Το «Μνήμα Γάλλου» στον Πειραιά.

                                                                                     
                                                                                                 Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης. 

Όταν παλαιότερα έκανα τις έρευνές μου για τα τοπωνύμια μέσα σε σκονισμένους τόμους με πειραϊκά συμβόλαια - ευχαριστώ κι από εδώ τους φίλους συμβολαιογράφους που με βοήθησαν κατά καιρούς - σημείωσα πως η κατοικία της οδού Πυθαγόρα 8 είναι χτισμένη στην θέση «Γαλλικόν Μνημείον».
Είχα ήδη συναντήσει αρκετές φορές το «πένθιμο» αυτό πειραϊκό τοπωνύμιο πάνω σε χάρτες, οδηγούς, βιβλία και το γνώριζα.
Ο «Οδηγός Αθηνών» Ελευθερουδάκη του 1926, σ. 97 γράφει: «Πέραν της σιδηρ. γραμμής του ΣΑΠ, κείται το ποδηλατοδρόμιον, το νεκροταφείον και το μνημείον του Γ. Καραϊσκάκη.. Επί υψώματος δε προς Δ. πέραν της σιδηρ. τροχιάς, σώζονται εισέτι πλίνθοι των αρχαίων μακρών τειχών, επισκευασθέντες εν μέρει, άνωθεν δε υψούται το μνημείον των τον Πειραιά καταλαβόντων Άγγλων και Γάλλων τω 1854 (μαρμαρίνη πυραμίς)». Ο - ίσως μη ενήμερος όπως θα δούμε παρακάτω - συντάκτης του κειμένου μήπως θα όφειλε να πει αντί «υψούται», «υψούτο»; 

Στην μεγάλη πλημμύρα του Πειραιά της Πέμπτης 14 Νοεμβρίου 1896 το Φαληρικό Αλίπεδο μετατράπηκε σε θάλασσα. Εξ αιτίας του γεγονότος σχηματίστηκε αυτό το σχέδιο που δημοσιεύτηκε στον ξένο τύπο. Από το Illustrated London News της 19 Δεκεμβρίου 1896, σελ. 845: «FLOODED ATHENS: THE PIRAEUS AND SUBURBS SEEN FROM THE OBELISK OF PHALERUM». Βλέπουμε το σκαρίφημα του Γαλλικού μνημείου δεξιά πάνω στον λόφο.

Φυσικά αναφέρεται στις εκδόσεις για τα τοπωνύμια του Μπίρη και του Καιροφύλα, πολύ περιληπτικά όμως και με την ίδια πληροφορία ότι το ομώνυμο μνημείο βρισκόταν στην πλατεία στο τέρμα της οδού Αϊδινίου, αλλά μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου μεταφέρθηκε στο κοινό νεκροταφείο Άγγλων και Γάλλων Νέου Φαλήρου ή αόριστα, του Φαλήρου. Αλλού το εντόπισα να μαρτυρείται ως «Μνήμα Γάλλου» και ως «Μνημείον Γάλλων». Τοποθετώντας το τοπωνύμιο στον σύγχρονο πυκνοκατοικημένο πολεοδομικό ιστό, είδα να εκτείνεται σχεδόν τριγωνικά μεταξύ περίπου της Δεληγιώργη, της Τζαβέλλα και της Δημοσθένους Ομηρίδου Σκυλίτση (γραμμές του Ηλεκτρικού).
Στην απογραφή της 15.5.1928 η συνοικία Γάλλου Μνήμα είχε πληθυσμό 3504.
Ο Άγγελος Κοσμής στα «Περασμένα κι’ Αλησμόνητα», 1938, σελ. 52 αναπλάθει την μοναξιά του τοπίου τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα: «Το Φάληρο, ένας λιμνότοπος στο σημερινό σταθμό του Τροχιοδρόμου με το μνημείο του Γάλλου σε μιά κορυφή, το μνήμα του Καραϊσκάκη πιό πέρα και με μερικές ενάρξεις συνοικισμού, που τας υπεβοήθει η Εταιρία του Σιδηροδρόμου».
Το μνήμα του Καραϊσκάκη (έχω αποδείξει ότι είναι έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Gustav Adolph Lüders, 1805 - 1880) σε παλιό χάρτη του εύελπη Σπυρίδωνος Δ. Αθανασίου αναφέρεται «Τάφος Καραΐσκου», όπως επίσης λεγόταν ο ήρωας, εξ’ ου και η οδός με τ’ όνομά του στο κέντρο της πόλης.

11.1.2015. Ο τάφος των οστών του Καραϊσκάκη και το ανώνυμο πλέον μνημείο στην σύγχρονη διαμορφωμένη πλατεία έξω από τον σταθμό των ΗΣΑΠ του Νέου Φαλήρου.

