Τετάρτη 24 Ιουλίου 2013

Ιχνηλασία και προσέγγιση στο συγγραφικό έργο του Γιάννη Χατζημανωλάκη.


(Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης ως ιστορικός αρθρογράφος και συγγραφέας).

ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΛΕΞΗΣ.


                                                                                                               Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.


Μια θερμή καλησπέρα κι από μένα σε όλους. Αισθάνομαι κάπως αμήχανα αλλά πολύ υπερήφανος που θα μιλήσω για το συγγραφικό έργο του «δασκάλου» μου Γιάννη Χατζημανωλάκη, που εδώ και 23 χρόνια ποτίζει την ατομική μου καλλιέργεια με άφθονη πειραϊκή γνώση και με διδάσκει τι ακριβώς σημαίνει «φιλολογικό ήθος».

Ο νεότερος Πειραιάς. Μια πόλη που ιδρύθηκε με την ανεξαρτησία της πατρίδας, συνέχισε να αναπτύσσεται το 19ο αιώνα και να ολοκληρώνεται πολεοδομικά στον 20ο, είναι φανερό ότι υπερηφανεύεται για τους δημιουργούς του, τους δημάρχους, τους δημοτικούς άρχοντες, τους πολιτικούς, τους βιομήχανους, τους εφοπλιστές, τους εμπόρους, τους επαγγελματίες, τους εργάτες της στεριάς και της θάλασσας, τους επώνυμους και λιγότερο γνωστούς καλλιτέχνες, όλους τους πνευματικούς του ανθρώπους που τον ανέδειξαν και τον τίμησαν σε τοπικό και πανελλήνιο επίπεδο.
Σε έναν τόσο πολυδιάστατο χώρο, με τα ανόμοια μέτρα και σταθμά σύγκρισης, κάποιος επί τέλους έπρεπε διακριτικά να «ταξινομήσει την ύλη», να συμμαζέψει γραπτώς κάθε σημαντική δραστηριότητα, να βάλει σε χρονολογική σειρά τα γεγονότα, να αναδείξει τις διαδικασίες εξέλιξης της πόλης και του λιμένα, να επισημάνει τους χρηστούς για την πόλη άνδρες, να εξιστορίσει ενδιαφέρουσες πτυχές της κοινωνίας, των κτηρίων, των ιδρυμάτων, προπάντων όμως να αναφερθεί στα έργα των πεζογράφων, των ποιητών και γενικά των παλιών κειμενογράφων στα πειραϊκά έντυπα μέσα επικοινωνίας.
Τύχη αγαθή, ιδού η μορφή του Γιάννη Χατζημανωλάκη.
Χωρίς να έχω αναδιφήσει στο αρχείο του, να τον ενοχλήσω με συνεχείς επισκέψεις, αλλά με τις απαραίτητες κατά καιρούς διευκρινίσεις εκ μέρους του στις συζητήσεις μας, με μεγάλη αγάπη και προσοχή έψαχνα για καιρό τα ίχνη της παρουσίας των έργων του στα περιοδικά και τις εφημερίδες των τελευταίων εξήντα χρόνων, όσα φυσικά μπόρεσα να εντοπίσω. Το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό και θα πρέπει κάποτε να καταγραφεί και δημοσιευτεί αναλυτικότερα.                    
Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης γεννήθηκε στις 5 Αυγούστου 1933. Τελείωσε τον «Πλάτωνα» του Παλαιολόγου Παπαϊωάννου στην Ηρώων Πολυτεχνείου και Γλάδστωνος το σχολικό έτος 1950-51. Με τη σύσταση της πρώτης ενιαίας τετραμελούς μαθητικής κοινότητας του γυμνασίου ο Χατζημανωλάκης είχε εκλεγεί γραμματέας της.  
Σε αγγελία στο ΔΗΜΟΤΗ του 1955 τον βρίσκουμε πρόεδρο από τις 6 Νοεμβρίου του Συλλόγου Αποφοίτων του Λυκείου με γεν. γραμματέα το Βασίλη Παπαηλιού και ταμία τον Θοδωρή Δραπανιώτη, μια παιδική - νεανική φιλία και συνεργασία που κράτησε σταθερή επί δεκαετίες. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο Πάντειο.           
Με πλήρη δημοσιογραφική αντίληψη και με λογοτεχνική μαεστρία ασχολήθηκε από πολύ νωρίς με τη συγγραφή κειμένων φιλολογικού, ιστορικού περιεχομένου, λογοτεχνικής κριτικής, κοινωνικής μελέτης, θεμάτων τοπικού και γενικού ενδιαφέροντος.
