Η εθνική εορτή της 25 Μαρτίου 1821 εν Πειραιεί εν έτει 1884.

                                                                               Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

 

Της ελευθερίας τάνθη είνε δώρα του Θεού
Που αυξάνουν φυτευμένα εις τα σπλάχνα του λαού!
Γ. ΖΑΛΑΚΩΣΤΑΣ.

Ο εορτασμός της 25 Μαρτίου επισημοποιήθηκε στα 1838 με βασιλική διαταγή κατόπιν προτάσεως της επί των Εκκλησιαστικών κλπ Γραμματείας για ενιαίο καθορισμό της ημερομηνίας. Θεωρήθηκε ότι η ημέρα της 25^ης Μαρτίου «λαμπρά καθ’ εαυτήν εις πάντα Έλληνα διά την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είνε προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος διά την κατ’ αυτήν την ημέραν έναρξιν του υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους».
Μέχρι τότε, αλλά και στα επόμενα χρόνια - ακόμα και σήμερα - κάθε περιοχή εκτός από την 25 Μαρτίου είχε και διατηρεί την δική της χρονική εορταστική ανάμνηση ανάλογα με τα πολεμικά γεγονότα, τις νίκες που είχε διεξάγει και την ημέρα καθιέρωσης της απελευθέρωσής της. 
Οι γιορτές συνδυάζονταν με κλείσιμο των καταστημάτων, με φωταγώγηση («λυχνοκαΐα» όπως την έλεγαν) δημοσίων και δημοτικών κτηρίων, τον στολισμό τους με φορτία «μυρσινών, ροδοδαφνών και κομάρων» φερμένα ειδικά για την περίσταση από τα γύρω βουνά, με κανονιοβολισμούς, με εκκλησιασμό, με ομιλίες επιφανών προσώπων.

Κατά περίεργο τρόπο είχαμε στον Πειραιά έναν διαφορετικό εορτασμό της επετείου στα 1884. Τα γεγονότα ενθουσίασαν τόσο πολύ την κοινωνία της πόλης ώστε οι διαδικασίες πραγματοποίησης μαζί με τις κύριες ομιλίες δημοσιεύθηκαν στον τοπικό τύπο και η εφημερίδα ΠΡΟΝΟΙΑ έκδωσε ένα βιβλίο με τίτλο και στοιχεία: Η Εθνική εορτή της 25 Μαρτίου 1821 εν Πειραιεί εν έτει 1884. Εκδίδεται δαπάνη της Συντάξεως της εφημ. «ΠΡΟΝΟΙΑΣ» # Εν Πειραιεί. Τύποις Προνοίας. 1884. Διαστάσεις 20Χ15, σ. 82. Βρίσκεται στην συλλογή μου.

Μετ’ εκτάκτου λαμπρότητος, και πρωτοφανούς ενθουσιασμού εωρτάσθη προχθές η εθνική ημών εορτή της 25ης Μαρτίου εν τη πόλει μας.
Όλα τα δημόσια, δημοτικά και ιδιωτικά καταστήματα, και όλαι αι οικίαι ήσαν λαμπρώς κεκοσμημέναι διά μύρτων, εικόνων και σημαιών.
Και το μέγαρον του πλουσίου και η πενεστάτη καλύβη του εργάτου ήσαν αναλόγως των μέσων, α διαθέτει έκαστος, ανταξίως κεκοσμημέναι. Λαμπρώς σημαιοστολισμένα ήσαν και όλα τα εν τω λιμένι μας ναυλοχούντα σκάφη, πολεμικά και ιδιωτικά, ξένα και ημέτερα, μεγάλα και μικρά, ουδ’ αυτών των λέμβων εξαιρουμένων. Ήτο αληθώς πρωτοφανές και γραφικώτατον θέαμα διά τον Πειραιά. Όθεν και αν έστρεφέ τις δεν συνήντα ο οφθαλμός ή σημαίας, σήματα, εικόνας ενδόξων ανδρών ή ενδόξων πράξεων, και μύρτα. Και αυταί αι άμαξαι διέτρεχον όλας τας αποστάσεις της πόλεως σημαιοστόλιστοι. Και η δημοτική αρχή δραστηρίως και αξιεπαίνως εργασθείσα πολύ συνετέλεσεν εις την λαμπρότητα της πανηγύρεως. Αλλά και η Υδραϊκή συνοικία δεν υπελείφθη εις τούτο. Οικίαι τινες και το Ιταλικόν πρακτορείον ήσαν μετ’ εκτάκτου λαμπρότητος, πολυτελείας, και φιλοκαλίας, κεκοσμημέναι.
Στην πλατεία Θεμιστοκλέους είχε στηθεί από τον δήμο εξέδρα για τους ομιλητές και γύρω από αυτήν «μέγα τετράγωνον» με επιγραφή στις τέσσερεις προσόψεις της «Τοις ναυμάχοις και πεζομάχοις ήρωσι της Ελληνικής ελευθερίας ιερόν ο Δήμος Πειραιώς». Πάνω σε μυρτοστόλιστους ιστούς υψώθηκαν μεγάλες ελληνικές σημαίες ενώ στην προτομή του Θεμιστοκλή το δάφνινο στεφάνι του δήμου με κυανόλευκη ταινία έγραφε «Θεμιστοκλή ήρω Σαλαμίνος τω οικιστή Πειραιώς, η πόλις».      
Στην πλατεία του Τελωνείου ή αλλιώς του Αγίου Νικολάου, με πρωτοβουλία της εκεί επιτροπής είχαμε διαφορετική διακόσμηση. «Επί του υψηλού εδάφους της εκκλησίας κατεσκευάσθη ωραία καλλιτεχνική αψίς». Πάνω της στήθηκε σημαία του Κρητικού αγώνα, επιγραφές 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821, ΣΠΕΤΣΑΙ ΥΔΡΑ ΨΑΡΑ, στα κενά δύο δάφνινα στεφάνια με τις ενδείξεις ΥΔΡΑΪΚΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ, ΚΡΗΤΗ ΗΠΕΙΡΟΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Στις πλευρές της αψίδας υπήρχαν δύο στήλες στις οποίες αναγράφονταν τόποι που έγιναν μάχες και ναυμαχίες.
Επίσης στο μεσαίο τόξο αναρτήθηκε μεγάλη εικόνα «παριστώσα την ελευθερίαν της Ελλάδος» και στους μεσαίους στύλους παλαιές εικόνες, η μια έδειχνε «τρικυμιώδη θάλασσαν καθ’ ης επάλαιον το δίκροτον Ελλάς του Μιαούλη, το βρίκιον του αυτού, και η γολέττα Τερψιχόρη του Τομπάζη», στην άλλη φαίνονταν «η εικών του πάρωνος Άρεως παλαιάς εποχής». Στο προαύλιο της εκκλησίας, μπροστά στην θύρα, κατασκευάστηκε ωραία εξέδρα για τις ομιλίες και τους επισήμους με πολλές εικόνες αγωνιστών, των ιερέων που ήταν τότε φυλακισμένοι από τους Οθωμανούς στο Μποσταντζίμπασι και διάφορες άλλες.
Για την ιστορία, αναφέρω τα πρόσωπα της επιτροπής της Υδραϊκής Συνοικίας στην οποία ανατέθηκε  «η διεύθυνσις της πανηγύρεως»:
Γκίκας Δοκός, επίτιμος καθηγητής του πανεπιστημίου, πρόεδρος. 
Θεόδωρος Βούλγαρης, απόστρατος πλοίαρχος, Γεώργιος Ι. Βούλγαρης, Ιωάννης Σέρρος, Νικόλαος Πάτρας, αρχιφροντιστής, Εμμανουήλ Π. Ελευθερίου, ταγματάρχης της φάλαγγος.  
Την επιτροπή που παρασκεύασε τις διακοσμήσεις στην πλατεία αποτελούσαν οι :
Φρ. Εμ. Σέρρος, Εμ. Ξανθός, Σ. Κουρής, Ι. Μάνος, Θ. Γ. Λυμπεράκης.
Επίσης για την επιτυχία της διακόσμησης της πλατείας συντέλεσαν οι Κ. Χρυσαφίτης και Σ. Γκιωνάκης (επίτροποι του ναού του Αγίου Νικολάου) «και οι καλοί νέοι» Κ. Εργαστηριάρης, Π. Αγριανίτης, Ν. Τσιτσεκλής, οι αδελφοί Κυριαζόπουλοι, οι «ακούραστοι και αγαπητοί υιοί» του Εμμανουήλ Ξανθού.       
Σύμφωνα με το πρόγραμμα της δημοτικής αρχής στις 10 το πρωί τελέστηκε δοξολογία στην Αγία Τριάδα από τον αρχιεπίσκοπο Αντώνιο, «ες ην παρέστησαν όλαι αι πολιτικαί και στρατιωτικαί αρχαί της πόλεως, το προξενικόν σώμα, ολίγιστοι αξιωματικοί των ενταύθα ναυλοχούντων ημετέρων πλοίων, διότι κάκιστα πράττον το υπουργείον καλεί αυτούς εις Αθήνας, και αξιωματικοί τινες Ρώσσοι».
Με το τέλος της ο «ευπαίδευτος» αρχιμανδρίτης Ιερώνυμος Βλαχάκης είπε «ολίγα
κατάλληλα τη ημέρα». «Ο κόσμος ήταν άπειρος αμφοτέρων των φύλων».
Έπειτα το πλήθος βγήκε στην πλατεία Θεμιστοκλέους όπου ο Θεόδωρος Αφεντούλης «εξεφώνησεν από της εξέδρας ενθουσιαστικώτατον πανηγυρικόν».
«Άνδρες Πειραιείς! Φως και ζωή των εθνών είνε η ελευθερία, και ασάλευτον κρηπίδωμα η πατρίς…».
Αμίμητη έγινε η προτροπή στον λόγο του με την λέξη «Βαρείτε».
«Κι όταν εβρόντησεν ο κώδων της Αγίας Λαύρας, ελελείχθησαν αι δειράδες των Αρκαδικών ορέων.
«Βαρείτε» εφώναξεν ο Ζαήμης και Χαραλάμπης από τα Καλάβρυτα, ο Λόντος από τας  Πάτρας»...
Βαρείτε, επρόστασσον οι Κουντουριώται, και εξετέλουν οι Μιαούλαι, και οι Κριεζείς, και οι Τσαμαδοί, και οι Σαχτούραι.
Βαρείτε, αντελάλησεν ο Αποστόλης, ο Κανάρης, από τα Ψαρά, ο Μπότσαρης, Λεμπέσης και Κολανδρούτσος από την Πέτσαν…
Βαρείτε, όλοι από παντού, όπου υπάρχει καρδία αισθανομένη, νους βουλευόμενος και αποφασίζων, βραχίων κραδαίνων το ξίφος και εκτελών….
Μετά τα χειροκροτήματα και τις επευφημίες προπορευόμενης της μουσικής ο κόσμος κατευθύνθηκε στην Βασιλική Αποβάθρα όπου ο γυμνασιάρχης Γεώργιος Κρέμος προσφώνησε την επιτροπή του δήμου, που έφερνε το στεφάνι στον πάρωνα Άρη.