Ο Γιάννης Σωτηρίου, που γεννήθηκε στα 1921 στου «Γάλλου το Μνήμα», στην αρχή της Γενναδίου, θυμάται γράφοντας: « – Επιθυμία μου ζωηρή, από καιρό τώρα, ήταν να βρεθώ στο παλιό το «στέκι», στη γειτονιά που γεννήθηκα. Να ξαναδώ δρόμους και δρομάκια, σπίτια και σπιτάκια. Να δω τις «αλάνες» στους ανοιχτούς - τότε - χωματένιους χώρους. Να ξαπλώσω, όπως παιδί, στους απέραντους καταπράσινους χώρους με τις παπαρούνες και τα αγριολούλουδα. Να νιώσω το έντονο τσίμπημα της τσουκνίδας και της μολόχας που την τρίβαμε πάνω στο πονεμένο πόδι ή χέρι μας για να περάσει ο πόνος... Να χαϊδέψω πέτρες και δεντράκια... Να επισκεφθώ τα μικρομάγαζα με τα ζαχαρωτά και τις καραμέλες.. » [Η γειτονιά μου. «Η γειτονιά του κόσμου». (Πειραϊκές αναμνήσεις), 2000, σελ. 16]. Ο υπέργηρος φίλος με την αδύναμη πλέον μνήμη το μόνο που μου απάντησε όταν τον ρώτησα στις 6.2.2012 να μου πει κάποια πράγματα ήταν: «Τι μου θυμίζεις τώρα!!».
Πολύ αργότερα, στα χρόνια του ’50, σύμφωνα με μαρτυρία του Γιάννη Παναγιωτάκη τα παιδιά του 3^ου Γυμνασίου έπαιζαν ακόμη μπάλα στις αλάνες γύρω από ένα σκάμμα που έμοιαζε με παλιό τάφο. Έλεγαν ότι είχαν βρεθεί και κάτι οστά..  
Ο Ιωάννης Μελάς [Ιστορία της πόλεως Πειραιώς, τόμος 2^ος, 1981, σελ. 255] αναφέρει τον τόπο ως εξής: 

«Τα τειχικά κατάλοιπα που εσώθησαν εις τον πειραϊκόν χώρον είναι: ένα πολύ μικρόν τμήμα του νοτίου σκέλους των Μακρών τειχών εις την οδόν Ομηρίδου Σκυλίτση, όπου το «Μνήμα Γάλλου».
Ανατρέχοντας στον Γεώργιο Ζαννέτο, που περιγράφει τον πειραϊκό περίβολο (δηλαδή την οχύρωση της πόλης) στο: «Ο Πειραιεύς εν τη αρχαιότητι, Συμβολαί τινές περί της τοπογραφίας του Πειραιώς», Πειραιεύς 1910, Επανέκδοσις - Επιμέλεια Ιωάννου Αλεξ. Μελετοπούλου, Αθήναι 1978, σελ. 9, πληροφορούμαστε ότι «εκείθεν δε δια μικράς κλίσεως προεχώρει άνω, ως εικάζομεν εκ του τείχους, όπερ αναφαίνεται αύθις εκεί, ένθα ίδρυται το προς τιμήν των Άγγλων και Γάλλων μνημείον·» και σημειώνει από κάτω: «Τούτο εδηλώθη μετ’ ολίγα έτη, ότε, χαραχθείσης νέας δια τον Φαληρικόν σταθμόν γραμμής του σιδηροδρόμου, ανεφάνησαν τα θεμέλια του τείχους κάτωθεν του μνημείου, οιονεί προσκεκολλημένα επί του βράχου, του κάτωθεν του μνημείου, διατηρούμενα έτι ευτυχώς».
Στο βάθρο υποστήριξής τους στο πεζοδρόμιο της Ομηρίδου Σκυλίτση αριστερά της Εστίας Ναυτικών, στην δασωμένη με πεύκα πλαγιά, παραμένουν ελάχιστα διαλυμένα από την ατμοσφαιρική ρύπανση κομμάτια λαξευμένων βράχων εκείνου του πάλαι ποτέ τμήματος τείχους.

Ηλιόλουστο πρωινό της 11ης Ιανουαρίου 2015. Είναι σπάνιο να βλέπουμε κάτω από την οδό Αϊδινίου στον Πειραιά απομεινάρια του παλαιού φυσικού τοπίου, όπως διαμορφώθηκε τον 19^ο αιώνα για να διανοιχθεί η Ομηρίδου Σκυλίτση - τότε Τροχιοδρόμων - δίπλα στην σιδηροδρομική γραμμή. Λίγα ακόμα χρόνια και θα «λειώσουν» εντελώς οι πέτρινοι δόμοι του αρχαίου πειραϊκού τείχους.