Το έργο του, πριν επικεντρωθεί στα βιβλία, θα χρειαστεί μεγάλος κόπος να επισημανθεί στα αμέτρητα σκόρπια πειραϊκά έντυπα. Σύμφωνα με δική του πληροφορία μαθαίνουμε ότι πρωτοέγραψε στο ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟ.
Στην ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΡΕΥΝΑ του Στέλιου Γεράνη, τ. 4 του 1953 υπάρχει το άρθρο του «Γεώργιος Στρατήγης».
1953 - 1955. Επιμελήθηκε τα 8 πρώτα τεύχη της ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ του Δημήτρη Γιατράκου, με ωραία άρθρα όπως: «Δελφικές αναμνήσεις - Στο βασίλειο του ξανθού Απόλλωνα» (τ. 2), «Ο Κρυστάλλης και το Δημοτικό Τραγούδι», «Η λογοτεχνία στο σύγχρονο Πειραιά» (1920 - 1954) σε δύο συνέχειες, «Η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση του Πειραιώς κατά το 1954» και με πολλές εύστοχες κριτικές βιβλίων.
Δευτέρα 27 Απριλίου 1953. Στα αρχεία της Στέγης βρίσκεται αίτηση εγγραφής του Γιάννη Χατζημανωλάκη, επάγγελμα  δημοσιογράφος, «με την πρόθεσιν να βοηθήσω [όπως γράφει] την εκπλήρωσιν των σκοπών της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς».
Από τα ιδρυτικά μέλη της Φιλολογικής Ομάδας των Νέων στα 1954 που δεν κράτησε, ασχολήθηκε δραστήρια, ενώ έκανε διάφορες ραδιοφωνικές εκπομπές στα 1955 -56 στον τότε σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων. Η ομιλία «Τέχνη και φύση» δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΕΚΔΡΟΜΗ το 1956. Στην ΕΚΔΡΟΜΗ του 1957 έγραψε επίσης «Λίγα λόγια για τον Άγγελο Κοσμή».
Στη δεκαετία του ’50 βρίσκεται συνεργάτης της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΡΑΣ του Κύπρου Φραγκούλη, με την οποία συνδέεται ουσιαστικά το πνευματικό του ξεκίνημα. Ένα άρθρο του που εντόπισα του Μαρτίου 1957 μιλάει για προσφορά στη μνήμη του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Στο ΧΙΑΚΟ ΜΕΛΛΟΝ του 1957 που έβγαζαν οι αδελφοί Φερούση με διευθυντή -υπεύθυνο το Δημήτρη Φερούση, έγραψε σε συνέχειες το ιστορικό σημείωμα «Οι Χίοι και η ανάπτυξη του Πειραιώς».
Συνεχίζει να γράφει στο περιοδικό ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ, 1957 (τ. 75) - όπου έχουμε πάλι σε επανάληψη το εμπνευσμένο κείμενο από τους Δελφούς το Μάιο του 1951 - και σε εφημερίδες της εποχής.
Συνεργάστηκε στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ του Μελά και στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό  Ήλιος.
Στα 25 του χρόνια, δηλαδή το 1958, βλέπουμε στο «Λεύκωμα Πειραιώς» του Πανίτσα τους πρώτους σημαντικούς καρπούς της ερευνητικής του διάθεσης, αφού έχουμε μια παρουσίαση του «Πίνακα δημάρχων Πειραιώς», ένα βιογραφικό του στη σελίδα 39 δίπλα στην μελέτη του «Η ιστορία του Δήμου και της πόλεως Πειραιώς» και το σημαντικό πόνημα «Επιφανείς Πειραιείς».
Είχε την επιμέλεια των 31 τευχών (συν ένα αφιέρωμα) του περιοδικού του Λυκείου Ο ΠΛΑΤΩΝ από το πρώτο τεύχος Νοεμβρίου 1955 έως το 1967.
Στα έντυπα του ομώνυμου φυσιολατρικού μορφωτικού ομίλου ΠΛΑΤΩΝ του Κωστέα, 1958 - 59, στη στήλη «Πειραϊκές μορφές», γράφει για το Δραγάτση, το Γιώργη Καρατζά, το Στρατήγη. 
