Σάββατο 25 Φεβρουαρίου 2017

Πειραϊκή αλευροβιομηχανία. Πετρόμυλοι και κυλινδρόμυλοι.


Οι απαρχές μιας σπουδαίας εργοστασιακής παράδοσης.



                                                                 Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

 
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Έχω αγαπήσει τις παλιές πειραιώτικες βιοτεχνίες και βιομηχανίες.
Πρόλαβα να δω τα κουφάρια τους, εγκαταλειμμένα στον χρόνο, στην συνεχή περιδιάβασή μου στα στενά της παλιάς βιομηχανικής ζώνης που διασχίζει κάθετα σχεδόν την πόλη. Δεν αρκέστηκα να θαυμάσω από μακριά τις γερές και ψηλές καμινάδες τους αλλά περπάτησα στις αυλές τους και μπήκα στις ευρύχωρες αίθουσές τους - μερικές φορές στα κρυφά με τα φιλαράκια που ακολουθούσαν την εφηβική ανησυχία μου.
Αν και διάβασα τόσα πολλά βιβλία, γραμμένα από ειδικούς ερευνητές, μελετητές, πανεπιστημιακούς, ακόμα συγκινούμαι έστω και στην παραμικρή αναφορά της πρώτης περιόδου της ίδρυσης κι ανάπτυξης τέτοιων εργοστασίων.
Από τις πλέον απαραίτητες, σημαντικές για τον ανθρώπινο διατροφικό κύκλο, υπήρξαν οι αλευροβιομηχανίες. Θα σας προσφέρω εν συντομία, μέσα από σημειώσεις μου, μια επαρκή εξιστόρηση της γέννησης και εξέλιξής τους από τον 19ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού. Ακολουθώ ελεύθερα και συμπληρώνω ένα κείμενο που υπογράφει ο Νικόλαος Ε. Δραγώνας (έμπορος) στα 1910. Με την επιφύλαξη ότι κάποιες χρονολογίες είναι ελέγξιμες, λόγω του δύσκολου έργου της έρευνάς μου.

Μύλοι
Ανέκαθεν εξ ανάγκης ιδρύοντο ανεμόμυλοι παρ’ εκάστη κοινότητι μεγάλη ή σμικρά δημόσιοι ή ιδιωτικοί, διότι οι Έλληνες πάντοτε ειώθασι να αλέθωσι αυτοί τον προς τροφήν αυτών σίτον ένεκα της ελλείψεως αγοράς αλεύρου και προ πάντων οι εν τοις πολιχνίοις μάλιστα άτοπον εθεώρουν και ως εσχάτης πενίας τεκμήριον το μη αλέθειν εν τω κοινώ μύλω όσον ένεστι, μέγα φορτίον σίτου ή άλλου δημητριακού καρπού. Και οι κάτοικοι Πειραιώς ως Έλληνες είχον τα αυτά έθιμα.
Παρέστη άρα αμέσως ανάγκη αλευρόμυλου δημοτικού∙ διό ο δήμαρχος τη 26 Σεπτεμβρίου 1836 ητήσατο παρά του διοικητού Αττικής ίνα έν επί τοις εκατόν επιτραπή αυτώ φόρον επί των προς ανάλωσιν εισαγομένων εμπορευμάτων και προς επιδιόρθωσιν του λιμένος.
[Αδημοσίευτο κείμενο από τα κατάλοιπα ενός χειρόγραφου αρχείου που κάποτε σκόπευε να γίνει βιβλίο]

ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ
Οι μύλοι στον Πειραιά είχαν παρουσιαστεί από ενωρίς, σε υψηλά σημεία ώστε να λειτουργούν με την δύναμη των ανέμων. Υπάρχουν σχέδια που δείχνουν ζωγραφισμένους ανεμόμυλους στα υψώματα της Πειραϊκής Ακτής με θέα το κεντρικό λιμάνι. Για πολλές δεκαετίες η ανάμνησή τους διατηρήθηκε σαν τοπωνύμιο.
Άλλα αλευροποιεία λειτουργούσαν ιπποκίνητα (αλογόμυλοι).
Τα σιτηρά έρχονταν με πλοία από τα μακρινά μέρη της ελληνικής και ξένης επικράτειας (εισαγωγή από την τότε Αυστρία, Τουρκία και Ρωσία - εξαγωγή στην Τουρκία και Αυστρία). Για την συγκέντρωση των ποσοτήτων τους χτίστηκαν μεγάλες αποθήκες. Η ποιότητα άλεσής τους όμως ήταν πλημμελής, τα πρώτα καταστήματα δεν τηρούσαν τους όρους υγιεινής. Τα μηχανήματα ήταν απλά, ξεπερασμένα, μεταχειρισμένα, εισαγμένα από το εξωτερικό. Δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν τις ποιότητες ούτε να καθαρίσουν το σιτάρι. Τα καθαριστήρια των δημητριακών είχαν και την ονομασία τους, «Εύρηκα» και «Τρακατρούκα». Δεν παρήγαγαν σιμιγδάλια (από την αρχαία λέξη η σεμίδαλις, γεν. της σεμιδάλεως και σεμιδάλιδος = είδος λευκού αλεύρου, ανωτέρας ποιότητος), μόνο στις γιορτές και σε ειδικές περιστάσεις, πάντα με χειροκίνητα κόσκινα και αύξηση της αξίας τους κατά 10 λεπτά την οκά.
Η παραγωγή καθαρών αλεύρων ήταν φτωχή, ανερχόταν μόλις στα 72 - 73% με την προσθήκη ακόμα 5% με τρίτα άλευρα κακής ποιότητας. Τα αλεστικά στον Σεφερλή, που μάλλον πρώτος δέχτηκε ξεναλεστές, ήταν πολύ ακριβά. Για κάθε οκά σιταριού κάποιος πλήρωνε 5 λεπτά για δικαίωμα άλεσης, που αργότερα μειώθηκε σε 4 - 4.50 λεπτά. Μετά την ίδρυση του ατμόμυλου του Σταματόπουλου άρχισε κάποια βελτίωση στην παρασκευή των αλεύρων. Έγινε εισαγωγή σιμιγδαλιστρών κι έτσι χωρίστηκαν οι ποιότητες του σιμιγδαλιού και του αλευροσιμιγδαλιού. Αναβαθμίστηκε η ποιότητα φαρινών με την ανάλογη ανάμιξη απλών φαρινών με ψιλοσιμιγδάλια. Άρχισαν να εισάγονται πλυντήρια και καθαριστήρια οπότε έπαυσαν να αλέθουν το σιτάρι μαζί με τις ξένες ύλες που ήταν ανακατεμένο. Χρόνο με το χρόνο στον Πειραιά έχτιζαν αθρόα ατμόμυλους, γιατί πράγματι η εφαρμογή του ατμού στην βιομηχανία είχε την μεγαλύτερη εφαρμογή της στους αλευρόμυλους. Ο ένας ήταν καλλίτερος από τον άλλο, όχι όμως και τέλειος λόγω κάποιων αιτιών, όπως της απουσίας ικανών κεφαλαίων και της μειωμένης ανάπτυξης κι επένδυσης. Ο πολλαπλασιασμός των ατμόμυλων οφειλόταν κυρίως στο ότι ο Πειραιάς είχε αναδειχθεί σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Την παραγωγή απορροφούσε η τοπική αγορά, πολύ γρήγορα με την τόνωση της ακτοπλοϊκής συγκοινωνίας αυξήθηκαν και οι εξαγωγές σε παράκτιες πόλεις και νησιά. Έτσι με την πάροδο των ετών, με την αύξηση των μύλων και τις ανακαινίσεις ανέβηκε η ποιότητα των αλεύρων παρ’ ότι το άλεσμα εξακολουθούσε να γίνεται με μυλόλιθους.
Ύστερα ήλθαν οι κυλινδρόμυλοι να φέρουν νέα πνοή στην αλευροβιομηχανία.
Πρώτος έφερε το σύστημα ο Δημήτριος Καλαμάκης, ο οποίος στα 1903 μετέτρεψε τον πετρόμυλό του σε κυλινδρόμυλο. Η μικρή παραγωγή του στάθηκε τα χρόνια εκείνα ανεπαρκής να ανταγωνιστεί τους υπόλοιπους που λειτουργούσαν με το παλαιό σύστημα και δεν τους έβλαψε οικονομικά, άσχετα που ο ίδιος απεκόμισε μεγάλα κέρδη. Η ιδέα των κυλινδρόμυλων άργησε να γίνει αποδεκτή από τους πειραιώτες βιομήχανους. Για παράδειγμα ο Β. Κωνσταντόπουλος όταν η επιχείρησή του καταστράφηκε από φωτιά στα 1906, ανήγειρε πληρέστερο ατμόμυλο, αλλά πάλι  λειτουργούντα με πέτρες. Μετά το 1908 ήλθε η μεγάλη αλλαγή. Τότε θεμελιώθηκαν οι κυλινδρόμυλοι των Πανούτσου - Προυσιάνου - Δέδε και των Αδελφών Κουμαντάρου. Επίσης δίπλα στον πετρόμυλό τους έφτιαξαν νέο κυλινδρόμυλο οι Δημ. και Ευάγ. Γεωργής και Πέτρος Νικολετόπουλος. Σε κυλινδρικούς μετατράπηκαν και οι πετρόμυλοι των Σκλαβούνου - Σημίτη και Παναγιωτόπουλου.
Στα 1910 ο πετρόμυλος του Μιχ. Ανδριτσάκη έγινε κυλινδρόμυλος. Επίσης ο Β. Κωνσταντόπουλος έχτισε κυλινδρικό ατμόμυλο κοντά στον πετρόμυλό του.
Οι νέοι κυλινδρόμυλοι κατασκευάστηκαν έτσι ώστε να χωράνε την προσθήκη κι άλλων κυλίνδρων. Αποτέλεσμα σιγά - σιγά όλοι οι πετρόμυλοι του Πειραιά επρόκειτο να εκλείψουν και να αντικατασταθούν με την νέα τεχνολογία…