Ας πάρουμε από την αρχή τα ιστορικά δεδομένα.
Ο Κριμαϊκός πόλεμος είχε και τις επιπτώσεις του στον Πειραιά αφού η πόλη καταλήφτηκε (13/25.5.1854) από τα αγγλογαλλικά στρατεύματα της ταξιαρχίας Μεϊράν (μεραρχία Φορέ), στα γαλλικά La Brigade Mayran (division Forey), δηλαδή  του στρατηγού Φορέϋ (Élie - Frédéric Forey, 10.1.1804 - 20.6.1872) αλλά και του ναυάρχου Marie Charles Adelbert Lebarbier de Tinan (ή Le Barbier de Tinan, 30.4.1803 - 18.12.1876). Είναι ο γνωστός μας Τινάν, 

από το όνομα του - κακώς για μερικούς - λεγόμενου «προς τιμήν του» Τινάνειου κήπου, δηλαδή του κήπου του Θεμιστοκλέους.
Για τον στρατωνισμό τους επιλέχτηκαν διάφορες θέσεις. Ένα κατάλυμα στήθηκε στις πλαγιές των Υδραίικων (θέση Μύλοι) πάνω από το Τελωνείο. Ένα δεύτερο στις χαμηλές πλαγιές της Καστέλλας.
Δεν κατώρθωσα να βρω το ακριβές σημείο, ίσως ήταν στα πειραϊκά πρανή που καταλήγουν στην πεδιάδα των Καμινίων και του Φαλήρου με θέα προς την Αθήνα. «Εξήλθον εις την πλατείαν του Θεμιστοκλέους οι στρατιώται του 74ου συντάγματος της γραμμής και δια θριαμβευτικής πορείας με την μουσικήν επί κεφαλής κατηυθύνθησαν προς τον λόφον των μύλων και κατεσκήνωσαν εκεί καθ’ όλην την στρατιωτικήν τάξιν στήσαντες και 6 τηλεβόλα. 

Περί δε την 5^ην ώραν μ.μ. άλλοι στρατιώται έστησαν στρατόπεδον νέον εις τον μεταξύ Μουνυχίας και Φαλήρου λόφον. Όλος ο αποβάς στρατός ανήρχετο εις 2900 ανδρών» έγραψε ο Γεράσιμος Βώκος στο ιστορικό μυθιστόρημα Η ΚΑΤΟΧΗ, εκδότης Βασίλειος Τσαγγάρης, 1905, σ. 351. [Το έχω στην συλλογή μου]

«THE ENGISH AND FRENCE CAMPS IN THE PIRAEUS SKETCHED FROM THE GULF OF EGINA». Γκραβούρα εποχής που αναπαράχθηκε σε πολλά έντυπα. Από το Illustrated London News, δεν αναγράφεται ο δημιουργός της. Οι περισσότερες απεικονίσεις είναι φανταστικές, οπότε δεν μπορούμε να ταυτίσουμε τις θέσεις.

Στο βιβλίο του βαρώνου Βαζανκούρ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΙΜΑΪΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ μεταφρασθείσα υπό 

Π. Γεωργιάδου και Α. Χλωρού, 1892, σ. 39 [Το έχω στην συλλογή μου] διαβάζουμε: «Ο στρατηγός Φορέϋ ητοίμασε δύο λόχους προς αποβιβασμόν, ενώ ο ίδιος εξήταζε τον καταλληλότερον τόπον προς στρατοπέδευσιν των αυτού στρατευμάτων. Το στρατόπεδον, έχον την δεξιάν αυτού προς την Μουνυχίαν, την δ’ αριστεράν προς τον Πειραιά, 

και το μέτωπον προς τας Αθήνας, έστη επί εδάφους, ου το ύψωμα, προς βορράν, προεφύλαττε τα στρατεύματα από του Αρκτοζεφύρου φέροντος μεθ’ εαυτού τα μιάσματα των ελών των Αθηνών».

«Occupation du Pirée par la brigade du générale de Lourmel. D’après M. Roux». Από την γαλλική εφημερίδα L'illustration, αριθμός 590 της 17 Ιουνίου 1854. Άλλη μιά - επώνυμη αυτή την φορά - μη επακριβής σχεδίαση του στρατοπέδου με «μέτωπον προς τας Αθήνας».

Ο αριθμός των στρατιωτικών που πέρασαν από τον Πειραιά υπολογίζεται σε 11.000 όμως στην ιστορία του βαρώνου σημειώνεται, σε αντίθεση με το μυθιστόρημα του Βώκου, ότι ο Φορέϋ δεν φαίνεται να έμεινε πολύ στον Πειραιά μετά την συμφωνία με τις ελληνικές αρχές: «Έκτοτε ο σκοπός της αποστολής, της εμπιστευθείσης εις τον στρατηγόν Φορέϋ, επιτευχθείσης δια της επανόδου της Ελληνικής κυβερνήσεως εις αισθήματα αξιώτερα αυτής, 