 

Ο πάρων ή το βρίκιον Άρης. Φωτογραφία του πλοίου από το βιβλίο «Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. 1884 - 1931. 1931» που βρίσκεται στην συλλογή μου. 

Η επιτροπή μαζί με τον Αντώνιο επιβιβάστηκε σε βασιλικές λέμβους, πλησίασαν τον αγκυροβολημένο Άρη και ανάρτησαν στην πρύμνη του το δάφνινο στεφάνι που έγραφε: «Άρει τω θουρίω εις μνήμην του Σφακτηρία κλέους ΚΣΤ Δ 1825».
Την επιτροπή υποδέχτηκαν στεκούμενοι στην πρύμνη ασκεπείς οι αξιωματικοί. Ναύτες ένοπλοι σε γραμμή, άλλοι ασκεπείς ζητωκραύγαζαν ανεβασμένοι στις κεραίες. «Εγερθείς επί της λέμβου» μόλις αναρτήθηκε το στεφάνι μίλησε ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Γεώργιος Θ. Λυμπεράκης. Άρχισε με τα παρακάτω λόγια: «Πάρων Άρη, Ιερόν λείψανον ενδόξου στόλου ευκλεών αγώνων, χαίρε! Ο Δήμος Πειραιώς συμμεριζόμενος το γενικόν αίσθημα σύμπαντος του Ελλην. Γένους, Σε προσαγορεύει δι’ ημών, και μετά συγκινήσεως και ευλαβείας σοι προσφέρει τον στέφανον τούτον εκ δάφνης, ως το σύμβολον της νίκης, εις αιώνιον μνήμην αϊδίου ευγνωμοσύνης της πατρίδος, προς τους αοιδίμους ναυμάχους των νήσων Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών και των άλλων, εις ους κατά μέγα μέρος οφείλεται η Εθνική ημών Παλιγγενεσία…»
Ο αναπληρωτής του κυβερνήτη του πλοίου (που ασθενούσε) υποπλοίαρχος Κωνσταντίνος Χατζηκυριάκος έδωσε την απάντηση. Παράλληλα στην προκυμαία χορωδία παιδιών καλά γυμνασμένων από τον πρωτοψάλτη Ιωάννη Κορωναίο έψαλλε διάφορα εθνικά άσματα.
«Είτα ο κόσμος διελύθη περί την μεσημβρίαν, εν ενθουσιασμώ μεγάλω και άκρα συγκινήσει».

Ας πάμε τώρα και στην Υδραϊκή συνοικία, στις 2 το απόγευμα να δούμε πως εορτάστηκε το γεγονός. Σύμφωνα με τις τότε πληροφορίες, πρώτη φορά εόρταζε η περιοχή τέτοια εθνική επέτειο. Έτσι πριν ακόμα ξεκινήσει πλήθος κόσμου συνέρρεε να καταλάβει θέση. Είχαν φτιαχτεί τρία στεφάνια για να κατατεθούν, τα δύο στους τάφους του ναυάρχου Μιαούλη και του πυρπολητή Ρομπότση, το τρίτο να αναρτηθεί στον πάρωνα Άρη. Η επίτιμη επιτροπή κάθισε ήδη και η κύρια επιτροπή στάθηκε στα σκαλιά της αυλαίας θύρας για να υποδεχτεί τους καλεσμένους.
Έπειτα προσήλθε ο υπασπιστής του βασιλιά Μ. Κουτσούκος που εξέφρασε και την λύπη του αυλάρχη Σαχίνη ο οποίος δεν μπόρεσε να παρευρεθεί λόγω των υψηλών καθηκόντων του την ημέρα εκείνη. Επίσης ήλθαν πολλοί Υδραίοι που κατοικούσαν στην Αθήνα. Προσήλθαν ο γηραιός βουλευτής Δημήτριος Καλλιφρονάς, ο βουλευτής Δημήτριος Μουτσόπουλος, ο στρατηγός Δημήτριος Βότσαρης με την γυναίκα και τον ανιψιό του καθώς και άλλοι ανώτεροι υπάλληλοι. Στην ομήγυρη προστέθηκε ομάδα Κρητών όπως και αντιπροσωπεία από παλαιούς αγωνιστές...
Τον πανηγυρικό άρχισε να εκφωνεί ο δικηγόρος και δημοτικός σύμβουλος Πειραιώς Νικόλαος Β. Παγκώστας.
Τον διαδέχτηκε ο Γεώργιος Ανδρικόπουλος, πρώτος ελεγκτής του τελωνείου Πειραιώς.
Συνέχισε ο Διονύσιος Ταβουλάρης, διευθυντής του ενταύθα δραματικού θιάσου «Μένανδρος». Απήγγειλε την ΛΥΡΑ ή ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ, ένα μακροσκελές επικό ποίημα γραμμένο από τον ίδιο. Άρχιζε ως εξής:
Τη λύρα σου ήθελα ’δω για να ενθουσιάσω!
πού είνέ τη, Ορφέα μου, το κόσμο να χαλάσω;
Σαν τη βαρούσες τα χαρτιά μάς γράφουν πως θηρία,
σκυφτά τα πόδια σώγλειφαν∙ βράχια λιθάρια κρύα
Άναβαν και λαχταριστά στης λύρας σου τον τόνο,
’ξηγούσαν με παλμούς συχνούς, τον εδικό τους πόνο!....
Και προς το τέλος:
Πρέπει να ήνε Τσαμαδός ένας να φτιάση «Άρη»
μ’ άλλα σαράντα να πιαστή και νάβγη παληκάρι.
Οι ιστορίαις εύκολα δε γράφουν Σφαχτηρία
θέλει Μαυροκορδάτου νου και του Σαχτούρη αντρεία!...
Μετά την λήξη οι επίσημοι επέβησαν σε βασιλικές λέμβους που έσυρε ατμάκατος η οποία μετέφερε την μουσική του δήμου παιανίζουσα όλο το διάστημα και τους έφερε έξω από το λιμάνι, στο μνημείο του ναυάρχου Μιαούλη.
Ο αρχιεπίσκοπος ανέγνωσε ευχές και προσφώνησε τον νεκρό ο Γκίκας Δοκός, επίτιμο μέλος της επιτροπής της Υδραϊκής συνοικίας. Τον λόγο έλαβε και ο Παγκώστας.
Με τις ίδιες λέμβους «μετέβησαν επί του απέναντι μέρους» του λιμανιού όπου η επιτροπή κατέθεσε στεφάνι στον τάφο του πυρπολητή Αναστασίου Ρομπότση. Προσφώνησε ο Ι. Μάνος.

Η έξοδος του Άρεως. Λάδι σε καμβά. 110Χ191 εκατοστά. Έργο του Κωνσταντίνου Βολανάκη, 1894. Συλλογή του εφοπλιστή Ευαγγέλου Αγγελάκου, πρώην δημάρχου Οινουσσών Χίου (1998 - 2014). Από την έκθεση για τον Βολανάκη στο ίδρυμα Β. κ' Μ. Θεοχαράκη.