Στα 1854 είχαμε τον πρώτο ατμόμυλο από κάποιους Γάλλους πίσω από τον Κωφό λιμένα [τον μετέπειτα ονομαζόμενο Λιμένα Κανθάρου, Καρβουνιάρικα], πέρα από το Τελωνείο με δυο ή τρία ζεύγη μυλόλιθων. Από την αρχή απέτυχε η προσπάθεια οπότε αγόρασε τα μηχανήματα κάποιος Λαμπίρης και με αυτά έγινε ένας άλλος στην οδό Νικήτα, εκεί όπου μετά βρισκόταν ο ατμόμυλος του Κ. Ρασσογιάννη. Ούτε κι αυτός μακροημέρευσε, γιατί στα 1856 σταμάτησε να λειτουργεί.
Για τέσσερα χρόνια κανείς ατμόμυλος δεν υπήρχε. Το σιτάρι αλεθόταν από τους αρτοποιούς με αλογόμυλους.
Ένας αρτοποιός, ο Αν. Περίδης είχε τρεις αλογόμυλους στο κατάστημά του της οδού Τσαμαδού, εκεί που μετά βρίσκουμε το μακαρονοποιείο του Θ. Χαραλαμπόπουλου.
Αυτοί οι αλογόμυλοι αχρηστεύτηκαν με τον καιρό από τον ατμόμυλο που ανέγειρε στην Αθήνα ο Αθανάσιος Δουρούτης στα 1859.
Στα 1860 ο Παν. Καπράνος ερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη έφερε παλιά μηχανήματα με τα οποία έφτιαξε μικρό ατμόμυλο με δυο ζεύγη μυλόλιθων στην ανατολική πλευρά του λιμένα Αλών, όπου αργότερα τα καταστήματα του Ιωάννη Λυκούρη, τον κράτησε μέχρι το 1867 αφού την επόμενη χρονιά σήκωσε έναν ακόμη μεγαλύτερο στην πλατεία Απόλλωνος [Καραϊσκάκη] με τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων, που διατήρησε έως το 1871. Την εκμετάλλευσή του ανέλαβε από το 1871 μέχρι το 1874-5 ο Γ. Δανιήλ [πλήρωνε 18.000 δραχμές κατ’ έτος], μετά με την σειρά οι Δημητρόπουλος και Σαριγιάννης, Σαριγιάννης - Κουμάνταρος - Μανούσος , Σαριγιάννης -  Στ. Καπράνος και μετά μόνος ο Στ. Καπράνος. Πιο ύστερα τον αγόρασε ο Γ. Κοζαδίνος, μέχρι που περιήλθε στην κυριότητα του οίκου Σκουζέ.

Υδατογραφία του Μ. Δημόκα. Σύμφωνα με την επιγραφή εικονίζεται η Ακτή Τζελέπη (Πλατεία Όθωνος - Απόλλωνος - Καραϊσκάκη) με τον ατμόμυλο του Καπράνου στα 1879. Την φωτογραφία τράβηξα από την μόνιμη έκθεση χαρακτικών και φωτογραφιών του Ιστορικού Αρχείου Δήμου Πειραιά, πριν μεταφερθεί στο σημερινό κτήριο, όταν ακόμα βρισκόταν στην παλιά του θέση, εντός του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά. Σε δύο δακτυλογραφημένους κατάλογους του Αρχείου που έχω στην συλλογή μου έφερε τους αριθμούς 60 και 78 αντίστοιχα.
 
Στα 1863 ο Ιωάννης Δημόκας έκτισε ατμόμυλο στα δυτικά των Αλών [Αγίου Διονυσίου και Πλούτωνος, δηλαδή Ακτή Κονδύλη και Κ. Μαυρομιχάλη, στην θέση όπου σήμερα τα μηχανήματα - αντλίες Κ. Ζώνας Α.Ε.] κοντά στον σταθμό Σ.Π.Α.Π. [Η.Σ.Α.Π.] με τρία ζεύγη μυλόλιθους. Τον εργάστηκε έως το 1871 μαζί με τον Γ. Δανιήλ. Ύστερα μετά από αυτούς τον δούλεψαν οι Κ. Γαρυφάλλης και Αντ. Κονοπισόπουλος, έως ότου αχρηστεύτηκε στα 1874. [Η δύναμη των 25 ίππων του ατμόμυλου του Δημόκα εκτός της χρήσης για την παραγωγή αλεύρου εξυπηρετούσε και το κλωστήριο που άνοιξε ο ίδιος στα 1869. Η επιχείρηση διαλύθηκε στα 1888/89;]
Ο ατμόμυλος Ιωάννου Σκλαβούνου - Θεοδώρου Κανελλά, ξεκίνησε στα 1868 με την αρωγή και των αδελφών Μουτσόπουλων. Είχε τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων. Τον δούλεψαν με τον Β. Κοζαδίνο έως το 1877, μέχρι το 1883 μόνοι τους. Την κυριότητα κι εκμετάλλευση είχαν από τότε [1883] οι Σκλαβούνος και Σημίτης. Τον μετέτρεψαν σε κυλινδρικό στα 1908. [Στην οδό Ασκληπιού. Ο Ιωάννης Σκλαβούνος ήλθε στον Πειραιά μάλλον στα 1844 και αναφέρεται να παράγει ζυμαρικά από το 1863].
Απέναντι από τον Δημόκα, Αγίου Διονυσίου και Πλούτωνος, έκτισε στα 1863 αποθήκες και αμέσως στα 1864 ατμόμυλο με ατμομηχανή 55 ίππων και 7 ζεύγη μυλόπετρων ο Δημήτριος Σεφερλής [όπου σήμερα το
VAMVASHIP BUILDING και το εκθεσιακό κέντρο].
Ο ατμόμυλος «Αγαμέμνων» φτιάχτηκε στα 1867 με πέντε ζεύγη μυλόπετρων απέναντι από τον σταθμό Σ.Π.Α.Π. [Η.Σ.Α.Π.] από τους Δημήτριο Σεφερλή, Κωνσταντίνο και Θεοφάνη Παναγιωτόπουλο και Τζων Μακ Δούαλλ. Με τον καιρό τον διατήρησε μόνος του ο Σεφερλής μέχρι την καταστροφή του από φωτιά στις 2 Νοεμβρίου 1882. Αμέσως ανέγειρε νέον «Αγαμέμνωνα» που τον δούλεψε μόνος και μετά από αυτόν οι γιοί του Γεώργιος και Νικόλαος Σεφερλής, από τους οποίους τον αγόρασε ο Γεώργιος Σ. Βραχνός και όταν εκείνος πέθανε τον παρέλαβε ο αδελφός του Αλ. Σ. Βραχνός μέχρι που περιήλθε στην κυριότητα και τον εκμεταλλεύεται ο Μ. Ανδριτσάκης.
Στην οδό Μιαούλη στην Τρούμπα κτίστηκε στα 1872 [1869;] ο ατμόμυλος του Αγγελόπουλου που τον εργάστηκε έως το 1876, μετά τον δούλεψε ο Γεώργιος Δανιήλ έως το 1878 [πλήρωνε 12.000 δραχμές κατ’ έτος] και ύστερα οι Αδελφοί Λάμπρου [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ σε κατάλογο του Δεκεμβρίου 1883] που τον ανακαίνισαν με νέα μηχανήματα που έφερε από την Γαλλία ο μηχανικός Σπ. Κριτσηλής. Τον αγόρασε σε πλειστηριασμό ο Δημ. Σ. Λούμος στα χέρια του οποίου κάηκε δυο φορές χωρίς να ξαναλειτουργήσει.
Την ίδια εποχή τον ατμόμυλο Λαμπίρη επί της οδού Νικήτα, αφού ανακαίνισε ο ιδιοκτήτης του Παραμυθιώτης, εργάστηκε ο Ν. Ζέρβας [Ν. Σέρβος; 1870;], μετά ο Μπακατσούλας, μέχρι που κατά το 1896 έγιναν ιδιοκτήτες του οι Δημ. Σ. Λούμος και Γ. Π. Λούμος αφού τον ανοικοδόμησαν εκ θεμελίων. Αυτός ο ατμόμυλος περιήλθε στα 1909 στην κατοχή του Κ. Ρασσογιάννη.
Στα 1873 ανεγέρθηκε ο ατμόμυλος του Δημ. Σταματόπουλου με έξι ζεύγη μυλόλιθων, τον οποίον δούλεψε διαδοχικά με τον αδελφό του Θεόδ. Σταματόπουλο και τους Γ. Βροντήση, Ν. Τσουκάτο και Λεωνίδα Οικονόμου. Από τους κληρονόμους του Σταματόπουλου τον αγόρασαν στα 1896 οι Δημ. και Ευάγγ. Γεωργής και Π. Νικολετόπουλος που διατήρησαν επί χρόνια.
Στα 1874 χτίστηκε από τον Κ. Παναγιωτόπουλο (είχε και κλωστήριο από το 1870) ο ατμόμυλός του δύναμης 30 ίππων στην οδό Πλούτωνος [Πλούτωνος ονομαζόταν η παραλιακή οδός από πλατεία Καραϊσκάκη (Ακτή Καλλιμασιώτη) και την προέκτασή της στην Π. Μαυρομιχάλη]. Τον εργάστηκε μέχρι τον θάνατό του [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ στα 1883] και μετά οι κληρονόμοι του έως το 1896. Τον ενοικίασε έως το 1906 ο Δήμος Βούρβουλης. Όταν έληξε η ενοικίαση, τον παρέλαβαν πάλι οι κληρονόμοι του Παναγιωτόπουλου και αφού μετατράπηκε σε κυλινδρόμυλο στα 1909 τον εκμεταλλεύτηκε η εταιρεία Μπενάρδος, Σουλάκος και Σία.
Έτσι στα 1874 είχαμε οκτώ ατμόμυλους στον Πειραιά που δεν εξυπηρετούσαν απλά την εγχώρια παραγωγή αφού οι ανάγκες της κατανάλωσης ήταν μεγαλύτερες, αλλά μεταποιούσαν σε άλευρα σίτο που εισαγόταν μόνο για να αλεστεί και να εξαχθεί (απαλλασσόταν από κρατικό ή δημόσιο φόρο με τον νόμο ΥΜΒ΄/27.3.1871, με την υποχρέωση αυτού που τον παραλαμβάνει να επαναφέρει, άλευρο ακαθάριστο 93% ή καθαρό 85% και πίτυρα 13% - Β.Δ. της 7.7.1871. Ο υπολογισμός από διάφορους θεωρούνταν λάθος εφ’ όσον ήταν αδύνατον να παραχθούν άλευρα καθαρά πλέον των 80%. Όμως εκείνη η ατέλεια έκανε να αυξηθούν οι ατμόμυλοι). 
Στα 1875 είχαμε τον ατμόμυλο του Γ. Γαρυφάλλη και Αντ. Κονοπισόπουλου με τρία ζεύγη μυλόλιθων και 16 κυλίνδρους, ένα ατελές κι ακατάλληλο σύστημα με αποτέλεσμα να αποτύχει. Περιήλθε στην κυριότητα της Πιστωτικής Τράπεζας από την οποία τον αγόρασε στα 1882 ο Αθ. Παπαγεωργακόπουλος κι ύστερα δούλεψαν οι κληρονόμοι του. Αυτόν τον ατμόμυλο προσπάθησε να βελτιώσει ο Καλαμίδης με νέους κυλίνδρους, πάλι χωρίς επιτυχία.
Ατμοκίνητο μηχανικό αρτοποιείο, είχαμε τα χρόνια εκείνα στον Πειραιά που ήταν ενωμένο με τον ατμόμυλο του Ν. Σέρβου, δύναμης 12 ίππων «κέκτηται όμως και ιδίαν μηχανήν 6 ίππων δυνάμεως. Διά της μηχανής ταύτης δύναται να ταράξη μέχρι 5 χιλιάδων οκάδων άρτου το ημερονύκτιον∙ επί του παρόντος όμως παράγει, ένεκα ελλείψεως ανωτέρας καταναλώσεως, μόνον 1800 οκάδας άρτου, και απασχολεί 8 εργάτας». Η μηχανική αρτοποιία θα απαλλάξει τον εργάτη από την σωματική εξάντληση που τον κάνει ανίκανο προς εργασία «από της ηλικίας των τριακονταπέντε ή τεσσαράκοντα ετών». [Αλέξανδρος Μανσόλας, Απογραφικαί πληροφορίαι ατμοκινήτων βιομηχανικών καταστημάτων, Εν Αθήναις, 1876, σελ. 20]
Στα 1880 ο Ιω. Ν. Πάνος έκτισε στην οδό Μυκάλης τον ατμόμυλό του με δύο ζεύγη μυλόλιθων και μικρή μηχανή. Στα 1883 τον αγόρασε ο Λάζ. Νόνης που πρόσθεσε διαδοχικά μηχανήματα και κινητήρες εντελώς ακανόνιστα για αυτό και ονομάστηκε «Αμφιτρίτη» γιατί είχε τρεις καπνοδόχους. Ο ατμόμυλος ήλθε στα χέρια του οίκου Σκουζέ και τον αγόρασαν οι Ηλ. και Παν. Ν. Αναγνωστόπουλοι που εκ θεμελίων επισκεύασαν κι επέκτειναν κι αργότερα στα 1906 ο Δήμος Βούρβουλης που τον ανακαίνισε με την προσθήκη και μεγάλης μηχανής.
Στα 1880 κτίστηκε από τον Αντώνη Μανίνα ο ατμόμυλός του στον Κωφό λιμένα [Πίσω από το Τελωνείο, περιοχή που ονομάστηκε Μανίνα] με πέντε ζεύγη μυλόλιθων που εργάστηκε στην αρχή ο ίδιος, μετά οι κληρονόμοι του [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ σε κατάλογο του Δεκεμβρίου 1883] και ύστερα οι Δαμίγος και Ελευθερίου μέχρις ότου στα 1893 τον αγόρασαν σε πλειστηριασμό οι Δ. Σ. Λούμος και Σταύρος Λούμος οι οποίοι και τον μεταρρύθμισαν. Στα 1904 ιδιοκτήτης απέμεινε ο Σταύρος Λούμος και μετά τον θάνατό του οι κληρονόμοι του.
Στα 1882 χτίστηκε από τον Ιω. Σαριγιάννη ο ατμόμυλος της οδού Θηβών [οδός Θεοδώρου Ρετσίνα], με πέντε ζεύγη μυλόλιθων, που δούλεψε στην αρχή ο ίδιος μέχρι που τον πήρε η Ιονική Τράπεζα.
Στα 1883 ανεγέρθηκε από τον Π. Πατσιάδη [ενυπόθηκος στην ΕΤΕ, δόθηκε στις 14.9.1884] ο ατμόμυλός του με πέντε ζεύγη μυλόλιθων, που τον εκμεταλλεύτηκε με διαρκείς βελτιώσεις και νέα υλικά. Το 1899 τον αγόρασε ο Β. Κωνσταντόπουλος και τον διατήρησαν οι κληρονόμοι του. [Στην οδό Δημητρίου Μουτσοπούλου].
Στα 1883 ανεγέρθηκε από τον Π. Κατσαΐτη ο ατμόμυλος στην οδό Αθηνών - Πειραιώς με τέσσαρα ζεύγη μυλόλιθων ο οποίος αργότερα περιήλθε στην κυριότητα της Βιομηχανικής Τράπεζας. Από εκεί τον αγόρασε στα 1887 ο Δημ. Καλαμάκης και τον μετέτρεψε σε κυλινδρικό στα 1903.
Στα 1900 κατασκευάστηκε ο ατμόμυλος του Ξακουστή και Τράκα στην γωνία των οδών Πολυδεύκους και Ασκληπιού.
 