Οι Σχολές «Αριστοτέλης» ιδρύθηκαν στα 1950 από το Γεώργιο Δρόσο. Για τα 10 χρόνια τους βγήκε η έκδοση «Πειραιάς 1960 ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ». Την επιμέλεια ύλης είχε ο Γιάννης Χατζημανωλάκης με το Γιάννη Σκορδίλη. Διαβάζουμε ευχάριστα το κείμενο ΠΕΙΡΑΪΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ (Ηλίας Χριστοφίδης, Πέτρος Ομηρίδης, Ιάκωβος Δραγάτσης, Αλέξ. Μελετόπουλος, Ζήσης Αγραφιώτης) που θεωρεί το πρώτο επίσημο της εργογραφίας του αφού κυκλοφόρησε και σε ανάτυπο στα 1960.
Ως συντάκτης της ύλης του περιοδικού ΗΓΗΣΩ στα 1963, βλέπουμε ένα κείμενο διάλεξής του στο αμφιθέατρο Λυκείου Ο ΠΛΑΤΩΝ (31.5.1960) που δημοσίευτηκε εδώ με τίτλο: «Πορεία Αγάπης. Η ζωή και το παράδειγμα του Αλέξανδρου Φλέμινγκ». Βγήκε σε ανάτυπο ως «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΦΛΕΜΙΝΓΚ» στα 1964.
Η εισήγησή του στη διάλεξη του Ιωάννου Αλεξ. Μελετοπούλου με θέμα «Η δημιουργία του Πειραιώς και το πρώτον σχέδιον της πόλεως», στο Ινστιτούτο Γκαίτε Πειραιά της 20ης Νοεμβρίου 1969 έγινε την ίδια χρονιά ο πρόλογος στο ομότιτλο βιβλίο στη σειρά των δημοσιευμάτων της «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ», αριθμός 15. 
Κύρια επαγγελματική του απασχόληση στάθηκε η σταδιοδρομία του στον ΟΛΠ από το 1964 έως το 1988. Για τα δέκα τελευταία χρόνια ήταν προϊστάμενος στο Τμήμα Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων. Εκεί ασχολήθηκε με τη σύνταξη ετήσιων εκδόσεων του ΟΛΠ από τα 1964 έως το 1989 (29 τόμοι, 14 στην αγγλική). Επίσης υπήρξε υπεύθυνος σύνταξης του τριμηνιαίου περιοδικού Δελτίου ΟΛΠ γύρω στα 1970 - 72.
Η εργασία του «Η θάλασσα στο έργο των Πειραιωτών Λογοτεχνών» 1969 έγινε κι αυτή ανάτυπο.
Από τον Οκτώβριο του 1990 έως τον Ιούλιο του 1991, σε ημίωρο που παραχωρήθηκε για τη Στέγη ολοκλήρωσε    39 εκπομπές στο ΚΑΝΑΛΙ 1 με δικά του θέματα, κείμενα και  παρουσιάσεις εκλεκτών προσκαλεσμένων. 
1994. Συνεργάστηκε με το ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟ σε μια σειρά κειμένων με τίτλο: ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΑΝ ΤΟΝ ΝΕΟΤΕΡΟ ΠΕΙΡΑΙΑ (Δ. Μουτζόπουλος, Α. Αντωνιάδης, Ι. Καλοστύπης, Κ. Βολανάκης κ.ά). Εκεί κάθε Δευτέρα (ή τις Παρασκευές αν έπεφταν αργίες) είχε την επιμέλεια των στηλών του ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ με πλήθος πληροφοριών για την λογοτεχνική κίνηση της πόλης.     
Επιμελητής ύλης χρημάτισε και στο Δελτίο Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Πειραιά, 26 τεύχη, στο διάστημα 1994 - 1998.
Το ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ κυκλοφόρησε στις αρχές του 2000. Στη συντακτική επιτροπή - επιμέλεια έκδοσης ήταν ο Χατζημανωλάκης με τον Κωστή Μανωλάκη και την Άννα Πατεστή από το πρώτο τεύχος μέχρι το 29 στα τέλη 2009.
Εδώ μας παρουσίασε τα 14 άρθρα του «Το χρονικό της αποκάλυψης των αρχαιολογικών ευρημάτων του 1959 (1), Ιάκωβος Δραγάτσης (7), Ανδρέας Παπαγιανόπουλος - Παλαιός (9), Από το Porto Leone της παρακμής στο «θαύμα» της δημιουργίας του νεότερου Πειραιά» (12), Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος (13), Αργύρης Ν. Κωστέας (17), Ιχνηλασία στην πειραϊκή προϊστορία (19), Αλέξανδρος Ν. Μελετόπουλος (20), Θεόδωρος Αφεντούλης (21), Ιωάννης Δ. Λαζαρίμος (23), Κωνσταντίνος Ιωνίδης (24), Ερνέστος Τσίλλερ (25), Νικόλαος Φίλων (26) και το καταπληκτικό Ο «μυθικός» Πειραιάς του Γιάννη Τσαρούχη (28).
Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης δεν είναι μόνον ο δημοσιογράφος, ο κριτικός λογοτεχνίας, ο συγγραφέας, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες συμμετείχε ενεργά στα πειραϊκά δρώμενα μέσω των ειδικών θέσεων που κατείχε. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος,   μέλος Δ. Σ. ή σε επιτροπές αρκετών πειραϊκών σωματείων. Κάποια από αυτά, στο Υπουργείο Πολιτισμού, στον Πειραϊκό Σύνδεσμο, στο  Ίδρυμα Ζαχαρίου, έξι χρόνια μέλος Δ.Σ. της ΔΕΠΑΠ επί δημαρχίας Χρήστου Αγραπίδη.. 
Με το πέρασμα του χρόνου «επέβαλε» θα έλεγα την παρουσία του στην πνευματική ζωή του τόπου και σε πολλές περιπτώσεις σχημάτισε, με τις προτάσεις ή τις πρωτοβουλίες του, έναν πάγιο χαρακτήρα δράσης.
Υπηρέτησε τη Φιλολογική Στέγη αρχικά ως μέλος, ύστερα ως γενικός γραμματέας, σύμβουλος και μετά επί 46 έτη ως πρόεδρος, από τις 7 Ιουνίου 1966 έως την   παραίτησή του για λόγους υγείας, στις εκλογές για το νέο Δ. Σ. της 15 Μαρτίου 2012. Από το Φεβρουάριο του 1965 εκδίδει το δελτίο της Φιλολογικής Στέγης, 60 τεύχη η πρώτη περίοδος μέχρι το 1997, 32 τεύχη της νέας περιόδου από 2004 μέχρι το πρώτο τρίμηνο του 2013. Δηλαδή μέχρι σήμερα εξέδωσε 92 συνολικά τεύχη.
Δεν θα αναφερθώ στη δημιουργική θητεία του στη Φ.Σ. και στη μέσω αυτής προσφορά του στην πόλη του Πειραιά. Είναι ένα σπουδαίο και αξιόλογο κεφάλαιο της ζωής του που δεμένο ενεργά με τις τύχες της, θέλει ξεχωριστή φροντίδα μελέτης για μια εμπεριστατωμένη αποτίμηση και την πανηγυρική, επετειακή έκδοση σε ένα μεγάλο τόμο - λεύκωμα. Πάντως δε χάνει την ευκαιρία να τονίζει ότι για εκείνον η Φιλολογική Στέγη είναι μια ΙΔΕΑ που υποστηρίζει με όλες του τις δυνάμεις.        
Έχει βραβευτεί από όλα σχεδόν τα πειραϊκά σωματεία, που δε χρειάζονται να μνημονεύσω, το θεωρώ δεδομένο για την προσωπικότητά του. Ο Δήμος Πειραιά τον τίμησε το 2010 μέσω του τότε δημάρχου Παναγιώτη Φασούλα και στις 31.1 2013 με  το Βασίλη Μιχαλολιάκο.
Ερχόμαστε τώρα στα αυτοτελή βιβλία του Γιάννη Χατζημανωλάκη.  
Στις αρχές του1970 υπέβαλλε τη μελέτη του για το «Χρονικό της Πειραϊκής Πνευματικής Ζωής» στην επιτροπή του διαγωνισμού που είχε προκηρύξει ο Πειραϊκός Σύνδεσμος. Πήρε το πρώτο βραβείο κι η απονομή έγινε στις 15 Μάρτη 1971. Το 1973 το κυκλοφόρησε σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο, με τη χρονολογία (1835 - 1973) αναθεωρημένο και συμπληρωμένο. Στην εισαγωγή του διαβάζουμε: «Από παιδί είχα το πάθος της έρευνας και της σπουδής της πειραϊκής ιστορίας. Με συγκινούσε το ανεπανάληπτο έπος των πρώτων οικιστών που ξεκίνησαν από το τίποτε για να δημιουργήσουν το νεώτερο πειραϊκό θαύμα και να χαράξουν τη σωστή πορεία, που ακολούθησαν κι ολοκλήρωσαν οι μεταγενέστεροι. Κι ένιωθα την ανάγκη να ιδώ, να ψάξω, να παρακολουθήσω σ’ όλες τις φάσεις της αυτή την επική πορεία και να φωτίσω, όσο μπορούσα, μερικές λεπτομέρειες, άγνωστες ίσως στους νεώτερους. Έτσι σιγά-σιγά, με το πέρασμα του χρόνου, το πάθος έγινε χρέος· χρέος προσφοράς που πηγάζει από τη συνειδητή αγάπη στον τόπο που γεννήθηκα και που μαζί του είναι αναπόσπαστα δεμένη η ζωή και η μοίρα μου».  