 

Κατόπιν με τις λέμβους πήγαν κι εκείνοι στον ιστορικό πάρωνα «Άρη» όπου κατέθεσαν με την σειρά τους στεφάνι της Υδραϊκής συνοικίας, ανέβηκαν στο πλοίο και ακολούθησε προσφώνηση του Γκίκα Δοκού. Αντιφώνησε πάλι ο Κωνσταντίνος Χατζηκυριάκος.
Έτσι περατώθηκε η πανηγυρική τελετή της Υδραϊκής συνοικίας.
«Περί την εσπέραν γενική φωταγώγησις της πόλεως παρίστα θέαμα λαμπρόν τω όντι.
Δημόσια και ιδιωτικά καταστήματα, οδοί τα πάντα είχον φωταγωγηθή καταλλήλως. Την γενικήν ταύτην φωτοχυσίαν επέτεινον άφθονα βεγγαλικά φώτα, πύραυλοι δε διασχίζοντες την ατμόσφαιραν, απέδιδον εις την πόλιν πανηγυρικήν όψιν αξιοθέατον».

Γύρω στις 8 το βράδυ οι Πειραιώτες άρχισαν να συγκεντρώνονται στην προκυμαία και στην πλατεία Θεμιστοκλέους όπου επρόκειτο να επισφραγιστεί η εορτή με λόγους και ποιήματα.
Πρώτος ανέβηκε στο βήμα ο Ιάκωβος Δραγάτσης που στο τέλος ευχήθηκε να εορταστεί η επέτειος ακόμα λαμπρότερη τα επόμενα χρόνια.
Τον ρήτορα διαδέχτηκε ο Πέτρος Κ. Αποστολίδης που απήγγειλε «ποίημα εις δημώδες ιδίωμα». Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει όπως το αντιγράφω:
Γιατί, γιατί σα σήμερα, οπού σκορπάει ο Μάρτης
Ολόγυρα της χάραις του κι’ όλη τη γη στολίζει,
Που κάθε δένδρο και κλαδί μοσχοβολά κι’ ανθίζει,
Που χελιδόνια ολόμαυρα τριγύρω φτερουγίζουν
Κι’ η θάλασσα καμαρωτή το περιγιάλι γλύφει,
Γιατί, γιατί αθέλητα ο νους μου ξεπετάει
Σε περασμέναις ομορφιαίς, σε περασμένα χρόνια;
Γιατί αξάφνου ϛ’ όνειρο ο νους μου σαν να τρέχη,
Θαρρώ πως ακουρμαίνομαι της Λαύρας την καμπάνα
Και πώς ξανοίγω άξαφνα ϛ’ του Γερμανού τα χέρια,
Τη γαλανή της Λευθεριάς και του Χριστού σημαία;…
…………………………………………………………….
Κι’ αν εις τη γη, που ελεύθερη μας δώσατε με αίμα,
Διαβαίνομε τα χρόνια μας, χωρίς σπαθί στο χέρι,
Μη βαργωμήσετε, γιατί θαρθή καιρός και πάλι,
Που σαν προβάλ’ η άνοιξι τη γη μας να στολίση,
Θαρθή εις το μνημούρι σας το μαύρο χελιδόνι,
Να σας ειπή χαρούμενο και πάλι, ϛ’ το σκοπό του,
Πως τα παιδιά του Μπότσαρη και του Καραϊσκάκη
Για πάντα δεν εξέχασαν τον πόλεμο να κάνουν!
 
Ύστερα μίλησε σύντομα ο Ιερώνυμος Βλαχάκης.

«Παρετηρήσαμεν εν τούτοις ότι η πλατεία Θεμιστοκλέους ήτο ήκιστα κατάλληλος δια τους ρήτορας ένεκα της κακής φωνητικής αυτής, εις ην συνέτεινεν του ανυπομονούντος πλήθους ο θόρυβος, και ο κρότος των εγγύς καιομένων πυροτεχνημάτων».
  
«Ηλεκτρικόν φως καθ’ όλην την διάρκειαν των αγορεύσεων έριπτον τα Ψαρά και η Σβετλάνα, ανακριβώς δ’ ανέφερον τινες των συναδέλφων ότι εφωταγωγήθη και η Καστέλλα υπό ηλεκτρικού φωτός».

ΣΧΟΛΙΑ
*Αυτή η περιγραφή του τυπικού του εορτασμού της 25 Μαρτίου τυπώθηκε στο φύλλο 435 της 28.3.1884 και αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο που εξέδωσε η εφημερίδα ΠΡΟΝΟΙΑ.

*Επί δεκαετίες παρατηρείται ο χωρισμός της πόλης σε δύο τμήματα, της Χιακής - κεντρικής πόλης και του Υδραϊκού συνοικισμού αν και επίσημα ο δήμος ήταν πλέον ενιαίος. Αυτό εξαλείφτηκε στις πρώτες δεκαετίες του 20^ού αιώνα.

*Ο πάρων ΑΡΗΣ του Αναστασίου Τσαμαδού, μετά τον θάνατό του, με καπετάνιους τους Νικόλαο Βότσο και Δημήτριο Σαχτούρη γνώρισε την δόξα όταν στις 26.4.1825 επιχείρησε επιτυχή έξοδο από τον αποκλεισμό των οθωμανικών πολεμικών πλοίων στην Σφακτηρία. Μετά την απελευθέρωση αγοράστηκε από το κράτος, ονομάστηκε ΑΘΗΝΑ και με έδρα τον Πειραιά εκτελούσε χρέη ακταιωρού. Λειτούργησε σαν Ναυτική Σχολή στα 1863 «επί πλοίου το οποίον δεν εκινείτο». Μετά (1865) η Σχολή μεταφέρθηκε  στον δρόμωνα ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΝ. Στα 1879 ξαναπήρε το πρώτο όνομά του, χρησίμευσε ως εκπαιδευτικό από την Σχολή Παίδων (Ναυτοπαίδων) και από τον Μάιο του 1882 με υπουργική διαταγή φιλοξένησε την προσωρινή Ναυτική Σχολή, των δοκίμων β΄ τάξεως αποφοίτων της Σχολής Ευελπίδων. Καθηγητής των Ελληνικών και της Ιστορίας ήταν ο Γεώργιος Κρέμος (1839 - 1926). Η Σχολή των Ναυτικών Δοκίμων (ιδρύθηκε στα 1884) πάνω στον ΑΡΗ διαλύθηκε στις 8.1.1885 επειδή ήδη λειτουργούσε στον ατμοδρόμωνα ΕΛΛΑΣ (πρώην ΑΜΑΛΙΑ, εγκαίνια 8.8.1884). Βυθίστηκε τιμητικά στις 25.3.1921.

*Αρχιεπίσκοπος Αντώνιος, πρώην Κερκύρας. Ο Αντώνιος Χαριάτης (Ζάκυνθος 1825), εξελέγη μητροπολίτης Κερκύρας στα 1870. Πριν ήταν προϊστάμενος της Αγίας Τριάδος στην Βιέννη. Στα 1873 απέσυρε την υποψηφιότητά του ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Παραιτήθηκε από την θέση του στην Κέρκυρα στα 1881 για κατηγορίες περί των οικονομικών. Ταξίδεψε σε διάφορες εκκλησίες (στις 5.2.1882 τέλεσε τα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας στο Λονδίνο), ανακηρύχτηκε και διδάκτορας στην Οξφόρδη. Στις 15.1.1889 βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια όπου μαζί με τον Πάπα και Πατριάρχη Σωφρόνιο Δ΄ (κατά κόσμο Σταύρος Μεϊνταντζόγλου) και τον Αρχιεπίσκοπο Σιναίου Πορφύριο Α΄ (κατά κόσμο Παναγιώτης  Μαρούδας) χειροτόνησαν στον Άγιο Νικόλαο τον αρχιμανδρίτη Νεκτάριο Κεφαλά (τον μετά τον θάνατό του Άγιο Νεκτάριο) σε μητροπολίτη Πενταπόλεως. Πέθανε στα 1892.

*Μια σπάνια αναφορά ότι στην απέναντι από το μνημείο του Μιαούλη πλευρά του λιμανιού υπήρχε αντίστοιχο μνημείο του πυρπολητή Αναστασίου Ρομπότση (1800 - 1866;). Οι ακτές ήταν ακατοίκητες και οι ταφές στις εξοχές επιτρέπονταν έως τον οριστικό περιορισμό τους στο νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου.       

*Το ποίημα του Πέτρου Κ. Αποστολίδου (Παύλου Νιρβάνα) που απαγγέλθηκε στην Πλατεία Θεμιστοκλέους, δημοσιεύτηκε και στο πρώτο του φυλλάδιο «Δάφναι/ εις την κε΄ Μαρτίου 1821/ Εν Αθήναις/ Εκ του τυπογραφείου Αττικού Μουσείου/ 1884». Ήταν τότε 18 ετών, όταν σπούδαζε στην ιατρική σχολή. Αναδημοσιεύτηκε στα Άπαντα (4^ος τόμος, σελίδες 460 - 466) που με επιμέλεια του Γιώργου Βαλέτα τύπωσε ο εκδοτικός οίκος Χρήστου Γιοβάνη (1968). «Είναι, ένα απ’ τα σπανιώτερα φυλλάδια της νεοελληνικής λογοτεχνίας» έγραψε ο Βαλέτας. Μοναδικό αντίτυπο βρήκε στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη αφού ο ίδιος ο Νιρβάνας με την μη οργάνωση των χειρογράφων, των έργων του, τις συνεχείς μετακινήσεις και το σκόρπισμα της βιβλιοθήκης του όσο ακόμα ζούσε άφησε ένα μέρος μόνο των βιβλίων του στην σύζυγο και στα παιδιά του.