Σύλλογος Εργατών Ατμομύλων Πειραιώς. Τιμητικό δίπλωμα για δωρητές. «Σκοπός του Συλλόγου είνε η αλληλοβοήθεια, ήτις έγκειται εις την συντήρησιν Ιατρών και φαρμακείου διά τα πάσχοντα μέλη, εις την χορήγησιν συντάξεως εις τους εν τη εργασία των καθισταμένους ανικάνους, και εις τας απόρους χήρας των μελών, εις την παροχήν δανείων, εις την εκπαίδευσιν, και εις την αποκατάστασιν εις εργασίαν των ορφανών τέκνων αυτών κ.λ.π.». Στις 30 Αυγούστου 1899 εξέλεξε τον Ευστάθιο Δηλαβέρη ως δωρητή του συλλόγου. Το έντυπο δημιουργήθηκε στο λιθογραφείο της εφημερίδας ΣΦΑΙΡΑ στον Πειραιά. Φωτογραφία από τον πίνακα που ήταν κρεμασμένος στο Ιστορικό Αρχείο Δήμου Πειραιά όταν βρισκόταν στο Δημοτικό Θέατρο. Σε δύο δακτυλογραφημένους κατάλογους για την μόνιμη έκθεση χαρακτικών και φωτογραφιών του - που έχω στην συλλογή μου - έφερε τους αριθμούς 77 και 94 αντίστοιχα.


ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΪΚΩΝ ΠΕΤΡΟΜΥΛΩΝ – ΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΩΝ
Θα παρουσιάσω τώρα αναλυτικά (σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που είχαν κατατεθεί στο ΕΒΕΠ στα 1910) την κατάσταση των πειραϊκών πετρόμυλων και κυλινδρόμυλων.
*Κυλινδρόμυλος και Πετρόμυλος Δημ. και Ευαγ. Γεωργή και Πέτρου Νικολετόπουλου με την επωνυμία ΣΠΑΡΤΗ.
Εξαώροφος, όλος κτισμένος με
Béton-armé. Δικύλινδρη ατμομηχανή δύναμης 325 ίππων. 8 ζεύγη μυλόλιθων και 15 κύλινδροι γερμανικού συστήματος Luther. Αποθήκες χωρητικότητας 2.300.000 οκάδων σίτου. Η εικοσιτετράωρη παραγωγή του κυλινδρόμυλου ανέρχεται σε 50.000 οκάδες, του πετρόμυλου σε 32.000. Αριθμός προσωπικού, 58. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Πανούτσου, Προυσιάνου και Δέδε.
Πενταώροφος, δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Sulzer, δύναμης 200 ίππων, 12 κύλινδροι για άλεση σκληρών σίτων και 10 κύλινδροι για άλεση απαλών σίτων, συστήματος Buhler Frères, Uzwil, Suisse. Και των δύο η εικοσιτετράωρη παραγωγή ανέρχεται σε 50.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Αδελφών Κουμαντάρου - «Ευρώτας».
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή γερμανικού συστήματος
Gorlitz, δύναμης 325 ίππων. Δώδεκα κύλινδροι  γερμανικού συστήματος Amme, Giesecke und Konegen, Braunschweig. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.500.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 35. Τέλειο σύστημα υδραυλικών εγκαταστάσεων για περίπτωση πυρκαγιάς. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Β. Κωνσταντοπούλου.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 220 ίππων. Ένδεκα ζεύγη μυλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή πετρόμυλου 65.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 32.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 60. Φωτισμός ηλεκτρικός. Για την κίνηση κυλινδρόμυλου θα προστεθεί ηλεκτρομηχανή.
*Κυλινδρόμυλος και πετρόμυλος Μιχ. Ανδριτσάκη.
Εξαώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Sulzer,  δύναμης 315 ίππων. Δώδεκα ζεύγη μιλόλιθων και υπό κατασκευή ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού Buhler Frères, Uzwil. Εικοσιτετράωρη παραγωγή του πετρόμυλου ήδη 68.000 οκάδες, μετά την εγκατάσταση του κυλινδρόμυλου επτά ζεύγη μυλόλιθων 25.000 οκάδες, κυλινδρόμυλου 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Σκλαβούνου και Σημίτη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 125 ίππων. Ένα ζεύγος μυλόλιθων και δέκα κύλινδροι συστήματος ελβετικού Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 35.000. Αποθήκες χωρητικότητας 1.400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παναγιωτοπούλου. Ενοικιαστές Μπενάρδος, Σουλάκος και Σια. Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 250 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι ελβετικού συστήματος M. Seck. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 30.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 400.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Δημ. Καλαμάκη.
Τετραώροφος. Δύο γκαζομηχανές δύναμης 130 ίππων. Ένδεκα κύλινδροι, συστήματος ελβετικού
Mulot. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 28.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.200.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Δήμου Βούρβουλη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 350 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 45.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 800.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 37. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος κληρονόμων Σταύρου Λούμου.
Τριώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Sulzer, δύναμης 200 ίππων. Οκτώ ζεύγη μυλόλιθων και τέσσαρες κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 2.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 40. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ξακουστή και Τράκα.
Πενταώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 250 ίππων. Επτά ζεύγη μυλόλιθων και δύο κύλινδροι. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 38.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 1.000.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 38. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Κωνσταντίνου Ρασσογιάννη.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 150 ίππων. Πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 22.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 23. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Κυλινδρόμυλος Παπαγεωργακοπούλου. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Δικύλινδρη ατμομηχανή συστήματος
Sulzer , δύναμης 150 ίππων. Είκοσι κύλινδροι συστήματος αμερικανικού. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 40.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 250.000 οκάδων σίτου. Προσωπικό 30. Φωτισμός ηλεκτρικός.
*Πετρόμυλος Ιονικής Τραπέζης. Ήδη κλειστός στα μέσα του 1910.
Τετραώροφος. Ατμομηχανή συστήματος
Corlis, δύναμης 100 ίππων, πέντε ζεύγη μυλόλιθων και ένας κύλινδρος. Εικοσιτετράωρη παραγωγή 25.000 οκάδες. Αποθήκες χωρητικότητας 150.000. Προσωπικό 18.

