Ιούλιος 2015. Οι ανασκαφές στην Γεωργίου Α΄ συνεχίζονται...

                                                                                 Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

4 Ιουλίου 2015. Φωτογραφίες των ορυγμάτων της λεωφόρου  Γεωργίου Α΄, ανεβαίνοντας δεξιά προς την Ηρώων Πολυτεχνείου.

Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν χάνει ευκαιρία να κάνει την έρευνά της, μέτρο με το μέτρο, σπιθαμή προς σπιθαμή, στα έργα που γίνονται για να μετατοπισθούν ή τακτοποιηθούν τα διάφορα υπόγεια δίκτυα πριν το στρώσιμο των γραμμών για να περάσει το τραμ - αλλά γενικά και για να τελειώσουν τα έργα επέκτασης του μετρό από το Χαϊδάρι στο Δημοτικό Θέατρο.

Μεγάλα τμήματα δρόμων και πλατειών έκλεισαν. Ολοκαίνουργια πλακόστρωτα πεζοδρόμια στα οποία δόθηκαν αρκετά χρήματα για να γίνουν, τώρα άντε πάλι από την αρχή, ξηλώνονται εναλλάξ στις δύο απέναντι πλευρές των οδών και των λεωφόρων, τοποθετούνται μεγάλες λαμαρίνες για να περνάμε και πλαστικά δίχτυα για να εμποδίζουν την προσπέλαση στα επικίνδυνα σημεία.

Η καλοκαιρινή αυτή εικόνα της Γεωργίου Α΄ έως την Ηρώων Πολυτεχνείου θυμίζει κάπως την μεγάλη ανασκαφή του 1959 που έχω περιγράψει εδώ, στο άρθρο μου της Παρασκευής 18 Ιουλίου 2014 με τίτλο: «Πριν 55 χρόνια: Ιούλιος 1959. Η πειραϊκή γη αποκαλύπτει τα χάλκινα αγάλματα».

12 Ιουνίου 2015, ώρα 12.13. Πεζοδρόμιο μεταξύ Φίλωνος και Νοταρά.

12 Ιουνίου 2015, ώρα 12.15. Πεζοδρόμιο μεταξύ Κολοκοτρώνη και Νοταρά. 

   

Η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. στις 21 Νοεμβρίου 2008 επαναδημοπράτησε τον διαγωνισμό για την επέκταση της Γραμμής 3 από τα δυτικά προάστεια προς Πειραιά. Προσφορές έκαναν έξι κοινοπραξίες, μειοδότης ήταν η J&P - ΑΒΑΞ Α.Ε., GHELLA SPA, ALSTOM TRANSPORT S.A. και η σύμβαση υπεγράφη στις 1 Μαρτίου 2012.
Οι σταθμοί στον Πειραιά θα είναι Μανιάτικα (Αιτωλικού και Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη), Λιμάνι Πειραιά (προς στον σταθμό ΗΣΑΠ) και Δημοτικό Θέατρο.

Στα Μανιάτικα οι αρχαιολογικές ανασκαφές έγιναν στα 2013 κι ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο του 2014. 

Η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. έχει επίσης αναλάβει με τον νόμο 4070/2012 την επέκταση του τραμ από το Νέο Φάληρο στον Πειραιά μέσω των οδών Μικράς Ασίας - Γρηγορίου Λαμπράκη - Βασιλέως Γεωργίου Α΄ - Λιμάνι (Ακτή Ποσειδώνος) - Εθνικής Αντιστάσεως - Ομηρίδου Σκυλίτση - Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας.

Η διαδρομή από Νέο Φάληρο προς Πειραιά είναι 3,1 χιλιόμετρα, από Πειραιά προς Νέο Φάληρο 2,3 χιλιόμετρα. Η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. υπέγραψε σύμβαση για την εκτέλεση του έργου με την ΘΕΜΕΛΗ Α.Ε. στις 14 Ιανουαρίου 2013 και τα έργα ξεκίνησαν από τον ίδιο Σεπτέμβριο.

Οι εργάτες της κατασκευαστικής εταιρείας «Θεμέλη Α.Ε.» φορώντας τα ειδικά φωσφορίζοντα γιλέκα, με την εποπτεία των αρχαιολόγων που σκύβουν και αξιολογούν, συνδράμουν ανασηκώνοντας κάθε λιθαράκι και αντικείμενο που βρίσκεται στον πάτο και στα τοιχώματα των κάθε είδους λάκκων.