 

  

Πειραϊκές κι άλλες βιομηχανίες στην έκθεση «160 χρόνια MADE IN GREECE» στην Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων.

                                                                              Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Σε επίσκεψη έκθεσης με βιομηχανικό περιεχόμενο στην Αθηναϊκή Τεχνόπολη, στον χώρο του Φωταερίου της οδού Πειραιώς, το αναμενόμενο και ευχάριστο είναι η εύρεση δεκάδων εταιρειών που ιδρύθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στον Πειραιά. Το δυσάρεστο είναι ότι στην ίδια την πόλη μας δεν υπάρχει ένας ανάλογος βιομηχανικός χώρος που να φέρνει παλαιές μνήμες και να έχει ανακαινιστεί ώστε να παρουσιάζει σε διαρκή βάση την πλούσια τοπική παραγωγή μηχανών και προϊόντων.
Με αφορμή τα 160 χρόνια της ίδρυσης του εργοστασίου Φωταερίου η έκθεση πήρε το όνομα «160 χρόνια MADE IN GREECE Βιομηχανία Πρωτοπορία Καινοτομία».
Κάθε φορά λάβαινα την απόδειξη του εισιτηρίου των 4 ευρώ από την είσοδο Β΄ (οδός Ιάκχου) κι αφού περπατούσα την μεγάλη αυλή έκανα την περιήγησή μου στις αίθουσες του Μηχανουργείου και της Αποθήκης.
Στο κτήριο «Μηχανουργείο» εκτός την ένδειξη των μεγάλων χορηγών (φυσικό αέριο αττικής, VIOHALCO, μπισκότα Παπαδοπούλου κ.ά.) παρουσιάζονταν το μέταλλο (όπως οι Βωξίτες Παρνασσού), η ενέργεια, τα τρόφιμα και ποτά, τα χημικά, ενώ βρίσκονταν χώροι εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τις μικρές ηλικίες. Το χρονολόγιο και με τις παράλληλες ιστορίες έτσι όπως βρισκόταν απλωμένο ήταν απόλυτα κατατοπιστικό.
Οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με καταχωρήσεις της ιστορίας επώνυμων εταιρειών ενώ σε προθήκες βλέπαμε τα κάθε λογής παραγόμενα είδη. Μηχανήματα και εξαρτήματα, ένα αυτοκίνητο, διάφορες κατασκευές και υλικά κάθε είδους, γέμιζαν τους χώρους και έδιναν την εντύπωση μια φανταχτερής επίδειξης που αναδείκνυε υπερήφανα την ελληνική βιομηχανία και τον πολιτισμό που εκπέμπει.
Το διθέσιο αυτοκίνητο ήταν μάρκας Enfield 8000, Electric City Car. Αν και η ιδέα κατασκευής αυτού του τύπου πηγάζει από το Ηνωμένο Βασίλειο (Isle of Wight) και μεταξύ των σχεδιαστών του συγκαταλέγεται ό Έλληνας Κωνσταντίνος Αδρακτάς, την εταιρεία αγόρασε στα 1973 ο Γιάννης Γουλανδρή όπου μετέφερε την παραγωγή τους στην Σύρο (σε παλιό νηματουργείο δίπλα στο Νεώριο Σύρου, τα κεντρικά γραφεία στον Πειραιά, Ακτή Μιαούλη). Σχεδιαστής ήταν ο Γιώργος Μιχαήλ. Η προώθησή του στην Ελλάδα και στην ξένη αγορά εμποδίστηκε και απέτυχε. Αναφέρεται ότι από το 1973 έως το κλείσιμο το 1976 παρήχθησαν 112 οχήματα από τα οποία όσα έμειναν αποτελούν συλλεκτικά κομμάτια.      
Είχαμε αναφορές για την βιομηχανία ξυλείας, με την πληροφορία ότι «το πρώτο εργοστάσιο χαρτιού ιδρύεται στο Νέο Φάληρο το 1877». Ειδική προθήκη είχαν τα κασμήρια 3Δ Δημητριάδη.
Παρουσιάστηκαν το ατμοκίνητο μηχανουργείο που εξελίχθηκε σε ναυπηγείο Βασιλειάδης (1860 - 1963), ο Κούππας (1882 - 1987), Η ΤΕΧΝΙΚΑ - Σ. Μαλκότσης (1924 - 1981), ο Μυτιληναίος (1925 έως σήμερα).

 