Καταχώρηση του 1923 της εταιρείας των αλευροβιομήχανων Νικολακόπουλου και Βούρβουλη.        Τα γραφεία τους ήταν στην αρχή της οδού Τσαμαδού κοντά στην Δ. Γούναρη.

Καταχώρηση του 1923 του Δ. Μ. Σταματιάδη, εισαγωγέα δημητριακών, καρπών, οσπρίων και αλεύρων.

Καταχώρηση του 1923 των Στρατή και Κωνσταντινίδη. Εισαγωγή και εξαγωγή σιτηρών, αλεύρων, αποικιακών καπνών, ελαίων.


ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στους παραπάνω ας προσθέσω και τους κυλινδρικούς ατμόμυλους των Αδελφών Σταυριανόπουλων και την «Λομβάρδα» (από την
Meccanica Lombarda της ιταλικής Monza) που είχαν κτιστεί στο Μοσχάτο «αμέσως μετά τα προς τον Δήμον Αθηναίων σύνορα του Δήμου Πειραιώς και τούτο διά δημοτικούς φορολογικούς λόγους».  
Αν οι υπολογισμοί ήταν σωστοί, η αξία των πειραϊκών κυλινδρόμυλων ανερχόταν σε 6.500.000 δραχμές ενώ για την κίνησή τους από τους ατμομυλούχους και αλευρέμπορους χρησιμοποιούνταν κεφάλαια άλλων 7 - 8.000.00 δραχμών εκτός από εκείνα που διέθεταν οι Τράπεζες για τα σιτοδάνεια.
Πολλοί σιτέμποροι, που απέκτησαν χρήματα κι έκτισαν επιχειρήσεις με δικά τους έξοδα ή και τραπεζικά δάνεια, δεν ασχολούνταν προσωπικά με τους μύλους τους, τους ενοικίαζαν σε διάφορους, που ήταν παλιοί αρτοποιοί, μικροί έμποροι αλεύρων κ.λ.π. κι είχαν δελεαστεί να κάνουν ανοίγματα στην αλευροβιομηχανία. Έτσι είναι δύσκολο να γίνει ακριβής διαχωρισμός αρμοδιοτήτων.  
Φυσικό είναι ότι εκτός από το προσωπικό την ατμόμυλων εργαζόταν ένα μεγάλο πλήθος γύρω από την επαγγελματική αλευροβιομηχανία. Υπάλληλοι γραφείων, μεταφοράς του σίτου, των αλεύρων και των πιτύρων. Μεγάλα φορτία διακινούνταν μέσω της ελληνικής ακτοπλοΐας, της ιστιοφόρας ναυτιλίας και με τρεις σιδηροδρομικές εταιρείες που σαν αφετηρία είχαν την πόλη μας.
Εκεί, στα 1910 η εξαγωγή προς τα άλλα κράτη υπήρξε σημαντική, αφού στέλνονταν πρώτα άλευρα στην Αίγυπτο, την Μικρά Ασία, την Κύπρο, τα νησιά του Αρχιπελάγους, πίτυρα και τρίτα άλευρα στην Γερμανία, Ολλανδία και σε μικρότερα ποσοστά στην Τεργέστη, Μασσαλία και Αίγυπτο.
 
*Στον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του1906 - 1907 του Γ. Ν. Αλεξάκη εκτός των γνωστών ατμόμυλων μνημονεύεται και του Δ. Μπρατόπουλου στου Καραϊσκάκη, του Γ. Μπέρτου πλησίον οδού Αγίου Ιωάννου Ρέντη [οδός που έβγαινε στα «Περιβόλια»] και καταγράφονται ως αλευροπώλες οι Μ. Αλεξίου (Λουδοβίκου), Ι. Ανδρουτσόπουλος (Λουδοβίκου), Χ. Βασιάδης (Μακράς Στοάς = Δ. Γούναρη), Κ. Βούρβουλης (Τσαμαδού), Δ. Γουναρόπουλος (Μακράς Στοάς), Ε. Διαμαντόπουλος (Φωκίωνος), Γ. Δάκας (Μιαούλη), Κ. Ζωγράφος (Φίλωνος), Αθ. Ζούπας (Μιαούλη). 
Εργοστάσια αρτοποιίας αυτά των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Γ. Βέλτσου (στην οδό Μιαούλη) και του Π. Ζέππα (στην Τροχιοδρόμων) ενώ ως ζυμαρικών εκείνα των Ν. Βούρβουλη, των Αδελφών Λουκάκη (στην Κέκροπος), του Ι. Σκλαβούνου (Μακράς Στοάς), των Θωμόπουλου - Χέλμη (στην Φίλωνος), του Ι. Σούλη (Μακράς Στοάς), του Π. Τσιλιμίγκρα (στην Τσαμαδού), του Ν. Χαραλαμπόπουλου (Μακράς Στοάς).


Ανώνυμος Αλευροποιητική Εταιρία «ΕΥΡΩΤΑΣ». Εγκριθείσα διά του από 28 Φεβρουαρίου 1925 διατάγματος. Έδρα εν Πειραιεί. Κεφάλαιον εταιρικόν καταβεβλημένον. Δραχμαί 40.000.000. Διηρημένον εις 400.000 μετοχάς εκ δραχμών 100 εκάστη. Τίτλος εικοσιπέντε μετοχών εις τον φέροντα. Εν Πειραιεί τη 2 Ιουλίου 1926. Με τις 27 μερισματαποδείξεις εικοσιπέντε μετοχών. Βρίσκεται στην συλλογή μου.

*Στον Μέγα Οδηγό Πειραιώς του Αλ. Φωτεινού 1928 - 1929 παρουσιάζονται οι παρακάτω κυλινδρόμυλοι:

Γεωργή Θ., οδός Αθηνών 43.
Γεωργή και Νικολετόπουλου, Αθηνών.
«Ευρώτας Α.Ε.», Αλιπέδου.
Κατσουνίδου Ιορδάνη και Σία, οδός Αθηνών.
Κυλινδρόμυλοι Αττικής Α.Ε., γραφεία Μέγαρο Σπυράκη.
Κωνσταντοπούλου Κ., παρά τον ναό του Αγίου Ελευθερίου.
«Μύλοι Πειραιώς» Α.Ε., Πολυδεύκους.
Ξακουστή Κ., Πολυδεύκους.
Οικονόμου Κ., Ασκληπιού 22.
Πλειθωνίδου Α., Κωνσταντινουπόλεως 26.
Σαραντοπούλου Κ., Νικήτα 17.
Σταματίου Δ. Π., Πλούτωνος 23.

Συνεργατική Ένωσις Σιτεργατών Πειραιώς (ΣΥΝ. Π. Ε.). Φίλωνος 51Β. Απόδειξη πληρωμής 2.275 δραχμών «διά την εκφόρτωσιν εκ του κύτους εις το σόττο παλάγκο Κριθή χύμα» 125 τόνων και «δι’ ημερ. Βαρούλκων 4». «Εν Πειραιεί τη 16 Ιανουαρίου 1929. Εξοφλήθη τη 11 Φεβρουαρίου 1929». Το φορτηγό πλοίο λεγόταν «Μάιδ-οφ-Σάμος», SS Maid of Samos. Ναυπηγήθηκε στα 1901. Στην περίοδο 1921-1930 ανήκε στην Εmbiricos Line - (Byron S.S. Co and National Greek Line), London, μετά στον εφοπλιστή Κούλουθρο, Άνδρος (1930-1936) , ύστερα στους Αδελφούς Γουλανδρή (1936-1940). Το πήραν οι Γάλλοι (κυβέρνηση τουVichy), οι Ιταλοί (ως SS Pavia) και τέλος το Γερμανικό Ναυτικό με το όνομα SS Carmen. Λέγεται ότι βυθίστηκε (ίσως από αμερικανική αεροπορική επιδρομή στην Toulon) στα 1944 και διαχωρίστηκε στην Τεργέστη το 1945. Ο Δημήτριος Γούναρης - σύμφωνα με καταχώρηση του 1937 - είχε εταιρεία με ναυλώσεις, αγοραπωλησίες, πρακτορεύσεις ατμόπλοιων με έδρα το Μέγαρο του Ηλεκτρικού Σταθμού. Το έγγραφο ανήκει στην συλλογή μου.
 
*Ο Επαγγελματικός και Βιομηχανικός Οδηγός Πειραιώς του 1932 του Φιλιππίδη (σελ. 29 και 98) αναφέρει χωριστά τους αλευρόμυλους με τους κυλινδρόμυλους, όμως υπάρχει ταύτιση των περισσότερων:

ΑΛΕΥΡΟΜΥΛΟΙ

«Αττικής» Α.Ε., οδός Φωκίωνος.
Βούρβουλη Ν., οδός Πολυδεύκους - Ασκληπιού.
Γεωργή και Νικολετόπουλου Α.Ε., οδός Αθηνών.
«Ευρώτας» Α.Ε., οδός Αθηνών με τηλέφωνο 7-66.
«Ευτυχία» κυλινδρόμυλος. Οδός Σαγγαρίου.
Καλαμάκη Δ. Ι., Τρύφωνος Μουτσοπούλου.
Κοκκίνου Ν., Κωνσταντινουπόλεως 20.
Κωνσταντοπούλου Β., οδός Δ. Μουτσοπούλου 19, τηλέφωνο 3-26.
Λάσκαρη Γεωργ., οδός Θηβών 27.
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου» Α.Ε., όρμος Αγίου Γεωργίου.
Μυλωνά Σπ., Κωνσταντινουπόλεως 52, τηλέφωνο 9-81.
Σαραντοπούλου Κ., οδός Νικήτα 17, τηλέφωνο 4-31.
Σεραφειμίδη Δ., οδός Δραγατσανίου 2.
Σταματίου Δ. Π., οδός Δραγατσανίου - Πλούτωνος.

ΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΟΙ
««Αττικής» Α.Ε., οδός Φωκίωνος.
Γεωργή Θ., οδός Αθηνών 43.
Γεωργή και Νικολετόπουλου Α.Ε., οδός Αθηνών - Πειραιώς.
«Ευρώτας» Α.Α.Ε., οδός Αθηνών 45.
«Ευτυχία» Συν., Οδός Σαγγαρίου 5.
Καλαμάκη Δ. Ε., οδός Αλιπέδου.
Κατσουνίδου Ι. και Σία, οδός Αθηνών. 
Κωνσταντοπούλου Β., οδός Δ. Μουτσοπούλου 19.
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου», οδός Πολυδεύκους.
Μυλωνά Σπ., οδός Κωνσταντινουπόλεως 52.
Ξακουστή Κ., οδός Πολυδεύκους.
Οικονόμου Κ., οδός Ασκληπιού 22.
Πλειθωνίδου Α., οδός Κωνσταντινουπόλεως 26.
Σαραντοπούλου Κ., οδός Νικήτα 17.
Σταματίου Δ. Π., Πλούτωνος.
Χρονόπουλοι Αδελφοί, οδός Δραγατσανίου 2.
 