ο στρατηγός διέταξεν ίνα τα στρατεύματα, εκτός των 3,000 ανδρών των αναγκαιούντων εις την κατοχήν του Πειραιώς, εξακολουθήσωσι την 29 [Μαΐου] την εις Καλλίπολιν [της Μ. Ασίας] πορείαν αυτών..».  
Μέσα σε όλα τα δεινά της κατοχής, από τα τέλη Ιουνίου μέχρι και το Φθινόπωρο του 1854 μεταδόθηκε από τους στρατιώτες και εξελίχτηκε στον Πειραιά και στην Αθήνα η επιδημία χολέρας. Οι πρώτοι νεκροί τάφηκαν κρυφά μιά νύχτα (και για κάποιες επόμενες) στους Μύλους αλλά με την εξάπλωση της ασθένειας η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο.
«Αλλ’ ήδη τα θύματα ηύξανον και μετ’ αυτών και οι νεκροί καθ’ εκάστην. Την νύκτα εγίνετο η αυτή πένθιμος εργασία. Ενώ οι στρατιώται εκοιμώντο οι νεκροί απήγοντο κρυφά επί των φορείων και υπό το αμυδρόν φως των φορητών φανών οι τάφοι ωρύσσοντο και τα πτώματα εσωρεύοντο το εν επί του άλλου.. Η νυκτερινή ταφή των νεκρών έγεινε καταληπτή και οι νοσοκόμοι επρόδωκαν τα πάντα». (Βώκος, σ. 416).  «Το παρά τους μύλους σύνταγμα είχεν απολέσει άνω των 300 ανδρών. Μεγαλείτεραι ήσαν αι απώλειαι εις το στρατόπεδον το άνωθεν του φαληρικού αλιπέδου. Μετατοπίσεις των σκηνών διετάχθησαν, αλλά πάντα τα μέτρα ταύτα, τα οποία ο Φορέ ολίγον αργά ήρχισε να θεωρή ως συντελεστικά εξυγιάνσεως η ιδιοτροπία της νόσου ανέτρεπε και τα θύματα αντί να ελαττούνται, ηύξανον» (Βώκος, σ. 450).
Οι αμέτρητοι νεκροί  Έλληνες κηδεύτηκαν κανονικά [αναλόγως της κοινωνικής θέσης του καθενός] αλλά και εσπευσμένα σε ομαδικούς τάφους στο κοιμητήριο του Αγίου Διονυσίου που επεκτάθηκε ειδικά για αυτό τον λόγο.
Οι πολλοί ξένοι στρατιωτικοί που πέθαναν από την χολέρα αλλά και από διάφορες αιτίες τάφηκαν βιαστικά στο εξοχικό «Βοδολείβαδο», σε επίπεδο σημείο σχετικά κοντά στο δεύτερο στρατόπεδο. Ανεγέρθηκαν αρκετά μνημεία αξιωματικών.
Η αποχώρισή τους από τον Πειραιά έγινε στις 15.2.1857.
Μετά την κατοχή, για την διατήρηση του νεκροταφείου στο Νέο Φάληρο (οι δύο δυνάμεις ζήτησαν να υπάρχει κι εγγράφως η μεταβίβαση) έγινε συζήτηση στην Βουλή των Ελλήνων όπου «παμψηφεί δια ψήφων 98» αποφασίστηκε να γίνει από το κράτος επίσημη παραχώρηση: δεν χρειάστηκε να αγοραστεί από το Κράτος το τμήμα γης ώστε να δοθεί δωρεάν στους αγγλογάλλους αφού «η περί ης πρόκειται έκτασις ανήκει εις τον αξιότιμον νέον Θεόδωρον Γκίκαν, όστις εδωρήσατο αυτήν απ’ ευθείας εις τας Κυβερνήσεις αυτάς».    
Η απόφαση δημοσιεύτηκε και στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως:         
Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. Αριθ. 12. 1858. Εν Αθήναις 2 Μαΐου. 

Νόμοι.  – 3) Περί παραχωρήσεως δωρεάν εις τας Κυβερνήσεις Γαλλίας και Αγγλίας της κατά τον δήμον Πειραιώς εις την θέσιν Βοδολείβαδον υπαρχούσης εθνικής γης.
(Σελίδα 51). Νόμος ΥΞΑ΄.  Όθων Ελέω Θεού Βασιλεύς της Ελλάδος. Ψηφισάμενοι ομοφώνως μετά της Βουλής και της Γερουσίας απεφασίσαμεν και διατάττομεν. Άρθρον Μοναδικόν. Παραχωρείται δωρεάν εις τας Κυβερνήσεις Γαλλίας και Αγγλίας η κατά τον Δήμον Πειραιώς εις την θέσιν Βοδολείβαδον υπάρχουσα εθνική γη, συνισταμένη εκ στρεμμάτων είκοσι και πεντακοσίων είκοσι μέτρων, ένθα ετάφησαν οι αποθανόντες στρατιώται του συμμαχικού στρατού, ίνα χρησιμεύση ως νεκροταφείον. Ο παρών νόμος ψηφισθείς υπό της Βουλής και της Γερουσίας, και παρ’ Ημών σήμερον κυρωθείς θέλει δημοσιευθή δια της εφημερίδος της Κυβερνήσεως και εκτελεσθή ως Νόμος του Κράτους.
Εν Αθήναις την 30 Απριλίου 1858. Α. Κουμουνδούρος. 