Σε αντίθεση με το 1959 όπου ο χώρος εκσκαφής ήταν συγκεκριμένος, στην τωρινή περίπτωση πρόκειται για απλή ανακάλυψη διαφόρων μερών θεμελίων αρχαίων οικοδομών μέσα στα στενά αλλά μακριά, παράλληλα με τους δρόμους χαντάκια που ανοίχτηκαν στα πεζοδρόμια. Ανάμεσά τους τραβήχτηκαν πήλινα σπασμένα αγγεία, πέτρες, μάρμαρα, νομίσματα.

Έχω την ευκαιρία να περνάω καθημερινά από τα σημεία και να παρακολουθώ τους υπάλληλους να σκαλίζουν το χώμα, να βρίσκουν κάποια πράγματα, να τα αποσπούν προσεχτικά, να μαζεύουν σε λευκές διάφανες σακούλες τα διάφορα μικροαντικείμενα, να καθαρίζουν τις λίθινες επιφάνειες, να τις σκεπάζουν με χοντρές ζελατίνες. Είναι ένα απλό σκηνικό που έχει το νόημά του, όμως κανείς ίσως δεν το παρακολουθεί με το ερευνητικό - σαν το δικό μου - βλέμμα. 

12 Ιουνίου 2015, ώρα 12.16. Πεζοδρόμιο μεταξύ   Νοταρά και Κολοκοτρώνη. Μικρό σκάμμα για διερεύνηση ή για κάποια απαραίτητη εργασία.

12 Ιουνίου 2015, ώρα 12.16. Πεζοδρόμιο μεταξύ Νοταρά και Κολοκοτρώνη. Τα χαντάκια γεμίζουν με πολλά και διάφορα σκουπίδια που σύντομα θα καλυφθούν. Ανάλογα με την αντοχή τους ίσως γίνουν αντικείμενο μελέτης από τους αρχαιολόγους του μέλλοντος!

  

Για το μετρό, εκτός από τους κύριους σταθμούς είδαμε φρέατα στην θέση «Ρολόι» έξω από το ΝΑΤ, στην πλατεία Δεληγιάννη στην Λαμπράκη και στο Πανεπιστήμιο Πειραιά. Κι εκεί βρέθηκαν αρχαία..

Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα καταχωμένα ευρήματα μέσα στα λασπωμένα φρεάτια στον κήπο της πλατείας Αγίου Κωνσταντίνου και στην πλατεία Κοραή. Πολύτιμα ευρήματα εκτιμούνται από εμάς, μάλλον οι αρχαίοι τα θεωρούσαν απορρίμματα...

Η Στέλλα Χρυσουλάκη και ο Γιώργος Πέππας ανέφεραν περίπου τα εξής στην ειδική ημερίδα «Η έρευνα των αρχαίων συστημάτων ύδρευσης του Πειραιά στο πλαίσιο των έργων του Μετρό. Μιά πρώτη θεώρηση.» της 15 Μαΐου 2015 που έγινε στην αίθουσα τελετών του κτηρίου διοίκησης στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου: «Ο μεγαλύτερος όγκος των ευρημάτων των ανασκαφών του έργου αποτελείται από πήλινα αντικείμενα, τμήματα αγγείων και κεράμων στέγασης. Οι διαδικασίες ανάταξης και συντήρησης έχουν επιτρέψει μέχρι σήμερα την αποκατάσταση περίπου τετρακοσίων απ’ αυτά. Παράλληλα, συλλέχθηκε μεγάλος αριθμός νομισμάτων, μετάλλινων (εργαλεία, σκεύη, δομικά υλικά) και λίθινων (γλυπτά, σκεύη, αρχιτεκτονικά μέλη) αντικειμένων. Αξιοσημείωτη και σπάνια είναι η διατήρηση μεγάλου αριθμού ένυδρων οργανικών υλικών από τα αρχαία φρέατα, η οποία οφείλεται στο ιδιαίτερο μικροκλίμα ταφής τους. Πρόκειται κυρίως για ευρήματα από ξύλο αρκετά από τα οποία προέρχονται από τέχνεργα, καθώς φέρουν επεξεργασία (μικροαντικείμενα, τμήματα από εργαλεία). Ανάμεσά τους ξεχωρίζει άγαλμα ανδρικής μορφής. Μεγάλος είναι και ο αριθμός καρπών (φουντούκια, καρύδια, αμύγδαλα, κουκουνάρια, πυρήνες ελιάς και σταφυλιών, αποξηραμένο σύκο). Επίσης, βρέθηκαν τμήματα από έντομα (εξωσκελετοί σκαθαριών), καθώς και τμήματα σχοινιών. Δε λείπουν και τα ξύλινα κατάλοιπα οικοσκευής (τμήματα επίπλων, στοιχεία στέγασης, πόρτα)».