*Στον Μέγα Εμπορικό - Βιομηχανικό - Επαγγελματικό Οδηγό Αθηνών - Πειραιώς -Περιχώρων  του1939 του Γαβριήλ Γαβριηλίδη συναντώνται οι αλευρέμποροι Γ. Βασιάδης (Δ. Γούναρη 30Α), Αδελφοί Δαλάκου (Δ. Γούναρη 37), Αβρ. Ετζεόγλου (Δ. Γούναρη 7), Αδελφοί Θεοφυλάκτου (Νικήτα 17), Θ. Καλενδριανός (Δ. Γούναρη 33Α), Δημ. Καστάνης (Δ. Γούναρη 34), Γ. Κουμαντάρος - Γ. Κουμανταράκης (Δ. Γούναρη 43 - Αποθήκη στην Αλιπέδου 19), Τ. Κωνσταντόπουλος (Δ. Γούναρη 1), Σπ. Μυλωνάς (Φίλωνος 31), Αδελφοί Παπαθωμόπουλοι (Δ. Γούναρη 33Α), Πίππας -Παπανικολάου (Δ. Γούναρη 48), Δ. Συμεωνόγλου (Αθηνών 2), Κων. Τσεκούρας και Σία, 
(Αθηνών 5).

Κυλινδρόμυλοι - Αλευρόμυλοι.
«Ακρόπολις». Απόστολος Εμμ. Γρηγορίου (Ασκληπιού 22). Διευθυντής - διαχειριστής ήταν ο Απόστολος Νικ. Μπέμπος.
«Αττική» Α.Ε. (Φωκίωνος).
«Γ.Ε.Σ.Α.» Α.Ε. Κωνσταντινουπόλεως 20.
«Γεωργής - Νικολετόπουλος» Α.Ε. (Αθηνών 32 και Αθηνών 35).
«Ευρώτας». Αδελφοί Κουμάνταρου (Αθηνών - Πειραιώς).
«Ευτυχία». (Σαγγαρίου 5).
Δ. Καλαμάκης. (Πλούτωνος - Δραγατσανίου).
«Μόϊρτσε». Μ. Μοίρας και Σία. (Υμηττού 65).
«Μύλοι Αγίου Γεωργίου». Πρατήριο στην Λουδοβίκου 16Α).
Εμμανουήλ Παπαδόπουλος. (Κωνσταντινουπόλεως 52).
Κ. Σαραντόπουλος Α.Ε. (Δημητρακοπούλου 20).
Ν. Χαρατσάρης. (Φωκίωνος 7). Αντιπρόσωπος Κυλινδρομύλου «Κερκύρας».
 
 

Καταχωρήσεις των κυλινδρόμυλων του Κωνσταντόπουλου και των Γεωργή - Νικολετόπουλου στο βιβλίο «Χρονικά του Ο.Λ.Π. Ο λιμήν του Πειραιώς. 1937. Έκδοσις Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς».


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Εκτός από την χρήση των ατμόμυλων για την επεξεργασία των δημητριακών τους βλέπουμε σε εκτός Πειραιώς τόπους να λειτουργούν και ως ελαιοτριβεία, θειοτριβεία κ.ά. Δεν γίνεται λόγος για νερόμυλους στον Πειραιά, δεν το επέτρεπε η αργή και ακανόνιστη ροή των χειμάρρων. 


Το παρόν αναδημοσιεύτηκε σε σύντμηση στο περιοδικό Πειραϊκό Ορόσημο, τεύχος 58, Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2017, σελ. 20 - 22. 






Κυριακή 19 Φεβρουαρίου 2017

Στην εποχή των αποκριάτικων χοροεσπερίδων του Ολυμπιακού και της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.


                                                                             Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

Τα χρόνια μετά τον πόλεμο, παρά τις δυσκολίες για την ανασυγκρότηση του κράτους και τις πολιτικές εξελίξεις, χαρακτηρίζονται ως ξέγνοιαστα και χαρούμενα για τους πολλούς, ίσως επειδή συνδυάζουν τα νιάτα που χάθηκαν και την αίσθηση της ελευθερίας που ακολούθησε μετά τις τόσες κακουχίες. Ειδικά η αστική τάξη των Πειραιωτών ανάνηψε γρήγορα και ξαναγύρισε στις παλιές της συνήθειες - που όμως έσβησαν στις επόμενες δεκαετίες, ξεθώριασαν και χάθηκαν στις ημέρες μας.
Οι κοινωνικές πολιτιστικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις άλλαξαν χαρακτήρα και τόπο διεξαγωγής τους. Αν και ακόμα οργανώνονται παρόμοιες δραστηριότητες, κάτι σημαντικό τις διαφοροποιεί. Η ατμόσφαιρα της εποχής.
Ποτέ δηλαδή δεν θα αστράψουν ξανά με τον ίδιο τρόπο οι πολυέλαιοι του Ακταίου Νέου Φαλήρου (αυτοί έσβησαν για πάντα), του φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου και της αίθουσας Βαρόνου Κίμωνος Ράλλη του Πειραϊκού Συνδέσμου πάνω στους επίσημους καλεσμένους, τους στολισμένους με επίσημο ένδυμα, στα κομψά κοστούμια των κυρίων και στις ακριβές τουαλέτες, στις γούνες, στα φορέματα και στα κοσμήματα των κυριών και δεσποινίδων.
Οι προσκλήσεις ήταν προσωπικές, η τιμή καθορισμένη και η διασκέδαση απόλυτα εξασφαλισμένη. Όσοι τις ελάμβαναν και αδυνατούσαν να παρευρεθούν θεωρούσαν υποχρέωσή τους να στείλουν μια επιστολή ή ένα επισκεπτήριο με ευχές για καλή επιτυχία. Για παράδειγμα ο γιατρός Μιχαήλ Γ. Μπακούρης που δεν παρέστη στην χοροεσπερίδα της Στέγης της 19.2.1954 έστειλε την παρακάτω επιστολή στον πρόεδρο Γρηγόρη Θεοχάρη:
19/2/54. Πειραιεύς. Φιλολογικής Στέγην Πειραιώς. Ενταύθα.
Αγαπητέ μου κ. Πρόεδρε
Έλαβα την ευγενή πρόσκλησίν σας διά την καλλιτεχνικήν σας χοροεσπερίδα και σας ευχαριστώ θερμότατα.
Δυστυχώς, λόγω πένθους, δεν θα μπορέσω να παρευρεθώ εις την ωραίαν αυτήν συγκέντρωσιν και να αισθανθώ την χαράν που και άλλοτε ένοιωσα κοντά σας κατά το τέλος της περυσινής καλλιτεχνικής σας έκθεσης.
Πάντως η υποχρέωσίς μου παραμένει ακεραία και σας ευχαριστώ και πάλιν θερμότατα. Με εκτίμησι και αγάπη.
[Υπογραφή].

Για να πραγματοποιηθεί μια εσπερίδα χρειαζόταν μια πρόχειρη άδεια από την αστυνομία:
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Α΄ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΔ)ΣΙΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ
Αριθ. Πρωτ. Δ.Υ
ΑΔΕΙΑ
Τελέσεως Χοροεσπερίδος
Προς
Την Φιλολογικήν Στέγην Πειραιώς
Ενταύθα
Χορηγούμεν υμίν άδειαν τελέσεως χοροεσπερίδος διά σήμερον 19 Φεβρουαρίου ε. ε. και από 21 ώρας μέχρι πρωΐας της 20.2.54 εις την αίθουσαν Φουαγιέ Δημοτικού Θεάτρου.
Πειραιεύς τη 19 Φεβρουαρίου 1954
η
Α΄ Αστυνομική Υποδ/νσις

[Σφραγίδα και υπογραφή]
Το γεγονός καταγραφόταν τις επόμενες ημέρες σε όλες τις τοπικές εφημερίδες.
Ιδιαίτερη σημασία έδιναν οι πειραϊκοί σύλλογοι στον ετήσιο αποκριάτικο χορό τους.
Ξεχωριστές και περισσότερο ενδιαφέρουσες υπήρξαν οι χοροεσπερίδες που οργάνωναν ως αθλητικό σωματείο ο Ολυμπιακός και ως πνευματικός φορέας η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς. Φαίνεται ότι ήταν τόσο σπουδαία και ισότιμη η σημασία τους ώστε περιγράφονταν από τους δημοσιογράφους μαζί, σε ένα άρθρο. Ανάλογα δε με το εύρος των γνωριμιών του συντάκτη (σκοπιμότητα, εύνοιες) καταρτιζόταν και ο αντίστοιχος κατάλογος των παρευρισκομένων…

Η «πρόσκλησις αυστηρώς προσωπική» της Καλλιτεχνικής Χοροεσπερίδας που οργάνωσε η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς στις 27 Φεβρουαρίου 1955 στο Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς. Πρόεδρος, ο Γρηγόρης Θεοχάρης. Γενικός γραμματεύς, ο Δαμιανός Στρουμπούλης.    

Έτσι, την τελευταία Κυριακή των Απόκρεω, στις 27 Φεβρουαρίου του 1955, η Στέγη έδωσε τον χορό της στο φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου και ο Ολυμπιακός στον Πειραϊκό Σύνδεσμο.
Ας διαβάσουμε τι έγραψε η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΡΑ την 1 Μαρτίου 1955:
Το ″Κλου″ της αποκρηάς
ΟΙ ΧΟΡΟΙ ΤΟΥ ″ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥ″ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ
Διακόσμησις και πλούσιον πρόγραμμα
Το «κλου» της χορευτικής περιόδου των απόκρεω απετέλεσαν, ως κατ’ έτος αι χορευτικαί εσπερίδες του «Ολυμπιακού» και της Φιλολογικής Στέγης.
Η πρώτη εδόθη εις την αίθουσαν του Πειραϊκού Συνδέσμου και η δευτέρα εις το φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου.
Η διακόσμησις, θαυμασία και καλλιτεχνικωτάτη ωφείλετο εις τον γνωστόν σκηνογράφον κ. Βακαλό και δύο ορχήστραι πολυμελείς του κ. Πρέντα και της «Αρζεντίνας» εσκόρπισαν πλούσιον κέφι εις την εκλεκτή μερίδα της κοινωνίας των δύο πόλεων, που έσπευσε να τιμήση την ετησία συγκέντρωσι του «Ολυμπιακού».
Τον χορόν ετίμησαν ο δήμαρχος κ. Γ. Ανδριανόπουλος, ο και πρόεδρος του «Ολυμπιακού», ο πρόεδρος του δημοτ. Συμβουλίου κ. Ηλ. Παπατέστας, ο βουλευτής και η Κα Σαββοπούλου, ο Γεν. Διευθυντής του ΟΛΠ κ. Αναστασάτος.
Παρέστησαν επίσης οι κ. κ. και αι Κυρίαι Μαραγκουδάκη, Καρύδη, Ντάνου, κεντρικού Ταμείου του Δήμου, Κούβαρη, Δικαιοπούλου, Κατσαρού, Φυτιλή, Λαντοπούλου, Ευσταθίου, Χούφτα, Ζαχαρία, Λεκκού, Μάτσα, Δέδε, Γ. Πασαμήτρου, Μανωλέσου, Χρυσοχόου, Μπελδέκου, Αλμπάνη, Τσιμερλή, Λ. και Β. Ανδριανοπούλου, Ματσούκη, Τριβυζά, Κυπριώτου κ. ά.
Η χορευτική βραδυά εποικίλθη από πλούσιον εις αφθονίαν και ποικιλίαν καλλιτεχνικόν πρόγραμμα.