Εθεωρήθη και ετέθη η μεγάλη σφραγίς του Κράτους. 

Εν Αθήναις, την 1 Μαΐου 1858. 

Ο Υπουργός Δικαιοσύνης 

Γ. Α. Ράλλης.

Το παραπάνω κείμενο όπως εκδόθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Στον φάκελο του 1860 του Αρχείου Δήμου Πειραιά υπάρχει το σχετικό παραχωρητήριο 38 της 8.5.1858.
Το «Βοδολείβαδον» ή «Βοϊδολείβαδον» είναι ένα ξεχασμένο πλέον τοπωνύμιο για την ανοιχτή κι επίπεδη περιοχή του Νέου Φαλήρου στην μεριά του σταδίου Καραϊσκάκη. «Το κατά το Ν. Φάληρον Βοϊδολείβαδον, αποξηρανθέν έκτοτε», έγραψε ο Κωνσταντίνος Ράδος.
Γειτονικά τοπωνύμια με αυτό του γνωστού ως «Μνήμα Γάλλου» έχουμε: «Βεϊγαζά ή Τεπές» στην Διστόμου 71, «Λάκκα Βάβουλα» στην Καραΐσκου 41, «Γκωνέα» στην Λοχαγού Ευστρατίου Ρεπέτσα 3 αλλά και στην Σκρα 1, «Λειβάδι» στη Θάσου και Ελικώνος, «Τάφος Καραϊσκάκη ή Μαθαρά ή Μάνδρα Χαϊμαζά» στην Καραϊσκάκη 4, «Σούδα», «Η Σούδα του Φαλήρου, που [κατά τον Κοσμή, σελ. 109] όταν εφυσούσε ο μπάτης, ανέδιδεν εις βάρος της οσφρήσεως των περιπατητών και των κατοίκων του Φαλήρου δυσοσμίαν φρικτήν και ανυπόφορη», το «Φάληρον» αλλιώς ο «Φαληρέας», η «Βάρη».
Στον γερμανικό χάρτη «Die Halbinsel Peiraieus»  δηλαδή «Η Πειραϊκή Χερσόνησος», του συντάχτη στα 1876/77 G. v. Alten, μείωση και σχέδιο εδάφους του J. A. Kaupert, του 1881, στο έρημο ακόμα Νέο Φάληρο καταγράφεται σε ορθογώνιο το νεκροταφείο ως Friedhof, δίπλα του δεξιά σε χωματόδρομο το μνημείο του Καραϊσκάκη ως Denkmal des Karaiskaki κι αριστερά σε λόφο το μνημείο των Άγγλων και Γάλλων ως Denkmal d. Engländer  u. Franzosen. 

Ο χάρτης Karten von Attika Bl. II -«Die Halbinsel Peiraieus» του Georg von Alten (Johann August Kaupert και Ernst Curtius), Berlin 1881.

Λεπτομέρεια του παραπάνω χάρτη με την ένδειξη του χώρου του μνημείου και του νεκροταφείου στο Νέο Φάληρο. 

Γαλλικοί χάρτες τα αναφέρουν ως Monum.[ent] des Angl.[ais] et des Franç.[ais] m.[orts] en 1854 και Cimetière.
Στο «Διάγραμμα Οδηγός Αθηνών Πειραιώς Προαστίων», τετάρτη έκδοσις, υπό Κωνσταντίνου Π. Δαραβίγγα, χάρτης 145, καταγράφεται με κόκκινα γράμματα το «ΜΝΗΜΑ ΓΑΛΛΟΥ». Στο τετράγωνο μεταξύ των οδών Αλεξάνδρου - Μεγάλου Αλεξάνδρου - Πυθαγόρου και Τζαβέλλα όπου βλέπουμε το συγκρότημα σχολείων, 

πριν βρισκόταν το εργοστάσιο του Ρεστίνα, παλαιότερα   των Τρίπου - Πανά.
Σχεδόν πίσω του η οδός Αϊδινίου ανηφορίζει αποδείχνοντας ότι η περιοχή είναι φυσικό ύψωμα και στο σημείο κατάληξής της σχηματίζει ένα άνοιγμα (μεταξύ των απέναντι οικοδομών με αριθμούς 35 και 34) πάνω από την 

Δ. Ομηρίδου Σκυλίτση. Εκεί που είναι ο κήπος ήταν κάποτε  στημένο, ξεχωριστά από το νεκροταφείο, το γαλλικό μνημείο:  

Ο μικρός κήπος του τέρματος της οδού Αϊδινίου όπως διαπλάστηκε, δεν φανερώνει με τίποτα την ύπαρξη του παλιού μνημείου. Τα ψηλά πεύκα εμποδίζουν την θέα προς το κάτω επίπεδο. Για την τοπική ιστορία, θα έπρεπε ο Δήμος να είχε τοποθετήσει εκεί μιά επιγραφή...