  
*Ο μηχανολόγος Σωκράτης Μαλκότσης άνοιξε στα 1924 τεχνικό γραφείο με αντιπροσωπείες ξένων τεχνικών εταιρειών. Μετά από δέκα χρόνια άνοιξε στον Πειραιά ένα πολύ οργανωμένο και σύγχρονο μηχανουργείο. Κατασκεύαζε εξαρτήματα ατμαμαξών, τόρνους, μηχανήματα κατεργασίας μαρμάρων, αντλίες, τροχαλίες κ.ά. Παρήγαγε επίσης πολεμικό υλικό για τις ανάγκες του στρατού. Σε συνεργασία με την ΠΥΡΚΑΛ κατά την διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου έφτιαξε βλήματα για το ναυτικό μας. Φυσικά επιτάχτηκε στην κατοχή. Μετά τον πόλεμο ενισχύθηκε με το σχέδιο Μάρσαλ. Πήρε αμερικανικά μηχανήματα και προσέλαβε γύρω στα 150 άτομα. Στα 1949 παρήγαγε πετρελαιοκινητήρες. Ακολούθησαν οι κατακόρυφοι κινητήρες υψηλής συμπίεσης για γεωργική χρήση,  στην κίνηση σκαφών και οι ηλεκτροκινητήρες. Στην δεκαετία του 1960 άνοιξε εργοστάσιο (χυτήριο) στην οδό Θηβών όπου κατασκεύασε και τρακτέρ.
Στα 1979 έκανε συμφωνία με το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας για να κατασκευάζει ντιζελομηχανές για στρατιωτικά οχήματα. Η σύμβαση δεν απέδωσε και η εταιρεία δεν άντεξε. «Η επιχείρηση κλείνει το 1981. Το εργοστάσιο πωλείται και στη συνέχεια διαλύεται».
*Οι επιχειρήσεις της οικογένειας Μυτιληναίου ξεκίνησαν στα 1908 με το εμπόριο μετάλλων. Στον μεσοπόλεμο ο Ευάγγελος Μυτιληναίος ίδρυσε στον Πειραιά εργοστάσιο ειδών λευκοσιδήρου. Μετά τον πόλεμο πρόσθεσε και παραγωγή φύλλων αλουμινίου. Στα 1990 έγινε ανώνυμη εταιρεία και πήρε μεγάλη ανάπτυξη. [Στα 1962 ο Οργανισμός Βιομηχανικής Αναπτύξεως ίδρυσε την «Μεταλλικαί Κατασκευαί Ελλάδος Α.Ε.» ή (ΜΕΤΚΑ). Ύστερα περνάει σε ιδιώτες]. Ο Μυτιληναίος εξαγόρασε την ΜΕΤΚΑ στα 1998 και ανανέωσε τον εξοπλισμό του εργοστασίου της στην Νέα Ιωνία Βόλου. Κατασκευάζει τμήματα αρμάτων μάχης, υποβρύχια και αντιαεροπορικά συστήματα. Ακόμα εξαγόρασε την Ελληνική Βιομηχανία Οχημάτων, την Αλουμίνιον της Ελλάδος με το εργοστάσιο στην Βοιωτία, την Protergia… Διαθέτει αιολικά πάρκα, φωτοβολταϊκούς σταθμούς, μονάδες ηλεκτρικής ενέργειας…    
*Η ΒΙΒΕΧΡΩΜ, ιδρύθηκε στην Κοκκινιά (Νίκαια) στα 1932 από τον Στέφανο Πατέρα που καταγόταν από την γνωστή ναυτιλιακή οικογένεια των Οινουσσών. Είχε σπουδάσει χημεία στην Γερμανία. Μπήκε δυναμικά στην αγορά με τα βερνικοχρώματα που πουλούσε σε πολλά καταστήματα (ανταγωνιστής της ήταν η εταιρεία ΙΡΙΣ). Στην κατοχή η οικογένεια Πατέρα αποσύρθηκε από την επιχείρηση, το εργοστάσιο επιτάχθηκε και λειτούργησε για την τότε κυβέρνηση. Μετά εκσυγχρονίστηκε με γερμανικές μηχανές. Ειδικεύτηκε σε χρώματα για βαφές κάθε είδους, ακόμα και για πλοία. Το εργοστάσιο μεταφέρθηκε στην Μάνδρα την δεκαετία του 1960. Η εταιρεία  έγινε στα 1990 μέλος της Nobel Industries και της Chemagra. Στα 1994 η Nobel Industries συγχωνεύτηκε με την Akzo SA, έτσι έγινε μέλος του ολλανδικού ομίλου AkzoNobel και συνεχίζει.          
Η ΔΕΦΑ, η ΔΕΗ, τα ΕΛΠΕ, τα Λιπάσματα Δραπετσώνας, η ΕΛΒΥΝ, ο Κεραμεικός, ο Ίκαρος και τόσες άλλες έδωσαν το στίγμα τους. Η ΕΛ.ΠΕΝ. Φαρμακευτική (από το 1965). Η ΚΟΠΕΡ Α.Ε. (COOPER S.A., ιδρύθηκε στα 1936). Η ΧΡΩΠΕΙ με το περίφημο Αλγκόν της. Τα σαπούνια Ελευσίνας των Επαμεινώνδα Χαρίλαου και Νικολάου Κανελλόπουλου. Ο Παπουτσάνης.  
Ενδιαφέρουσα η αντιγραφή μέρους του συμβολαίου της Κυριακής 12 Μαΐου 1902: Συμβολαιογράφος, ο Νικόλαος Βουτυράς, πατέρας του λογοτέχνη Δημοσθένη Βουτυρά. Μάρτυρες, οι δικαστικοί κλητήρες Θεόδωρος Μούγιος και Αναστάσιος Χαμπάκης. Ο Νικόλαος Χατζηκυριάκος, εμποροπλοίαρχος, ο Ανδρέας Ν. Χατζηκυριάκος, χημικός, ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου, μηχανικός, ο Λεόντιος Οικονομίδης, χημικός, όλοι Πειραιώτες, και ο Νικόλαος Κανελλόπουλος, χημικός, κάτοικος Αθηνών, προέβηκαν σε σύσταση εταιρίας προς παραγωγή τσιμέντων με έδρα τον Πειραιά με την επωνυμία Χατζηκυριάκος - Ζαχαρίου και ΣΙΑ…
Σε συνέχεια των ογκωδών αντικειμένων εισήλθαμε στο χώρο των τροφίμων με παρέλαση των εταιρειών Παπαδόπουλος, Φλόκας, Παυλίδης, ΙΟΝ, ΑΒΕΖΑΠ (1918 -1957), Γιώτης, ΕΛΜΑ, Κύκνος (εργοστάσιο κονσερβοποιίας, τοματοπολτός, κομπόστες, μαρμελάδες, χυμοί, στο Ναύπλιο), Δ. Νομικός, Μίσκο, Μύλοι Λούλη - Αγίου Γεωργίου, Αχαΐα Κλάους, Μεταξά, Ελληνική Εταιρία Οίνων και Οινοπνευμάτων (ΕΕΟΟ), Φιξ, ΕΨΑ, Κλιάφας, ΕΒΓΑ, ΔΕΛΤΑ, Ζαχαρουργείο Ζωγράφου, Μάμος, ΦΑΓΕ, Μέλισσα.
Μικρές καταχωρήσεις οι Tide, ΠΕΙΡΑΪΚΗ - ΠΑΤΡΑΪΚΗ, ΙΖΟΛΑ, το αφρόλουτρο FAMAR, η ελβιτίνη, μαρέλ (αντί για φρέσκο βούτυρο), η μπύρα FALCON. 
Δεν έλειψαν οι αναφορές για τις βιομηχανίες ΕΛΑΪΣ, ΒΙΑΜΥΛ, Σουρλάγκας, Αλεξόπουλος, ΒΕΣΟ, Columbia Records, Vitex-Hermes, Υαλουργία ΓΙΟΥΛΑ.
*Η ΒΙΑΜΥΛ (Βιομηχανία Αμύλου και Αμυλοσακχάρου Α.Ε.) ιδρύθηκε στα 1926 στον Πειραιά από τον Σπύρο Κ. Κουρβετάρη (1897 - 1964, υπάρχει και προτομή του) με την οικονομική στήριξη και τον έλεγχο αρχικά του τραπεζίτη Σπυράκη (ο πατέρας του Κουρβετάρη είχε ποτοποιείο με τον Βουτυρίτσα στην Ακτή Κονδύλη, ο ίδιος εξελέγη Δήμαρχος Ρέντη στα 1951 - 1954). Εκτός από το εργοστάσιο του Ρέντη, στα 1952 άνοιξε και δεύτερο στην Θεσσαλονίκη. Τον Κουρβετάρη διαδέχτηκε ο Μιχάλης Κασιμάτης, άντρας της κόρης του Μαργαρίτας. Συγχωνεύτηκε στα 1999 με την βελγική Amylum.
*Η ΒΕΣΟ, Εταιρεία Βιομηχανίας Ελαιών, Σαπώνων, Οίνων και Οινοπνευμάτων Α.Ε.  ιδρύθηκε στα 1930 στον Πειραιά. Στα πρώτα χρόνια πρόεδρός της ήταν ο Ευάγγελος Α. Γιαννακόπουλος ,διευθυντής της Εθνικής Τραπέζης. Γενικός διευθυντής, ο Πέτρος Α. Πολιτάκης. Τεχνικός σύμβουλος ο Κωνσταντίνος Μ. Κυριαζόπουλος. Το εργοστάσιό της στην Πάτρα παρήγαγε καρυδέλαιο από το ινδοκάρυδο. Όταν επεβλήθη δασμός στην εισαγωγή του, η εταιρεία στράφηκε στο βαμβακέλαιο. Έτσι η ΒΕΣΟ συνεργάστηκε με την εταιρεία «Επαμεινώνδας Φακόπουλος και ΣΙΑ» που είχε εργοστάσιο στον Πειραιά σε ποσοστό συμμετοχής 55 και 45 %, μετέφερε τα μηχανήματα από την Πάτρα και αγόρασε καινούργια.   
*Η ΑΒΕΖΑΠ είχε ιδρυθεί στον Πειραιά όπου είχε και δικό της εργοστάσιο. Εξαιρετικός ήταν ο χαλβάς της. Η Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρεία Ζαχαρωδών Αμυλωδών Προϊόντων ιδρύθηκε στα 1918 κατόπιν συγχώνευσης παρόμοιων επιχειρήσεων. Πρόεδρος ο Γεώργιος Νικολόπουλος, γενικός ο Ιωάννης Κ. Οικονόμου. Σε αναγκαστική διαχείριση τέθηκε στα 1957.
Στο  κτήριο «Αποθήκη» είχαμε μόνο ένα μικρό δείγμα από την κλωστοϋφαντουργία, το έπιπλο, ξύλο, χαρτί, τον καπνό και τα οικοδομικά υλικά. Πακέτα τσιγάρων του Κεράνη, του Παπαστράτου, του Ματσάγγου, των αδελφών Καρέλια και κεραμίδια του Ευσταθίου Κρίτωνος Δηλαβέρη. 

 Η έκθεση διήρκησε από 18 Ιανουαρίου έως 25 Μαρτίου 2018. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα εκθέματα επιστρέφουν στους ιδιοκτήτες τους, παίρνουν θέση σε κάποια προθήκη, ένα χώρο για να φαίνεται η σημασία τους ή συσκευάζονται, φυλάσσονται σε κούτες και καταχωνιάζονται σε αποθήκες χωρίς περιθώρια να τα δούμε ποτέ κάπου σε ίδια διάταξη.
Σκοπός του παρόντος είναι η θέαση των φωτογραφιών που τράβηξα κατά τις δυο τελευταίες επισκέψεις μου (24 και 25 Μαρτίου 2018) αφού ήδη είχα προετοιμάσει το κείμενο ώστε να κατανοήσω και να απολαύσω το περιεχόμενό τους. Το παρουσιάζω σε άλλη ημερομηνία του ίδιου μήνα ώστε να εντάξω κανονικά και τα υπόλοιπα κείμενά μου.

    

Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο θαλασσογράφος.

Με αφορμή την έκθεση έργων του στο Ίδρυμα Β. κ' Μ. Θεοχαράκη.
  
 

                                                                             Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Το πρωί του Σαββάτου, 24 Φεβρουαρίου 2018 μέλη της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και της ΧΕΝ Πειραιώς επισκεφτήκαμε το Ίδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας 9 με σκοπό να δούμε την έκθεση ζωγραφικής του Κωνσταντίνου Βολανάκη (διάρκεια από 7.2 έως 13.5.2018).
Εκεί μας περίμενε ο Παναγιώτης Δριτσάκος, υπεύθυνος εικαστικών της Στέγης, πληρώσαμε τα εισιτήριά μας και αφού μαζευτήκαμε οδηγηθήκαμε στους χώρους της έκθεσης. Στο μεταξύ, είχα την ευκαιρία να συναντήσω, να χαιρετήσω και να απομονωθώ για λίγο στην καφετέρια πίνοντας καφέ με τον διευθυντή του ιδρύματος, τον φίλο μου από παλιά Τάκη Μαυρωτά. Συζητήσαμε ως συνήθως για τα τρέχοντα πολιτιστικά δρώμενα, ειδικά για την έκθεση του μεγάλου Πειραιώτη θαλασσογράφου που θα βλέπαμε στην συνέχεια. Αμέσως μετά ανεβήκαμε στον επάνω όροφο και με ξεναγό τον ίδιο τον Μαυρωτά, που μας έκανε όπως πάντα την τιμή να αφιερώσει μέρος του χρόνου του, αφεθήκαμε στην απόλαυση των δύο μας αισθήσεων, στην ακοή, μαγνητισμένοι στην ήρεμη και χαρακτηριστική αφηγηματική φωνή του και στην όραση, καλυμμένοι στην πανδαισία χρωμάτων των πινάκων του μεγάλου μας θαλασσογράφου.
 