-------------
ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ
-------------
Η Φιλολογική Στέγη προσείλκυσεν, ως ήτο επόμενον, τον κόσμον των γραμμάτων και των τεχνών. Αυτή η συνεύρεσις των ανθρώπων του πνεύματος, που τους χωρίζει η αντιξοότης της ζωής, παρέσχε την ωραίαν ευκαιρία και της εγκαρδιότητος και της εκφράσεως του πνεύματος.
Μεταξύ των τραπεζιών αντηλλάσσοντο σατυρικοί στίχοι, πολλοί των οποίων εκυκλοφόρουν και εις άλλα τραπέζια. Μίαν νόταν επιπρόσθετης ευθυμίας εχάρισεν η κυκλοφορήσασα σατυρική εφημερίς εις τας στήλας της οποίας επερνώντο γενεές δεκατέσσαρες όλοι οι Πειραιείς οι ασχολούμενοι με την δημοσιογραφίαν και την λογοτεχνίαν.
Τον διάκοσμον της αιθούσης είχεν αναλάβει και εφέτος ο εξαίρετος καλλιτέχνης κ. Χριστόφορος Σκλαβενίτης, του οποίοι αι επιτυχείς σατυρικαί διακοσμήσεις προεκάλεσαν και πάλιν τον δίκαιον θαυμασμόν και έπαινον.
Η πολυμελής ορχήστρα του Εθνικού Ωδείου Πειραιώς εξαιρετική και με πλούσιον ρεπερτόριον έδιδε τον τόνον του κεφιού το οποίον συνεχίσθη αδιάπτωτον μέχρι πρωΐας. Συμμετείχε το τρίο ακορντεόν του Εθνικού Ωδείου υπό του διευθυντού του Ωδείου κ. Παπάζογλου.
Το καλλιτεχνικόν πρόγραμμα υπήρξε εκλεκτόν. Εις τραγούδια του ρεπερτορίου των ενεφανίσθησαν η διακεκριμένη Πειραιώτισσα λυρικοδραματική υψίφωνος Δις Κλαίρη Κουλούρη, ο τενόρος κ. Διαμ. Ταβουλάρης και ο βαρύτονος κ. Γ. Πασαλάρης. Επίσης ενεφανίσθη το χορευτικόν ντουέττο Μαραβέλια - Ιβάνωφ της Σχολής της κ. Δούκα, και η επίσης χορεύτρια δις Ζαμπαθά της Σχολής Ρενιέρη Αθηνών.
Το μεσονύχτιον εκυκλοφόρησεν η σατυρική εφημερίς της Φιλολογικής Στέγης, εκυβεύθη δε πλουσιώτατον λαχείον.
Εις το τραπέζι των επισήμων και κεκλημένων διεκρίναμε τον δήμαρχον κ. Δημ. Σαπουνάκην, τους βουλευτάς κ. κ. Ευάγγ. Σαββόπουλον, Ιω. Ορφανόν και Τ. Βουλόδημον, μετά των Κυριών των, τον πρόεδρον του Δημοτικού Συμβουλίου κ. Ηλ. Παπατέσταν, ιατρόν, τον δημ. σύμβουλον κ. Ιω. Φραγκόλην, τας Δίδας Ηρώ Μοράλη, ιατρόν και Χρ. Παρίδου, τον δικηγόρον και την Καν Παπαντωνάκου, τον οδοντίατρον κ. Λ. Αναγνωστόπουλον, την δικηγόρον Μυρσ. Αργυρίου, την κ. Κ. Παπαντωνάκου, τον κ. και την κ. Γ. Πιτσάκη, την μεσόφωνον της Λυρικής δ. Λ. Μητσάκου κ.ά.
Παρέστησαν επίσης εις τον χορόν οι κ.κ. και κυρίαι Ν. Αποστολίδου, Γ. Μαστρογιώργου, Κ. Αθανασιάδη, Φούντου, Κόντη, Σ. Φραγκούλη, Αθ. Κοκκίνου, Βολανάκη, και αι δίδες Διάκου, ιατρός, Κόντη, Θεοχάρη και αι κυρίαι Ν. Παναγιωτοπούλου, κ. Κουλούρη Δούκα κ. ά.

Ένας «λαχνός δώρων» της Καλλιτεχνικής Χοροεσπερίδας που οργάνωσε η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς στις 27 Φεβρουαρίου 1955 στο Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς, σφραγισμένος από το ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΝ ΤΜΗΜΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ.

Αφήνουμε την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΡΑ και διαβάζουμε τον ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟ της ίδιας ημέρας, Τρίτη 1 Μαρτίου 1955:
ΜΕ ΤΟ ΚΑΨΙΜΟ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΟΥ
ΕΚΛΕΙΣΕΝ ΟΡΙΣΤΙΚΩΣ
Η ΑΥΛΑΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΚΡΕΩ
Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ
Η αυλαία των απόκρεω έκλεισεν οριστικώς προχθές μαζί με τους τελευταίους χορούς των διαφόρων πειραϊκών οργανώσεων.
Ούτω ο Ολυμπιακός επραγματοποίησεν την Κυριακήν εις την αίθουσαν «Βαρώνου Κίμωνος Ράλλη» με εξαιρετικήν επιτυχίαν την χοροεσπερίδα του. Η αίθουσα ήτο διακεκοσμημένη θαυμασίως και αι ωραίες ατραξιόν επλούτισαν το όλο πρόγραμμα της χοροεσπερίδος.
Παρέστησαν ο νομάρχης κ. Παπαρηγόπουλος, ο γενικός διευθυντής ΟΛΠ κ. Αναστασάτος, οι βουλευταί κ. κ. Σαββόπουλος και Ορφανός, ο δήμαρχος και πρόεδρος του Ολυμπιακού κ. Γ. Ανδριανόπουλος, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Ολυμπιακού κ. κ. Σ. Μαραγκουδάκης, Κ. Καρύδης, Α. Ντάνος, Λ. Αλεξίου, Μ. Κούβαρης, Α. Υδραίος, ο δ)ντής αθλητικής ηχούς κ. Σέμπος, ο πρόεδρος της ενώσεως Π.Σ.Π. κ. Οικονόμου μετά των μελών του συμβουλίου κ. κ. Λεκού, Μανωλέσου, Παπουτσάνη, κλπ., ο πρόεδρος του εθνικού Πειραιώς κ. Παπανικολάου μετά των μελών του Συμβουλίου Βασιλόπουλον, Καρέλλα Περδίου, ο πρόεδρος των τραυματιών κ. Δ. Κολονάρος ο κ. και Κα Αλμπάνη, Μάτσα, Βασιλειάδου, οι κ. Σκορδίλης, Πασαμήτρος, Β. Ανδριανόπουλος Λ. Ανδριανόπουλος, Ντάβαρης, Ζαχαρίας, Γκιάστης, Γεργίου, Κωνσταντινίδης, ο κ. και η κυρία Δουκάκου, ο κ. και η δνίς Μουσούλη κ. ά.
Κατά το καλλιτεχνικόν πρόγραμμα η καλλιτέχνις του άσματος Λουΐζα Δημητρίου, εσημείωσε σουξέ.





Η ΧΟΡΟΕΣΠΕΡΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ
Την παρελθούσαν Κυριακήν εδόθη εξ άλλου εις το Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου η χοροεσπερίς της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς μετά μεγάλης επιτυχίας. Το κέφι διετηρήθη αδιάπτωτο μέχρι και των πρωϊνών ωρών.
Εις την χοροεσπερίδα παρευρέθησαν, οι βουλευταί κ. κ. Σαββόπουλος, Βουλόδημος, Ορφανός και Τζατζάνης μετά των κυριών των, η κα Ηλ. Παπατέστα ο κ. και η κυρία Σαπουνάκη, ο κ. και κυρία Γ. Θεοχάρη, ο κ. και η κυρία Στεφανίδου, ο κ. και η κα Δάλμα, ο κ. και η κα Εμμ. Παπαντωνάκου, ο κ. και κα Ι. Παπαντωνάκου, ο κ. και η κα Γ. Πιτσάκη, ο κ. Λ. Αναγνωστόπουλος, ο κ. και η δνίς Αελιώτη, ο κ. και κα Αντωνίου και ο Ι. Φραγκούλης, Κ. Φραγκούλης, η δνίς Παρίδου, η καλλιτέχνης της λυρικής σκηνής δνίς Μιτσάκου, η κα και η δνίς Κουλούρη, η δνίς Κουλουρίδου, ο κ. και η κα Τζινιέρη ο κ. Κανελλόπουλος, η δνίς Διάκου, ο κ. Μ. Διάκος, ο κ. Βλασιάδης, ο κ. Παπαμαντέλος η καλλιτέχνης δνίς Χ. Βιέννα, ο κ. Παπαντωνάκος ο κ. και η κα Κουμπή κλπ.   
        
