Στέφανος Μίλεσης, πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς θα μας αναλύσει την σημασία μερικών από εκείνα τα μικρά - περιορισμένης εμβέλειας αλλά σπουδαία για την κατανόηση της πειραϊκής ιστορίας - μικροτοπωνύμια των στάσεων λεωφορείων].