24.2.2018. Ο Τάκης Μαυρωτάς, διευθυντής εικαστικού προγράμματος Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη, επιμελητής της έκθεσης και της έκδοσης του καταλόγου, μας ξενάγησε και μας εισήγαγε αισθητικά στον πολύχρωμο θαλασσινό κόσμο των ζωγραφικών πινάκων του Πειραιώτη Κωνσταντίνου Βολανάκη. 

 
«Αν όμως ο Βολανάκης κατέχει ξέχωρη θέση στην ελληνική ζωγραφική, τούτο οφείλεται στη σημασιολογική ροπή του για τη θαλασσινή θεματογραφία. Η ήρεμη φύση του τον παροτρύνει να αποδίδει τη γαλήνη και τη λανθάνουσα νοσταλγική ποίηση των αραγμένων καραβιών και τη ζωή των λιμανιών, αποφεύγοντας κατά κανόνα κάθε βίαιη απεικόνιση. Ακόμα και στις ναυμαχίες ή σε παρόμοια θέματα, είναι φανερό πως ρίχνει το βάρος περισσότερο στο περιγραφικό και αφηγηματικό στοιχείο παρά στη δραματικότητα της σκηνής.
Ο Βολανάκης, εξαίρετος σχεδιαστής, είναι από τους λίγους ζωγράφους της γενιάς του που τόλμησε ν’ αντιμετωπίσει πολύπλοκες και πολυάριθμες πολυπρόσωπες συνθέσεις («Τσίρκο», «Ναυμαχίες» κ.ά.) με άνεση και ευχέρεια. Όταν λοιπόν, θα επιδοθεί ειδικότερα στη θαλασσογραφία, εκείνο που θα επικρατήσει στους πίνακές του δεν είναι η ασάφεια του ρευστού στοιχείου, αλλά οι συγκεκριμένες περιγραφικές λεπτομέρειες του σκάφους.
Ο Βολανάκης είναι κατά βάθος ένα κράμα ρεαλιστή και ρομαντικού ζωγράφου. Ο ρεαλισμός που διαφαίνεται στην ακριβή λεπτομερειακή απόδοση της βάρκας, του καραβιού, του λιμανιού. Ταυτόχρονα, η ευαίσθητη νοσταλγική φύση του τον οδηγεί ν’ αποδώσει με μοναδικό τρόπο την υφή της θάλασσας και κυρίως την απεραντοσύνη και τις χρωματικές εναλλαγές του ουρανού. Είναι φανερές εδώ οι μνήμες από τη θητεία του στον εμπρεσιονιστικό χώρο και στους Ολλανδούς δασκάλους.
Τελειώνοντας, ας παρατηρήσουμε τις πρωτοποριακές ανακαινίσεις που επιφέρει η ζωγραφική του Βολανάκη. Στροφή στην εξελικτική πορεία της ελληνικής τέχνης, εκτός από τη δεκτικότητα που επέδειξε ο καλλιτέχνης αφομοιώνοντας τις νεωτεριστικές τάσεις της Δύσης, θεματικά ξέφυγε από το νεοκλασικισμό ή το λαογραφικό περιεχόμενο των ηθογραφικών σκηνών, ανανεώνοντας έτσι τη θαλασσογραφία» [Τώνης Σπητέρης, Δάσκαλοι της ελληνικής ζωγραφικής του 19ου και 20ου αιώνα, Καστανιώτης, Αθήνα 1982, σελ. 120]
Σύμφωνα με τα δημοσιευμένα στοιχεία και τις δικές μου σημειώσεις, ο Κωνσταντίνος Βολανάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης στα 1837. Γιος του Δημητρίου Βολανάκη και της Χαρίκλειας Ηλιάδη. Αδέλφια του ήταν ο Ιωάννης, ο Αθανάσιος, ο Μιλτιάδης, η Πολυξένη και η Καλλιόπη. Η οικογένεια γύρω στα 1851 μετακόμισε στην Σύρο κι ύστερα στον Πειραιά. Αργότερα ο αδελφός του Αθανάσιος Βολωνάκης (μέλος της επιτροπής για την περίθαλψη των Κρητών προσφύγων στα 1867 και στα 1877 για την αποστολή εθελοντών στα σύνορα) ίδρυσε στα 1868 κλωστήριο βάμβακος (αίτηση του Επαμεινώνδα Α. Δ. Βολονάκη, σε χώρο στο τετράγωνο μεταξύ των οδών Ασκληπιού, Παλαμηδίου, Κυριακούλη Μαυρομιχάλη και Μεθώνης, λειτούργησε από το 1869, χρεοκόπησε και αγοράστηκε στα 1881 από την μετοχική εταιρεία «Έκτωρ Ψύχας και Σία») και το 1873 αγγειοπλαστείο (ο αδελφός του Μιλτιάδης βρίσκεται και στο κεραμοποιείο των αδελφών Ζαρόκωστα <Ζαροκώστα;> πριν μπει στην διεύθυνση του νηματουργείου, τον βρήκα και ως έναν από τους διευθυντές της επιχείρησης στα 1884).
Η Καλλιόπη πήρε ως σύζυγο τον Ι. Μανούση. Η Πολυξένη παντρεύτηκε τον Θεόδωρο Αφεντούλη (ιατρός, καθηγητής φαρμακολογίας, 1824 - 8.4.1893). Ο αδελφός του Γεώργιος Αφεντούλης διέκρινε στην Τεργέστη - που είχε τον Κωνσταντίνο ως υπάλληλο - το καλλιτεχνικό του ταλέντο όποτε τον έστειλε για σπουδές στο Μόναχο (1864). Στην πόλη μας, περίπου στα 1875, έγινε ο γάμος του με την Φανή, κόρη του Ιωάννου Χρηστίδη και της αδελφής του Αφεντούλη, δηλαδή πήρε την ανιψιά του γαμπρού του. Τα πρώτα παιδιά τους, η Πολυξένη, ο Δημήτριος και ο Γεώργιος, γεννήθηκαν στο Μόναχο. Την Πολυξένη βάπτισε ο Νικόλαος Γύζης, τον Γεώργιο ο Πολυχρόνης Λεμπέσης. Ο Δημήτρης πέθανε περίπου δύο ετών. Στο Μόναχο έμεινε έως το 1883. Τα προβλήματα υγείας της συζύγου του «αποδοθείσας παρ’ αυτής και των ιατρών εις το ασύνηθες δι’ αυτήν κλίμα του Μονάχου», ανάγκασαν τον Βολανάκη να μετοικήσει στον Πειραιά και να δεχτεί την θέση καθηγητού στην Σχολή των Τεχνών (Πολυτεχνείο).
Αρχικά έμειναν στην οικία Καστριώτη, Σώτειρας ή Σωτείρας (Σωτήρος Διός) και Δεληγιώργη. Μετά στην οικία των οδών Σωτείρας και Λεωφόρο Μουνυχίας (Γρ. Λαμπράκη) όπου γεννήθηκαν τα παιδιά τους Άγγελος (πέθανε στα 1924) και Μαρία (Μαίρη). Στα 1890 περίπου εγκαταστάθηκε στην οικία Ιωάννου Σκλήρη, λεωφόρο Αθηνάς (Γεωργίου Α΄) 16 όπου άνοιξε σχολή ζωγραφικής και συμμετείχε στο «Καλλιτεχνικόν Κέντρον Πειραιώς» (1895), που σύμφωνα με τον Άγγελο Κοσμή στα «Περασμένα κι αλησμόνητα» αποτελούσε συντροφιά από τους Νιρβάνα, Στρατήγη, Βώκο, Δραγάτση, Πορφύρα, Καραγιάννη και άλλους που είχε θέση στις παρέες που σύχναζαν μέσα στον Τινάνειο κήπο όταν είχε καλό καιρό (σελ. 102). «Αλλά του κέντρου αυτού η δράσις είχε περιορισθή εις το να συγκεντρώνωνται οι λογοτέχναι και οι ποιηταί της εποχής εκείνης του 1896 εις το οίκημα του συλλόγου των, χωρίς να εξωτερικεύουν την λειτουργίαν του με καμμίαν εξαιρετικήν ενέργειαν» (σελ. 155).
Εκεί γεννήθηκε ο Μιλτιάδης και ο Σπυρίδων (πέθανε μικρός, ενός έτους). Ο ήπιος χαρακτήρας του και η ατολμία του να επιβληθεί τον κατέταξε στο περιθώριο. «Ο καλλιτέχνης, που είχε γνωρίσει τόσες δόξες στα νιάτα του, ζούσε σχεδόν ξεχασμένος στα γηρατειά του. Η απογοήτευση αυτή είχε αντίκτυπο και στο έργο του». Ο Νικόλαος Γύζης αναφέρει στο περιοδικό ΤΟ ΑΣΤΥ, 6.7.1907 ότι «έπινε την πικράν του πίπαν εις τας προκυμαίας του Πειραιώς, λησμονημένος και κοιττάζων την θάλασσα».
«Το 1903, ο Κ. Βολανάκης, που έπασχε από κήλη, έπαθε όξυνση της αρρώστιας του και αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση του στη Σχ. Καλών Τεχνών. Ζούσε πια απ’ τη σύνταξή του και απ’ την εργασία του. Δυστυχώς, ύστερ’ από τέσσερα χρόνια, προσβλήθηκε από οξύτατο δυσεντερικό κατάρρου, εξαιτίας υπερβολικής φρουτοφαγίας. Η πάθηση αυτή τον βρήκε εξαντλημένο και τον οδήγησε στο θάνατο. Ο Κ. Βολανάκης πέθανε στις 29 του Ιούνη 1907, σε ηλικία 68 ετών. Κηδεύτηκε την επόμενη, που ήτανε μέρα Δημοτικών Εκλογών» [Κώστας Θεοφάνους, Η καλλιτεχνική ιστορία του Πειραιά 1884-1984, Γκαλερί Κόντη, Πειραιάς 1985, σελ.20. Στοιχεία παρμένα από εκτενέστερη εργασία του Μανόλη Βλάχου, Ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Βολανάκης, ΟΛΚΟΣ, 1974]  