ΣΧΟΛΙΑ
*Ήδη από το 19ο Δ. Σ. της 14/10/1932 ο πρόεδρος της Στέγης Γρηγόρης Θεοχάρης μεταξύ άλλων πρότεινε: «6) Ένα χορό κατά τις αποκριές».
*Διαβάσαμε ονόματα ανδρών και γυναικών που κάποτε ζούσαν στην πόλη μας και συμμετείχαν ενεργά - ή μόνο με την παρουσία τους - στα πολιτιστικά δρώμενά της.. κάποια από αυτά τα γνώρισα στην δύση της ζωής τους .. άλλα μέσω των αναγνωσμάτων των έντυπων συλλογών μου.
*Για αύξηση των εσόδων των σωματείων κατά την διάρκεια των εκδηλώσεων διατίθεντο λαχνοί με αντάλλαγμα διάφορα δώρα: «η άδεια εκκυβεύσεως λαχείου» δινόταν κατόπιν αιτήσεως από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας ενώ την νόμιμη πώλησή τους έλεγχε μετά η εφορία..
*Η διαδικασία της προσφοράς των δώρων και η διάθεσή τους απαιτούσε την σύσταση μιας ομάδας μελών και την σύνταξη επιστολής προς τους χορηγούς:
Εν Πειραιεί τη 27 Φεβρουαρίου 1956
Προς τον……………..
Ενταύθα
Η Φιλολογική Στέγη Πειραιώς (Σωματείον εγκεκριμένον διά της υπ’ αριθ. 4156/30 αποφάσεως του Πρωτοδικείου Πειραιώς) από 25ετίας μοχθούσα διά την δημιουργίαν πνευματικής και Καλλιτεχνικής ζωής εις την πόλιν μας λαμβάνει την τιμήν να παρακαλέση όπως τιμήσητε την ετησίαν χοροεσπερίδα της γενησομένην την 11 Μαρτίου 1956 εις το Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιώς.
Σας παρακαλούμεν επίσης θερμώς όπως διαθέσητε αντικείμενα τινα της επιχειρήσεώς σας όπως διατεθώσιν ως δώρα εις την εορτήν ταύτην.
Μετά πολλών ευχαριστιών
Ο Πρόεδρος Γρηγόρης Θεοχάρης
Ο Γεν. Γραμματεύς Λάμπης Βολανάκης.
Έχω υπ’ όψη μου κι ένα δεύτερο, συντομότερο κείμενο για το ίδιο θέμα με χρονολογία 1 Μαρτίου 1956.
*Αποκριάτικους χορούς διοργάνωναν τα περισσότερα εκδρομικά σωματεία.
Έχω έναν κατάλογο δώρων λαχείου, ειδικών προσφορών και κατάλογο δώρων μεγάλου λαχείου του Κρυστάλλη στην αποκριάτικη εκδήλωση της 12.2.1977 στο ξενοδοχείο Κινγκ Μίνως (Πειραιώς 1, Ομόνοια - Αθήνα). Ο προσφάτως εκλιπών Λεωνίδας Φωτάκος, ιδιοκτήτης του
Cavo DOro πρόσφερε «Ένα κιβώτιο Ουΐσκυ».  
*Σημαντική ήταν και η ετήσια χοροεσπερίδα του Φυσιολατρικού Ομίλου Πειραιώς στον Πειραϊκό Σύνδεσμο. Από τα πειραϊκά καταστήματα - που προσέφεραν ευχαρίστως διάφορα αντικείμενα - συγκέντρωναν πολλά μικροδώρα προς διάθεση και τυπώνονταν ειδικός «Κατάλογος κερδιζομένων δώρων» τον οποίο συμβουλεύονταν οι ενδιαφερόμενοι όταν γινόταν η κλήρωση. Στην συλλογή μου έχω τον κατάλογο του 1962 και του 1963. Στην εκδήλωση της 4.3.1962 δόθηκαν 402 δώρα. Στην χοροεσπερίδα της 17.2.1963 διατέθηκαν 395. Εκεί είχαμε και το «Μέγα λαχείον» με 17 λαχνούς.

«Ετησία χοροεσπερίς εις τον Πειραϊκόν Σύνδεσμον». Κατάλογος κερδιζομένων δώρων χοροεσπερίδος Φ.Ο.Π. 4 - 3 - 1962. Στο εσωτερικό, στήλες με α/α, δώρα, προσφέρων οίκος, διεύθυνσις και πειραϊκές διαφημίσεις καταστημάτων.
   
*Οι σατυρικές εφημερίδες της Φιλολογικής Στέγης είναι σπάνιες και δεν έχουν καταγραφεί. Τις μοίραζαν μέσα στις αίθουσες χορού, διαβάζονταν επί τόπου και ελάχιστοι τις έφερναν στο σπίτι τους. Λόγω του εφήμερου του σκοπού τους δεν φυλάσσονταν σε αρχείο. Κάθε φορά είχαν διαφορετικό τίτλο. Ήταν κυρίως μονόφυλλες ή δίφυλλες. Αν και ίσως ασχοληθώ στο μέλλον με αυτές, απλά αναφέρω όσες γνωρίζω:
Η Τσουκνίδα. Εφημερίς της κουταμάρας κάθε είδους κάθε φάρας. Γραφεία: Ψυγεία Πειραιώς. Διευθυντής: Βόρειος Πόλος. [Δεκαετίας του 1930 και επί πρωθυπουργίας Ελ. Βενιζέλου]. Σελ. 4.
Η Πικραγγουριά. Δεκαετία 1950;
Η Κεραμίδα. Ετησία έκδοσις των απανταχού αστέγων και της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς. Μάρτιος 1956. Διευθυντής Γιάννης Μυγοχάφτης. Επί της ύλης: Στέρφος Μουγκός. Μονόφυλλο.
Η Φ. (Α) Π. Α. Εφημερίδα που τα λέει όλα (και δεν έχει καμιά σχέση με τον … Τσοβόλα). Φιλολογική Στέγη Πειραιώς. Αποκριά 1987. Σελίδες 2.
Η “Λιτότητα”. Εφημερίδα στην οποία δεν χορηγείται … φορολογική ενημερότητα. Γραφεία: Υπό κατάσχεσιν… Φιλολογική Στέγη Πειραιώς. Αποκριά 1998. Μονόφυλλο.
*Με τα χρόνια όλα ατόνησαν. Η κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας που γίνεται από τα μέσα Ιανουαρίου έως αργά τον Φεβρουάριο, η διαφορετική αντίληψη για το είδος αυτό της διασκέδασης, τα δύσκολα οικονομικά κάθε οικογένειας, η γενική πίεση που στέρεψε το χαμόγελο και την ευθυμία, κάλυψαν κατά πολύ την χορευτική διάθεση για αποκριάτικο γλέντι. Λίγοι σύλλογοι εξακολουθούν να το εντάσσουν στις δραστηριότητές τους. Ευτυχώς που οι ταβέρνες στολίζονται με μάσκες, γιρλάντες, σερπαντίνες και άλλα αποκριάτικα είδη.  

Αποκριές 1987. Η πρόσκληση της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς για την εκδήλωση της 20 Φεβρουαρίου στον Πειραϊκό Σύνδεσμο.   


Το παρόν αναδημοσιεύτηκε σε σύντμηση στο περιοδικό Φιλολογική Στέγη Πειραιώς, τεύχος 2, Άνοιξη 2017,       σελ. 28 - 31.










                

Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2017

Παθητική Αεράμυνα και παρεμφερή παλαιοπειραϊκά.

                                                                            
                                                                             Ερευνά και γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.  


Μεταπολεμικά χρόνια και εποχή του εμφυλίου πολέμου. Ανασφάλεια και φόβος για κάθε λογής κίνδυνο. 
Στο εθνικόφρον κράτος υπήρχε η αίσθηση ότι παντού καιροφυλακτούσαν εχθροί, από τα γύρω σύνορα - τα βόρεια -  που επιβουλεύονταν την πατρίδα αλλά και εντός, από συγκεκριμένης πολιτικής κατεύθυνσης «σκοτεινά» άτομα που επέβλεπαν στην αλλαγή του καθεστώτος..
Ιστορίες που επιβαλλόταν να ξεχαστούν επειδή τα πάθη, σε τόση ένταση και έξαρση, είχαν διαλύσει οικογένειες και οι ακρότητες είχαν φτάσει σε ανεξέλεγκτες πράξεις.
Το κράτος είχε θεσπίσει τους νόμους του, είχε λάβει τα μέτρα του και εξαπολύσει αντεπίθεση με κάθε μέσο.
Ένα μεγάλο βάρος είχε αναλάβει η αστυνομία. Το επάγγελμα όμως ήταν επικίνδυνο επειδή ως όργανο που εκτελούσε τις εντολές των συντηρητικών δυνάμεων προκαλούσε σε πολλούς απέχθεια. Στον Πειραιά, όπως κι αλλού, μέτρησε πολλά θύματα.
Ένα ταλαιπωρημένο ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΟΣ τυπωμένο στο χαρτοπωλείο του  Σπύρου Βαλσαμίδη αποτελεί μάρτυρας ενός δράματος: Όπως όλες οι ταυτότητες εκείνης της εποχής είχαν την ένδειξη ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. Η παρούσα εξεδόθη από το Γ΄ ΑΣΤΥΝ. ΤΜΗΜΑ, Εν Πειραιεί τη 11η 8/βρίου 1943. Το χαρτί, κομμένο στα δύο και ραμμένο με κλωστή, είναι το μόνο που απέμεινε από την ύπαρξη του Παναγιώτη Δριτσάκου του Κωνσταντίνου και της Θεοδώρας, έτος γεννήσεως 1922. Επάγγελμα, Δημόσιος υπάλληλος. Στην πραγματικότητα ανήκε στην Χωροφυλακή. Το επόμενο καλοκαίρι του 1944 κάνοντας το μοιραίο λάθος να φοράει την στολή του δολοφονήθηκε από σφαίρες μιας ομάδας αντιφρονούντων στην οδό Αγχιάλου.  
 
Δελτίον ταυτότητος Δριτσάκου Παναγιώτη του Κωνσταντίνου (1922 - 1944).


Όμως ας αλλάξω θέμα κι ας μιλήσω περισσότερο ανώδυνα.
 