Όταν η έρημη περιοχή άρχισε να οικοδομείται με εργοστάσια και κατοικίες και να σχηματίζονται οι οδοί, αφέθηκε ένας μικρός χώρος για την ύπαρξή του. Πίσω του, χαμηλότερα και μετά τις γραμμές, είχαν ανεγερθεί (από αριστερά προς δεξιά) τα εργοστάσια του Σπυράκη, του Ηλ. Μανούσου και της Ανωνύμου Υφαντουργικής Εταιρίας. Πολλά χρόνια αργότερα στην θέση τους βρίσκουμε την κλωστοϋφαντουργία «Αιγαίον» που ιδρύθηκε το 1924 από τον Νίκο Καρέλλα που έκλεισε αρχές του 1990.
Με την σύνταξη σχετικού διαγράμματος η επέκταση του σχεδίου πόλεως εγκρίθηκε από το ΦΕΚ αριθμός φύλλου 139 της 3 Ιουλίου 1901 «Περί επεκτάσεως του σχεδίου Πειραιώς παρά το Γαλλικόν Μνημείον».
 

Ο νόμος για την επέκταση του σχεδίου πόλεως προς την περιοχή του Γαλλικού μνημείου.

Ο τόπος έχει διαμορφωθεί διαφορετικά στις μέρες μας. Το μνημείο, αδιευκρίνιστης μορφής στους ερευνητές της εποχής μας, μεταφέρθηκε αλλού σε άγνωστο χρόνο.   Θα πρέπει να ανατρέξουμε στον τύπο της εποχής (π.χ. στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ του 1909) για να βεβαιωθούμε ότι μετά από πολλές συζητήσεις τοποθετήθηκε στο διπλανό αγγλογαλλικό νεκροταφείο επειδή υπήρχε φόβος να καταπέσει λόγω της επικινδυνότητας του εδάφους και των εκάστοτε καιρικών συνθηκών.  
Με τα γεγονότα του 1916 που έμειναν στην ελληνική μνήμη σαν «Νοεμβριανά», στους Γάλλους σαν «vêpres grecques», δηλαδή Ελληνικός Εσπερινός, πάλι είχαμε αποκλεισμό του Πειραιά από το γαλλικό ναυτικό και στρατό υπό τον Louis René Charles Dartige du Fournet (1856 - 1940). Αυτή την φορά οι νεκροί θάφτηκαν στην Ανάσταση πριν τα οστά μεταφερθούν στην χώρα τους. Εκεί βρίσκεται και αντίστοιχο μνημείο με πολλά ονόματα πεσόντων.
Οι πολεμικοί ανταποκριτές με την συνοδεία φωτογράφων απαθανάτισαν στην επόμενη κατοχή του 1917 την όλη εκστρατεία στην Ελλάδα. Οι φωτογραφίες κατάλληλα ταξινομημένες σώζονται κι έχουν δημοσιευθεί ελεύθερα στο διαδίκτυο από το Ministère de la Culture/ Médiathèque de l'Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN της Γαλλίας.
Παρουσιαζουμε τις τρεις που μας ενδιαφέρουν:
Η πρώτη εικονίζει ένα «αναμνηστικό μνημείο». Είναι ένα βάθρο με οβελίσκο αποτελούμενο από 4 ογκόλιθους και χαραγμένο σταυρό στην κορυφή. Επιγράφεται: «Νεκροταφείο του Φαλήρου (21 Μαρτίου 1917). Μνημείο υπέρ των στρατιωτικών της ταξιαρχίας Mayran (αγγλο-γαλλική) που πέθαναν στον Πειραιά το 1854».
Αυτό είναι το περιώνυμο «μνημείο του Γάλλου» αφού ταιριάζει απόλυτα στις περιγραφές. 

Η δεύτερη έχει τίτλο: «Νεκροταφείο του Φαλήρου / Αγγλο-γαλλικό Νεκροταφείο». Στο βάθος πίσω αναγνωρίζεται εύκολα το κτήριο ΗΒΗ της οδού Πειραιώς 64. Τραβήχτηκε στις 21.3.1917.

Η τρίτη παραπέμπει επίσης σε ένα «αναμνηστικό μνημείο». «Νεκροταφείο του Φαλήρου (21 Μαρτίου 1917). Μνημείο προς τιμήν των νεκρών αναγερμένο για την γαλλική μνήμη». Ένας απλός σωρός από πέτρες και πάνω τους ένας σταυρός. 

Η καταπληκτική ομοιότητά του με το υπάρχον μνημείο της πλατείας έξω από το σταθμό Ν. Φαλήρου προς το «Θέατρο Κάτω από τη Γέφυρα» και δίπλα στο μνημείο του Καραϊσκάκη δεν είναι νομίζω τυχαία. Είναι ένα ακόμα παλιό, ομοίου τύπου (ή κατ’ άλλους το ίδιο) μνημείο σε ανακατασκευασμένη μορφή - δυστυχώς δεν υπάρχει η μαρμάρινη επιγραφή να μας διαφωτίσει - αφού και εκείνο του αγωνιστή του 1827, του Γεωργίου Καραϊσκάκη,  μεταφέρθηκε από το αρχικό σημείο που είχε στηθεί στην παραλιακή ζώνη του Ν. Φαλήρου με τα έργα ανάπλασης στα τέλη της δεκαετίας του ’60: 
Η Γενική Γραμματεία Αθλητισμού ζήτησε στα τέλη του 1965 από τις κυβερνήσεις της Αγγλίας και Γαλλίας την αποκατάσταση, επιστροφή (restoration) στην Ελλάδα του χώρου των 21.630 τ.μ.