 
Έκθεση για τον Βολανάκη έγινε από το Ναυτικό Μουσείο Πειραιά και το Ίδρυμα Λασκαρίδη και διήρκησε από 14.10.2009 μέχρι τις 17.1.2010. Το γεγονός αναφέρει και το περιοδικό ΛΙΜΑΝΙ του Δημήτρη Κατσικάρη, τεύχος 199, Νοέμβριος 2009, σελ. 62-65, όπου και το ανάλογο εξώφυλλο με τίτλο «Ο Βολανάκης επιστρέφει στον Πειραιά».  

11 Μαρτίου 2018. Ανοιξιάτικη ημέρα στον Πειραιά, πολύς κόσμος στην παραλιακή για περίπατο και ψυχική ηρεμία. Δρασκέλησα τα χαμηλά κάγκελα, μπήκα στον περιφραγμένο χώρο που τέτοια εποχή είναι γεμάτος χόρτα και στάθηκα στο βάθρο με την προτομή του Κωνσταντίνου Βολανάκη - αφού είχα επισκεφτεί την έκθεση και τελειώσει το παρόν άρθρο μου. Απέτινα νοερό χαιρετισμό στην μορφή του και έβγαλα αυτές τις πέντε φωτογραφίες. Η προτομή, λερωμένη στην κορυφή από τα περιστέρια που κάθονται επάνω της, φέρει στον αριστερό ώμο της την υπογραφή του δημιουργού της: Νικόλας γλύπτης 1961. Βρίσκεται στην Μαρίνα Ζέας, κοντά στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, στο ύψος της Ακτής Θεμιστοκλέους 4. Από κάτω, το παλαιό flocafé αντικαταστάθηκε από το casca.  

 

Στην Έκθεση εικαστικών τεχνών Πειραιωτών καλλιτεχνών που έγινε από τον Φυσιολατρικό Μορφωτικό Όμιλο ΠΛΑΤΩΝ στον κήπο της Τερψιθέας από 9.7 έως 10.8.1961, ο γλύπτης Νικόλας εξέθεσε - μετά τη ημέρα των εγκαινίων - την μαρμάρινη προτομή του Κωνσταντίνου Βολανάκη που του είχε παραγγείλει ο Ιωάννης Μελετόπουλος για να δωρηθεί στον Δήμο Πειραιά «προκειμένου να τοποθετηθή εις μίαν των πλατειών της πόλεώς μας».
«Σε λίγο, η προτομή του Κ. Βολανάκη θα είναι έτοιμη και θα περιμένει την τοποθέτησή της σε κάποιο σημείο του Πειραιά. Πριν όμως γίνει αυτό, θα έχουμε την ευκαιρία να χαρούμε την προτομή που την φιλοτέχνησε ο γλύπτης Νικόλας». [Κώστας Θεοφάνους, ΝΕΟΙ ΣΚΟΠΟΙ, 18.5.1961]

Η προτομή του Κωνσταντίνου Βολανάκη όπως ήταν τοποθετημένη στην έκθεση του κήπου της Τερψιθέας το καλοκαίρι του 1961. [Σελίδα 20 του περιοδικού ΠΛΑΤΩΝ του ομώνυμου Φυσιολατρικού - Μορφωτικού Ομίλου, Πειραιεύς, 1961 με τίτλο «Στους Πειραιώτες καλλιτέχνες» κι αφιερωμένο στην έκθεση εικαστικών τεχνών της Τερψιθέας (9.7 - 10.8.1961)]
 

 
Έχω πληροφορίες ότι η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς και η «Κρητική Συντροφιά» κατέβαλαν προσπάθειες για να είναι έτοιμες οι προετοιμασίες τοποθέτησης της προτομής του Βολανάκη ώστε να γίνουν τα αποκαλυπτήριά της κατά τον εορτασμό της Ναυτικής Εβδομάδας. Ο ΟΛΠ είχε παραχωρήσει τον απαιτούμενο χώρο στην Φρεαττύδα: «το βάθρον και η προτομή που εφιλοτέχνησε ο συμπολίτης μας γλύπτης κ. Νικόλας είναι προ διετίας έτοιμον, ώστε δεν δικαιολογείται αναβολή» [Βελισσάριος Μουστάκας, Χρονογράφος, 6.6.1962]

Πέρασε κι άλλος ένας χρόνος, φτάσαμε στα 1963, το Σάββατο, 29 Ιουνίου, ώρα 8.15 μ.μ.  για να αποκαλυφθεί τελικά η προτομή του Βολανάκη στον περίβολο του τότε Ναυτικού Μουσείου Πειραιώς, στην Ακτή Μουτσοπούλου 18 (πρώην οικία Άννας Μ. Πιπινέλη), με «αθόρυβη» πρωτοβουλία της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς. Έγινε πάλι στο πλαίσιο της Ναυτικής Εβδομάδος, μετά την λειτουργία της Β΄ Πανελλήνιας  Έκθεσης Θαλασσογραφίας (22.6 - 10.7.1963, εκθέτες 59, έργα 97) στο Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου. Παρόντες στην τελετή ο δήμαρχος Παύλος Ντεντιδάκης και ο πρόεδρος της Στέγης Γρηγόρης Θεοχάρης. Ακολούθησε εκδήλωση στο παρακείμενο γήπεδο του Ολυμπιακού με ομιλία του Βελισσάριου Μουστάκα  (θέμα: «Η θάλασσα στο Δημοτικό τραγούδι και στην Νεοελληνική ποίηση»), με απαγγελίες, χορούς και τραγούδια.

 

ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ, φύλλο 18.034, Τρίτη 2 Ιουλίου 1963:
ΚΩΝ. ΒΟΛΟΝΑΚΗΣ
Εις την ιστορίαν της νεοελληνικής ζωγραφικής ο Κωνστ. Βολανάκης έχει καταλάβει μίαν θέσιν πρωτεύουσαν μεταξύ των Ελλήνων θαλασσογράφων. Έγκυροι τεχνοκριτικοί του παρελθόντος τον είχαν αποκαλέσει Αϊβαζόφσκυ της Ελλάδος.
Υπήρξε δε ο Αϊβαζόφκυ ο αρμενικής καταγωγής μεγαλείτερος θαλασσογράφος της Τσαρικής Ρωσίας.
Ώφειλε δε ο ημέτερος θαλασσογράφος την ακατανίκητον ροπήν προς την θάλασσαν και προς την εποποιΐαν της, εις την εκ Πειραιώς καταγωγήν του.
Δεν ήτο ο Πειραιεύς της εποχής του Βολανάκη η σημερινή ασφυκτιώσα, υπό την σκιάν των καπνοδόχων των πλοίων και των εργοστασίων, βιομηχανική μεγαλούπολις.
Διετήρει ακόμα τας γραφικότητάς της η πόλις αυτή και των γραφικοτήτων αυτών ο ποιητής υπήρξεν ο μέγας Πειραιώτης θαλασσογράφος.
Ο Πειραιεύς τον ετίμησεν, επί τέλους, ανταξίως προς την καλλιτεχνικήν του προσφοράν εις την γεννέτειράν του, χάρις εις την δωρεάν υπό του συμπολίτου ιστορικού συγγραφέως κ. Ιω. Μελετοπούλου προτομής του Βολανάκη, η οποία την εσπέραν του Σαββάτου εστήθη, πρωτοβουλία της Φιλολογικής Στέγης, αθορύβως, όπως αθόρυβος υπήρξε και η ζωή του θαλασσογράφου, εις τον περίβολον του Ναυτικού Μουσείου του Πειραιώς.