Η οργανωμένη απομάκρυνση κατοίκων του Κορδελιού - Ευόσμου και Αμπελοκήπων - Μενεμένης για την απενεργοποίηση της βόμβας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σήμερα, Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2017, με γύρισε πίσω στα χρόνια που δραστηριοποιούνταν η Παθητική Αεράμυνα.
 Η Παθητική Αεράμυνα είχε ως καθήκον να προστατεύει: τις κτηριακές εγκαταστάσεις από εχθρικές αεροπορικές επιδρομές (συσκότιση, ορύγματα, καταφύγια) και τον πληθυσμό με το να τον μεταφέρει σε καταφύγια ή σε ασφαλείς περιοχές, να τον εφοδιάζει με μάσκες, να συντονίζει το υγειονομικό και την πυροσβεστική. Ιδρύθηκε επί Μεταξά. Στα 1939 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Κωνσταντίνου Ποδοτά, Αστυνόμου Α΄ της Αστυνομικής Διεύθυνσης Αθηνών, με τίτλο «Παθητική Αεράμυνα. Οι εκ των αεροπλάνων κίνδυνοι του αμάχου πληθυσμού». 
Έχω στην κατοχή μου ένα έγγραφο που επιτρέπει σε στέλεχος του Υπουργείου Συγκοινωνίας που τοποθετήθηκε στην υπηρεσία επί των καταφυγίων, να κυκλοφορεί ελεύθερα με τα λεωφορεία, τα τραμ και τα τραίνα του Ηλεκτρικού.
ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΠΟΛΕΩΝ
Α΄ ΥΠΟΔΙΟΙΚ. ΠΑΘ. ΑΕΡΑΜΥΝΑΣ
Υπηρεσιακόν Σημείωμα
Ο ως άνω εικονιζόμενος Βάος Γεώργιος, Μηχανικός του Υπουργείου Συγκοινωνίας, έχει τοποθετηθή διά τας ανάγκας της καθ’ ημάς υπηρεσίας επί των καταφυγίων∙  τω παρέχεται δε ατέλεια εν ταις συγκοινωνίαις.
Εν Πειραιεί τη 22α Νοεμβρίου 1940.
η
Α΄ Υποδιοίκ. Παθ. Αεραμύνης.
[Σφραγίδα - Υπογραφή]  


Ατέλεια στις συγκοινωνίες λόγω υπηρεσίας στα καταφύγια.
 
Όμως και ο συνάδελφός μου Άρης (Αριστείδης) Μαράκης που κατοικεί στην κορυφή του Προφήτη Ηλία, στα Κρητικά, διατηρεί σε φάκελο οικογενειακά έγγραφα τα οποία μου έχει δείξει αρκετές φορές. Ανάμεσά τους και το παρακάτω: 
 
ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ
(ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΑΕΡΑΜΥΝΗΣ)
Β΄ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΝ ΤΜΗΜΑ
(ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΠΑΘΗΤ. ΑΕΡΑΜΥΝΗΣ)


ΑΥΞΩΝ Αριθ. 427
ΑΤΟΜΑ 5
ΟΔΟΣ Πάρ. Βάμβα ΑΡΙΘ. 28

Δ Ε Λ Τ Ι Ο Ν  Α Ν Α Χ Ω Ρ Η Σ Ε Ω Σ
Της οικογενείας του
Μουντάκη Κυριάκου
αποτελουμένης εκ των κάτωθι ατόμων:
1) Αρχηγού οικογενείας Μουντάκη Κυριάκου ετών 54
2) Συζύγου Μουντάκη Γεωργία ετών 45

Τέκνων και συνοικούντων εν γένει προσώπων
1) Μιχαήλ Μουντάκης ετών 17
2) Ελευθέριος Μουντάκης ετών 4
3) Ευαγγελία Μουντάκη ετών 21
4)
5)
6)
7)
8)

Ο αρχηγός της οικογενείας μετά των εν τω παρόντι δελτίω αναφερομένων προσώπων, μεταφέροντες κατ’ άτομον βάρος ειδών ρουχισμού, κλινοστρωμνής και τροφίμων (50) πεντήκοντα κιλών συνολικώς, δέον όταν δοθή η σχετική εντολή διά του ραδιοφώνου, προκηρύξεως, ή άλλου μέσου να προσέλθη εις την διασταύρωσιν των οδών Θεάτρου και Βενιζέλου –
Εκ του μέρους τούτου θα μεταφερθή και θα στεγασθή εις τον καθορισθέντα διά την μεταφοράν των υπό αραίωσιν, τόπον.

Εν Κερατσινίω [σβησμένο και διορθωμένο σε «Πειραιεί»] τη 24/ 12/ 1951

Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑ
 
[Υπογραφή]
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Π. ΚΑΘΑΡΕΙΟΣ
ΑΣΤΥΝΟΜΟΣ Α΄

Τ. Σ. Υπογραφή

Σημ. – Μη χάνετε την ψυχραιμίαν σας, το Κράτος έχει φροντίσει δι’ όλα.
 

Δελτίο αναχωρήσεως ατόμων για διασπορά λόγω βομβαρδισμού και λοιπών κινδύνων.

Ο Κυριάκος Μουντάκης του Μιχαήλ και της Κανέλλας (1897 - 6.1.1970) γεννήθηκε και πέθανε στον Πειραιά. Έμενε «οδός Βάμβα, αριθμός τέρμα». Στην ρυμοτομία της πόλης το σημείο εκείνο είναι ακόμα αχαρτογράφητο, βρίσκεται κάπου μεταξύ των οδών πάροδος Τσακάλωφ, Αρχιμήδους, Νέστορος, πάροδος Βάμβα.
Το επάγγελμά του ήταν λατόμος, δούλεψε και στα νταμάρια στην Νεάπολη Νικαίας. Η ταυτότητά του αναφέρει «Μηναδώρος». Η λέξη μιναδόρος, από την βενετική
minadore (από το mina = υπόνομος με εκρηκτική ύλη για ανατίναξη), σημαίνει εργάτης που είναι ειδικευμένος στο να ανοίγει μίνες, ειδικός στην τοποθέτηση εκρηκτικών υλών σε ορύγματα στα λατομεία, στα ορυχεία.
Στα επόμενα χρόνια ήταν μικροπωλητής. Μετά με το κάρο του μετέφερε διάφορα αντικείμενα, πετρέλαιο, ξυλεία, έφτιαχνε κάρβουνα και μάζευε παλιά αντικείμενα, χαρτί κλπ. Σύζυγός του υπήρξε η Γεωργία Κουστουράκη (1906 - 19.7.1985) του Στυλιανού και της Σπυριδούλας. 


Οι επεξηγήσεις, όπως διατυπώνονται στο πίσω μέρος των παλαιών φωτογραφιών, δίνουν πολύτιμα οικογενειακά δημογραφικά και λαογραφικά στοιχεία. Αντιγράφω ακριβώς: «φωτογραφία του έτους 25 – 9 – 1937/ στο σπίτι της Τασούλας στο Προφήτη Ηλία Πειραιά/ είναι από αριστερά η Αργυρώ Καβουλάκη με καρπούζι που ήταν αδελφή της/ Βούλας Καβουλάκη – Μουνταντωνάκη (η Βούλα Μουνταντωνάκη ήταν η γιαγιά μου)/ δίπλα η Βούλας Καβουλάκη – Μουνταντωνάκη/ δίπλα η μαμά της Τασούλας Γεωργία Μουντάκη./ από κάτω το κοριτσάκι με το φιόγκο η Βαγγελία Μουντάκη και δίπλα της/ η αδελφή της Κατίνα Μουντάκη./ Κάτω από την Κατίνα ο πατέρας της Τασούλας ο Κυριάκος Μουντάκης./ Δίπλα από τον Κυριάκο Μουντάκη μάλλον, όχι σίγουρα, ο αδελφός της Γεωργίας Μουντάκη».
[Το ζεύγος είχε πέντε παιδιά (Μιχαήλ, Ελευθέριος, Ευαγγελία, Αικατερίνη και Αναστασία, άλλα δύο είχαν πεθάνει πολύ νωρίς). Η Αικατερίνη (Κατίνα) Μουντάκη σύμφωνα με την ληξιαρχική πράξη γεννήθηκε στις 26.2.1928. Από μικρή επέλεξε να γίνει μοναχή με το όνομα Χριστίνα. Η Αναστασία (Τασούλα) Μουντάκη γεννήθηκε στις 23.12.1938. Είναι η μητέρα του φίλου μου Άρη Μαράκη, η μόνη εν ζωή από τα αδέλφια]. 
     
Βασίλειον της Ελλάδος. Δελτίον ταυτότητος δυνάμει της υπ’ αριθ. 37. 188 αποφ. Υφυπ. Εργασίας. Εθνικός Σύνδεσμος Λατόμων και Σκαφέων Πειραιώς. 1939. Σελ. 16. Στις σελίδες με την ένδειξη «Μηναίαι καταβολαί έτους», χρονολογίες 1939 - 1945, έχουν συμπληρωθεί ειδικά ένσημα που φέρουν τα αρχικά Ε.Σ.Λ.Σ.Π. (Φεβρουάριος - Ιούνιος 1939), Σ.Ε.Λ.Σ.Π. (Ιούλιος 1939 - Οκτώβριος 1941) και Σ.Λ.Α.Σ.Π. (Νοέμβριος 1941-Νοέμβριος 1942). Από τον Δεκέμβριο του 1942 έως τον Δεκέμβριο του 1943 έχουμε καταγραφή με το μολύβι τον αριθμό 754 και μια μονογραφή. Οι σελίδες με τις «Θεωρήσεις του έτους 1939»  έως το 1945 (ανά δύο εξαμηνίες) είναι κενές. Μετά προστέθηκε και «Ασβεστοποιών». Στο εσωτερικό του οπισθόφυλλου έχουμε αποσπάσματα κειμένων του Ι. Μεταξά και του Αρ. Δημητράτου με εργατικές παραινέσεις.

Ως τόπος συγκέντρωσης της οικογενείας και των περιοίκων είχε ορισθεί η  διασταύρωση των οδών Θεάτρου και Ελευθερίου Βενιζέλου. Εκεί, στον αριθμό 88 της Βενιζέλου βρίσκεται ακόμα - αλλά σε ερειπωμένη κατάσταση - το καφενείο του Ρουσσάκη. Θυμάμαι ότι πριν κλείσει στην δεκαετία του 1990, είχα πιεί αρκετές φορές τον καφέ μου με συμπατριώτες. Υπήρξα κι εγώ μέλος της Αδελφότητας Κρητών Πειραιώς Η ΟΜΟΝΟΙΑ (Ελ. Βενιζέλου 82). Είχα νομίζω εγγραφεί από το 1983 επί προεδρίας Σ. Αννουσάκη, συνέχισα μέχρι την εκλογή στις 21.11.2004 του ΘεόδωρουΤσόντου (διαδέχτηκε τον Γρηγόρη Ψαρομμάτη) όπου αποχώρησα δυσαρεστημένος για τον τρόπο διεξαγωγής των αρχαιρεσιών. Τα τραπέζια και ο καθρέπτης του καφενείου Ρουσσάκη είναι ακόμα εντυπωμένα στην μνήμη μου.
  

Το καφενείο του Εμμανουήλ Ξ. Ρουσσάκη στην διασταύρωση Ελευθερίου Βενιζέλου (πρώην Ηφαίστου) και Θεάτρου. Δέχτηκε χιλιάδες θαμώνες, κυρίως Κρητικούς, αφού βρισκόταν κοντά στον συνοικισμό τους και στο κτήριο της Αδελφότητος Κρητών Πειραιώς                      Η ΟΜΟΝΟΙΑ. Η μισή στέγη έχει καταρρεύσει και πολλά έπιπλα καταπλακώθηκαν.