Εκείνες συμφώνησαν με τον όρο να μεταφερθούν «τα μνημεία και κάθε υπάρχοντα λείψανα» [απ’ την οδό Ιγγλέση Ν. Φαλήρου] στο συμμαχικό νεκροταφείο στο Καλαμάκι. Το ποσό που θα πλήρωνε το ελληνικό δημόσιο για τις απαραίτητες εργασίες στη Βρετανική πρεσβεία υπολογίστηκε σε 131.050 δραχμές. 
Έτσι η Ελλάδα της δικτατορίας διοργάνωσε σε ανακαινισμένο περιβάλλον το 9ο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Αθλητισμού στο Στάδιο Καραϊσκάκη (Σεπτέμβρης 1969).
Στις ιστορικές πληροφορίες της Commonwealth War Graves Commission, Κοινοπολιτειακή Επιτροπή Στρατιωτικών Τάφων (ίδρυση στα 1917) για το Συμμαχικό νεκροταφείο στον Άλιμο (Καλαμάκι) διαβάζουμε από τα αγγλικά:
«In the north-east corner of the cemetery, a plot contains the graves of servicemen and civilians who after serving in the Crimean War, died in Greece, and were buried in the Anglo-French Crimean Cemetery, New Phaleron. The graves were moved in 1966 when that cemetery could no longer be maintained».
Δηλαδή: «Στη βόρειο-ανατολική γωνιά του νεκροταφείου, ένα τμήμα γης περιέχει τους τάφους υπηρετούντων στις ένοπλες δυνάμεις και πολιτών που μετά την θητεία στον Κριμαϊκό Πόλεμο, πέθαναν στην Ελλάδα, και θάφτηκαν στο αγγλο-γαλλικό Κριμαϊκό Νεκροταφείο, Νέο Φάληρο. Οι τάφοι μεταφέρθηκαν το 1966 όταν το εν λόγω νεκροταφείο δεν μπορούσε πλέον να διατηρηθεί».
Ο σταυρός στην εδώ φωτογραφία και στο σημερινό μνήμα είναι διαφορετικός.   Καμία επιγραφή δεν το χαρακτηρίζει ώστε να αναγνωριστεί αν είναι ελληνικό ή γαλλικό. Γνωρίζουμε ότι στις 22 Απριλίου 1835 μεταφέρθηκαν σε λάρνακα τα οστά του Καραϊσκάκη από την Σαλαμίνα και τάφηκαν στο γνωστο μνημείο.
Στο κείμενο της Εφημερίδος των Αγγελιών, 23.4.1835,  μαθαίνουμε ότι είχε διαταχθεί «να συναχθώσιν ..και τα οστά των λοιπών πεσόντων Ελλήνων τε και Φιλλελήνων δια να συμμεθέξωσι των επικηδείων τιμών.. και να συνταφιασθώσι μετ’ αυτού», παρακάτω όμως διαβάζουμε: «τα δε λοιπά λείψανα [των λοιπών Ελλήνων και των φιλελλήνων των υπέρ της πόλεως πεσόντων] απετέθησαν εις κοινόν τάφον, πλησίον του μνημείου οικοδομημένον..».
Από αυτή την μνεία οι επόμενοι ερευνητές το αναφέρουν και το περιγράφουν σαν «μνημείο των Φιλελλήνων και άλλων πεσόντων» [Όλγα Μπαδήμα - Φουντουλάκη] ή σαν «το μνημείο που κρύβει τα οστά των συμπολεμιστών του» [Β. Χ. Πετράκος]. 

11.1.2015. Το πέτρινο - χωρίς καμία ενδεικτική επιγραφή - μνημείο με τον σταυρό απέναντι από το αντίστοιχο του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Άλλη μιά σοβαρή παράλειψη των εκάστοτε δημοτικών αρχών, να διατηρεί στην ανωνυμία τα κληροδοτήματα της ιστορίας της πόλης.