Η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς συνέταξε και απέστειλε στις 31 Ιανουαρίου 1972 κείμενο προς τον δήμαρχο Πειραιώς Αριστείδη Σκυλίτση με σκοπό να τον ενημερώσει για μια σημαντική παράλειψη: Πάνω στην προτομή που ήδη είχε τοποθετηθεί στην νέα της θέση, διαπιστώθηκε ότι δεν αναγραφόταν το όνομα του ζωγράφου! Η Στέγη συνεννοήθηκε με τον Ιωάννη Μελετόπουλο ώστε ο γλύπτης Νικόλας να το χαράξει, αφού ειδοποιηθεί μετά από την συγκατάθεση του δημάρχου.
 
Αξιότιμε Κε Δήμαρχε,
Εν συνεχεία παλαιοτέρων ενεργειών μας, σχετικώς με την προτομήν Κ. Βολανάκη, εφ’ ων είχε ληφθή και το υπ’ αριθ. 1761/69/30.1.70 Υμέτερον έγγραφον και αφού, κατ’ αρχήν, Σας ευχαριστήσωμεν θερμώς διά την πραγματοποιηθείσαν προ καιρού επανατοποθέτησιν ταύτης εις κατάλληλον, πράγματι, θέσιν, έχομεν την τιμήν να θέσωμεν υπ’ όψιν Υμών τα εξής:
Επί της εν λόγω προτομής έχει σημειωθή από της κατασκευής της μία παράλειψις, η οποία ήδη, μετά την επανατοποθέτησίν της, ήρχισε να γίνεται αισθητή.
Πρόκειται περί της μη αναγραφής του ονόματος του Κ. Βολανάκη επί της προτομής, με αποτέλεσμα να προκαλήται απορία ή και σύγχυσις ακόμη ως προς το τιμώμενον πρόσωπον, μεταξύ των παρατηρούντων ταύτην.
Παρακαλούμεν, όθεν, Υμάς όπως ευαρεστούμενος και εν τω πλαισίω του ενδιαφέροντός σας διά την ρύθμισιν των τοπικών θεμάτων, μεριμνήσητε και διά την ανωτέρω περίπτωσιν. Επί τούτοις, σας γνωρίζομεν ότι, ερωτηθείς σχετικώς ο εκ των δωρητών της προτομής και επίλεκτον στέλεχος της καθ’ ημάς Στέγης κ. Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος, μας εδήλωσεν ότι η χάραξις του ονόματος του τιμωμένου επί της προτομής δύναται να γίνη υπό του γλύπτου κ. Νικόλα, ειδοποιουμένου σχετικώς υπό του ιδίου, μετά την Υμετέραν συγκατάθεσιν.
Τελικά δεν χαράχτηκε το όνομα του ζωγράφου πάνω στην προτομή αλλά διευκρινίζεται η ταυτότητά της στο βάθρο.  

  

ΣΧΟΛΙΑ
*Βολανάκης, Βολωνάκης, Βολονάκης. Ταλαιπωρημένος στην ζωή, αλλοιώθηκε ακόμα και το όνομα της οικογενείας του, υπάρχουν διαφωνίες από πού προέρχεται το επώνυμό του, πόσο μάλλον ο τόπος καταγωγής του. Πάντως «Βολωνάκης και μετά Βολανάκης» λέγονταν τα αδέλφια του στον Πειραιά.
*Ο Μιλτιάδης Δ. Βολανάκης εξελέγη δημοτικός σύμβουλος στα 1891 -1895 (δήμαρχος Θεόδωρος Ρετσίνας), 1899 - 1903 (δήμαρχος Τρύφων Μπουτζόπουλος), 1903 - 1907 (δήμαρχος Παύλος Δαμαλάς). Χρημάτισε επίσης και πρόεδρος του Συλλόγου Κρήτων «Ομόνοια». «Η Α.Μ. ο Βασιλεύς εκτιμών την υπέρ της Εθνικής Βιομηχανίας αφοσίωσίν του, ετίμησεν αυτόν προ ετών, δια του αργυρού Σταυρού του Σωτήρος!» [Ηρακλέους Παπαμανώλη: Φιλολογικόν, επιστημονικόν, χρονογραφικόν και ευθυμογραφικόν ΛΕΥΚΩΜΑ 1901. Σελ. 170 - 171 και φωτογραφία του στην σελίδα 129.     
*Σε πολλές βιογραφίες χρόνος γέννησής του καταγράφεται το 1839.
*Η Φανή Ιωάννου Χρηστίδου αναφέρεται και ως Φανή Ιωάννου Χρησαΐδου ίσως από λάθος.
*Ο Βολανάκης σύχναζε και διέθετε έργα του στο κορνιζοπωλείο και καθρεπτοπωλείο του Χαράλαμπου Π. Γλυτσού, που βρισκόταν στην οδό Σωτείρας (Σωτήρος Διός) κοντά στον Τινάνειο κήπο, στο ισόγειο της τότε «οικίας Γεωργουλοπούλου».  
*Νικόλας, Νικόλαος Παυλόπουλος, 13.12.1909 - 11.10.1990, γλύπτης και χαράκτης,  είχε κάποιες επαφές με τον πνευματικό Πειραιά. Γνωρίζω ότι γύρω στα 1929 ήλθε στον Πειραιά με το πλοίο από τον Βόλο, κατοίκησε στην πόλη μας, έδωσε εξετάσεις στην Σχολή Θεάτρου, πέρασε επιτυχώς, αλλά σύντομα γοητεύτηκε από μια έκθεση γλυπτικής του Φωκίωνα Ρωκ οπότε παρακολουθώντας ένα σύντομο φροντιστήριο πώς να χειρίζεται το κάρβουνο, έκανε ένα πορτραίτο ηλικιωμένου άντρα που ενώ του εξασφάλισε το πέρασμα στο προπαρασκευαστικό τμήμα, ο Γεώργιος Ιακωβίδης τον παρέπεμψε στον καθηγητή γλυπτικής Θωμά Θωμόπουλο για την απ’ ευθείας εισαγωγή του στην Γ΄ τάξη της Σχολής Καλών Τεχνών. Στον Πειραιά συμμετείχε σε εκθέσεις, μεταξύ των οποίων και εκείνων της Φιλολογικής Στέγης. Ήταν παρών στην Ιστορική Έκθεση Εικαστικών Τεχνών στο φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου στα 1953 με 13 έργα από ξύλο, τερακότα, μάρμαρο. […Του Νικόλα, χαράκτη και γλύπτη με δυνατό ρεαλισμό και φυσικότητα. Ξεχωρίζω ιδιαίτερα τη σκηνή εκείνη που παριστάνει τις γυναίκες της Πίνδου που βαδίζουν με πίστη στα χιονισμένα βουνά. Μα και τα μικρά τα ξύλινα γλυπτά που μας δίνουν ηθογραφικές σκηνές με χωρικές, εργάτες, αθλητές, καθώς επίσης και ο λαμπρός «Χριστός» του, δείχνουν καλλιτέχνη που ξέρει ν’ αποκαλύπτει το μυστικό της φυσικής ομορφιάς. Η φιλολογική, δεκαπενθήμερη λογοτεχνική και καλλιτεχνική εφημερίδα, φύλλο 2, 18.4.1953, σελ. 1 με την υπογραφή του Ιουλίου Καΐμη και την απεικόνιση της ξυλογραφίας του «Γυναίκες της Πίνδου» (δεν αναφέρεται στον κατάλογο της έκθεσης)]
Στην έκθεση θαλασσογραφίας του 1962 είδαμε δύο ξυλόγλυπτα, «Ψαράς» και «Ψαράς (τρατάρης)». 
Κατά την διάρκεια αυτών των εκθέσεων ήδη έμενε στην Αθήνα, στο ρετιρέ της Σολωμού 48 Α΄ και μετά, από το 1963, σε δικό του χώρο στον Παράδεισο Αμαρουσίου. Τα έργα του (εκτός εκείνων που έχουν διατεθεί) βρίσκονται στο Μουσείο Γλύπτη Νικόλα, «Δημήτρειον Πνευματικό Οίκημα», στο χωριό που γεννήθηκε, στον Άγιο Γεώργιο Νηλείας στο Πήλιο. 
*Για την προτομή του Βολανάκη είχα κάνει αναφορά σε διάλεξή μου στον ΖΗΝΩΝΑ στις 16.4.2015 με θέμα «Μικρές πειραιώτικες ιστορίες μέσα από αγάλματα και προτομές της πόλης». Ανάρτηση στο blog με φωτογραφία της (που είχα βάλει στις 11.4.1999), 25 Απριλίου 2015 και στο ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, τεύχος 51, σελ. 20 - 23.
* Το παρόν αναδημοσιεύτηκε σε συντετμημένη μορφή στο περιοδικό ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ, τεύχος 62, Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος 2018, σελ. 20 - 22.