Από παράθυρο της εφημερίδας Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ. Η πλατεία Αγίου Κωνσταντίνου όπως ήταν την εποχή των ανασκαφών. 

Με την τοπογραφική αποτύπωση σε ενιαίο σχέδιο όλων των θέσεων που βρέθηκαν αρχαία, θα μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε ευκολότερα την αρχαία ρυμοτομία του Ιππόδαμου. Σύμφωνα με τις αναφορές των αρχαιολόγων εντοπίστηκαν αμέτρητες κατασκευές σχετιζόμενες με το παλαιό υδρευτικό σύστημα, πηγάδια και φρέατα, δεξαμενές, σήραγγες και φρεάτια. «Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν την συνεχή προσπάθεια των κατοίκων της πόλης για την εξασφάλιση του αναγκαίου πόσιμου νερού».

Επίσης ενδιαφέρουσα είναι και επισήμανση της Χρυσουλάκη και του Νίκου Μαμάση: «Η κατανόηση της λειτουργίας και της χρονικής εξέλιξης των αρχαίων έργων ύδρευσης του Πειραιά απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση που εκτός από τις επιστήμες της αρχαιολογίας και της ιστορίας περιλαμβάνει την υδρολογία, την υδρογεωλογία, την υδραυλική και την διαχείριση υδατικών πόρων. Η ύδρευση του Πειραιά αρχικά στηρίχθηκε στα υπόγεια νερά με την διάνοιξη πηγαδιών αλλά πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτή η περιορισμένη δυνατότητα των υπόγειων υδροφορέων. Έτσι από τα τέλη 5^ου αιώνα π.Χ. άρχισαν να κατασκευάζονται οι δεξαμενές συλλογής ομβρίων, οι οποίες κάλυπταν σε σημαντικό βαθμό τις υδατικές ανάγκες της κλασικής εποχής παρά τις μεγάλες υπερχειλίσεις. Έτσι παρατηρείται εκτεταμένη και συνεχής προσπάθεια αύξησης του όγκου των δεξαμενών με διάφορες τεχνικές ώστε να μειώνονται οι υπερχειλίσεις και να καλύπτονται οι καλοκαιρινές ανάγκες.

Ακόμη, αναπτύσσονται μικρά υδροσυστήματα που συνδέουν μεταξύ τους πηγάδια και δεξαμενές, τα οποία συνδέονται με την συνδυασμένη διαχείριση του νερού καθώς και με αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και την επιφάνεια των οικοπέδων. Τέλος, οι ιδιαίτερα αυξημένες υδατικές ανάγκες της Ρωμαϊκής εποχής οδήγησαν στην κατασκευή υδραγωγείου που μετέφερε νερό από πηγή εκτός της χερσονήσου του Πειραιά».

Παρασκευή 23 Μαρτίου 2001. Οικόπεδο πλατείας Τερψιθέας. Πηγάδια και φρεάτια όπως τα φωτογράφησα στην ειδική, για λίγα πρόσωπα ξενάγηση. 

23 Μαρτίου 2001. Οικόπεδο πλατείας Τερψιθέας. Εργάτης στο υδραυλικό όρυγμα. Δίπλα του η σκάλα που μας βοήθησε να επισκεφθούμε τις υπόγειες κατασκευές. Νομίζω ότι μας ξενάγησε η αρχαιολόγος κυρία Σούμπαση.  

Έχω κατεβεί σε αρχαίες δεξαμενές, στους λεγόμενους «κώδωνες» της Τερψιθέας και θαύμασα την κατασκευή τους. Πολλές άλλες που βρέθηκαν, ή καταχώθηκαν για προφύλαξη ή αναδείχτηκαν σε υπόγεια κτηρίων. Η αρχαιολογική υπηρεσία πρέπει να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα μοναδικά αυτά δείγματα και να αξιοποιηθούν κατάλληλα ώστε να είναι επισκέψιμα.

Πάντως μετά το τέλος των ερευνών περιμένουμε από κάπου την δημοσίευση όλων των πορισμάτων ώστε να καταλάβουμε τι ακριβώς βρέθηκε και τι προστέθηκε στις πειραϊκές γνώσεις μας.   

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ
16 Ιουλίου 2015 ημέρα Πέμπτη. Φωτογραφίες των ευρημάτων στο πεζοδρόμιο της λεωφόρου Βασ. Γεωργίου Α' 6 μεταξύ των καταστημάτων ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΤΟΣ (παπούτσια) και NARA CAMICIE (πουκάμισα). Η πρώτη βλέπει προς την οδό Κολοκοτρώνη, η δεύτερη είναι λεπτομέρεια της τρίτης φωτογραφίας, στην ανηφόρα προς την Ηρώων Πολυτεχνείου.