Άλλες αναφορές για την Αγγλογαλλική κατοχή και το Γαλλικό μνημείο:

Σχέδιον της Πόλεως Πειραιώς, σχεδιασθέν και εκδοθέν υπό Π. Κ. Μαυρομιχάλη, έτος 1916, χρωματολιθογραφείο Φιλ. Χαρίδου.
Λίζα Μιχελή, Από το Πόρτο Λεόνε στη Μαγχεστρία της Ανατολής, Δρώμενα, 1988, Η ξένη του 1854, 

σελ. 99 - 110. 
Σταματίνα Μαλικούτη, Πειραιάς 1834-1912, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2004, σελ. 75,  97, 100, 

121 - 122. 
Γιάννης Χατζημανωλάκης, Το χρονικό μιάς πολιτείας, Πειραιάς 2005, «Η Αγγλογαλλική κατοχή και η επιδημία της χολέρας», σελ.  48 - 51, ιστορική τοποθέτηση χωρίς να μιλάει για νεκροταφείο και μνημείο στο Ν. Φάληρο.

 
Δημοσιεύτηκε στο ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ συντετμημένο λόγω οικονομίας χώρου, τεύχος 38. Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2012, σελ. 16 - 17. Ελεύθερες θέσεις. Το «Μνήμα Γάλλου» στον Πειραιά. 

Εδώ παρουσιάζεται στην μορφή που ολοκληρώθηκε στις 24 Μαΐου 2014.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Σωροί από πέτρες και πρόχειροι σταυροί συνηθιζόταν να στήνονται σε τάφους πεσόντων σε πολλά πεδία μάχης 

την ίδια περίοδο. Ανάλογα μνήματα έχω δει σε στρατιωτικές φωτογραφίες στην Μακεδονία και στην Κριμαία. 

Στο προσωπικό μου Αρχείο βρίσκεται το σπάνιο εξασέλιδο έντυπο που εικονίζεται στο παρόν άρθρο μου, τυπωμένο στην Αγγλία και εκδοθέν από το HER MAJESTY’S STATIONERY OFFICE. Περιέχει την διευθέτηση, τους όρους μεταφοράς και την συμφωνία για την αποκατάσταση του χώρου του Αγγλογαλλικού κοιμητηρίου στο Νέο Φάληρο. Έχει σφραγίδα THE LAW SOCIETY – LONDON και χρονολογία 7 Ιουνίου 1966. Το υπόμνημα παρουσιάστηκε στην Βουλή από την Γραμματεία του Υπουργείου Εξωτερικών. Δηλαδή αφού τυπώθηκε σε ελάχιστα αντίτυπα χρησιμοποίηθηκε ως βοηθητικό φυλλάδιο στα χέρια των βουλευτών και των νομικών για να ενημερωθούν και να αποδεχτούν το ψήφισμα!
Στην σελίδα - 5 - βρίσκεται η κάτοψη του γηπέδου και του νεκροταφείου.
Το σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Λέων Ν. Μπόνης με χρονολογία 9.8.1958.
Διαστάσεις του ορθογωνίου γηπέδου - περιβάλλοντος χώρου σε μέτρα: 222,50 Χ 97,23 Χ 220,68 (στην οδό Ιγγλέση) Χ 98,15. Συνολική επιφάνεια 21.630,86 τετραγωνικά μέτρα. Διαστάσεις υπάρχοντος κοιμητηρίου - περιοχή των τάφων μέσα στο γήπεδο: 50Χ33,53. Έστω επιφάνεια, 1.676,50 τ.μ. Την αποδοχή της συμφωνίας υπογράφει στις 12 Ιανουαρίου 1966 ο Ηλίας Τσιριμώκος (1907 - 1968), υπουργός εξωτερικών επί κυβερνήσεως Στέφανου Στεφανόπουλου.

Στην «Φωνή του Φαλήρου - Αγ. Ιωάν. Ρέντη» της 28 Φεβρουαρίου 1970, σελ. 4 διαβάζουμε ότι «εγκαινιάζεται λίαν προσεχώς το μνημείον Γ. Καραϊσκάκη». Εννοεί την νέα θέση του στην πλατεία Σταθμού Νέου Φαλήρου.   

2 Νοεμβρίου 1917. Τρεις ακόμα φωτογραφίες που δείχνουν κατάθεση στεφάνου και τιμητική παρουσία Γάλλων αξιωματικών μέσα στο κοιμητήριο του Νέου Φαλήρου:

«Cérémonie de la Toussaint devant le monument du souvenir français (2 novembre 1917). Monsieur Castillon de Saint-Victor, le capitaine de Rochegude, représentant la légation de France, le lieutenant de vaisseau Portemann représentant l'attaché naval, le lieutenant de chasseurs alpins Rouvière représentant l'attaché militaire et la mission».

«Εορτασμός των Αγίων Πάντων μπροστά από το γαλλικό μνημείο μνήμης. Ο κύριος Castillon de Saint-Victor, ο καπετάνιος του Rochegude, εκπροσωπεύοντας την νομιμότητα της Γαλλίας, ο υπολοχαγός  Portemann  αντιπροσωπεύων την ναυτική ακολουθία, ο υπολοχαγός των αλπίνων κυνηγών Rouvière αντιπροσωπεύων την στρατιωτική ακολουθία και την αποστολή».
Στο μνημείο διαπιστώνουμε την ύπαρξη πλάκας που παρέπεμπε σε επιγραφή.