«Μια εθνική προσφορά: Το έργο του Ιωάννου Αλ. Μελετοπούλου» ανάτυπο από  άρθρο που δημοσιεύθηκε αρχικά στην εφημερίδα «Φωνή του Πειραιώς» στις 22 Απριλίου 1974.
«Χρήστος Λεβάντας (ο συγγραφέας και ο άνθρωπος)» ανατύπωση του μελετήματος (με ορισμένες συμπληρώσεις) και μέρος του ανθολογίου από το περιοδικό ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ, τ. 32, Ιούνιος 1985. Πολύ καλή εργασία για τη ζωή του Λεβάντα σαν ανθρώπου και επαγγελματία δημοσιογράφου, με συμβολή στη βιβλιογραφία του και χρονολογικό πίνακα.
Στα 1989 προλόγισε το βιβλίο του Αντώνη Τρούλλου για τον Άγγελο Κοσμή.
«Το λιμάνι του Πειραιά στη διαδρομή των αιώνων» σε έξι εκδόσεις (δύο μέσα στο 1989 - 1993 - 1996 - 1999 - 2001, χωριστά στα αγγλικά το 1991, από την τρίτη έκδοση τα υπόλοιπα έχουν παράρτημα στη αγγλική γλώσσα).     Η ιδέα για τη σύνταξή του είχε ξεκινήσει από τα στατιστικά δελτία του ΟΛΠ, κυρίως σε αυτά των ετών 1981-1986 και 1987-1989 που με τον ίδιο τίτλο και το βασικό χρονολόγιο έδινε το στίγμα για μια υψηλού και ποιοτικού επιπέδου εργασία. Δεν χρειάζεται να τονιστεί η αξία του, ούτε η επισήμανση ότι είναι το μόνο πειραϊκού περιεχομένου βιβλίο που γνώρισε τόσες εκδόσεις. Το αφιερώνει «σε όλους που μόχθησαν και μοχθούν για την πρόοδο του λιμανιού. Και πρώτιστα στους εργαζόμενους.. που εξακολουθούν να είναι οι αφανείς πρωτοπόροι της πειραϊκής προκοπής».
Κάπου στα 1996 ο Κώστας Θεοφάνους παραξενεύτηκε όπως κάνω κι εγώ τώρα λέγοντας: «Αν λοιπόν αθροίσετε όσα πιο πάνω απαρίθμισα και αν αναλογιστείτε ότι όλα τούτα πραγματώθηκαν και πραγματώνονται μέσα σε έναν εξίσου δημιουργικό βιοπορισμό, σίγουρα θα αναρωτηθείτε: πότε βρήκε το χρόνο να τα προλαβαίνει όλα; Πώς τα καταφέρνει και πετυχαίνει πάντα; Πόση ζωτικότητα κλείνει μέσα του;» Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης, φύσει δραστήριος, δεν έτρεχε να προλάβει το χρόνο, αλλά ήξερε να τον εκμεταλλεύεται κατάλληλα, ακούραστα, με σωστές και μετρημένες κινήσεις.        
«Χατζηκυριάκειο. Το χρονικό ενός ιδρύματος», 1998. Όπως γράφει και στον πρόλογο, ακολουθώντας τη γνωστή τακτική του και από άλλα συγγράμματα, θέλησε να μην παρουσιάσει την ιστορία του ιδρύματος αποκομμένη από το ιστορικό πλαίσιο της εποχής αλλά σε συνάρτηση με τούτο. Έδωσε έτσι μιά γλαφυρή εξιστόρηση εμπλουτισμένη με φωτογραφίες, πίνακες και παραρτήματα. 
«Πειραιάς, η θαλασσινή πύλη της Ελλάδος» ΔΕΠΕΠ, 1998. Ένας σύντομος κατατοπιστικός οδηγός της περιοχής μας από το λιμάνι μέχρι τις συνοικίες και τ’ αξιοθέατα. Τυπώθηκε σε χιλιάδες αντίτυπα στα ελληνικά κι αγγλικά.
«Οι Δήμαρχοι του νεότερου Πειραιά», σε δυο εκδόσεις, 1999 και 2002. Στην τρίτη κατά σειρά παρουσίαση σε βιβλίο των πεπραγμένων των δημάρχων μας, μετά τον Ηλία Στρούμπο στα 1907 και το Δημήτριο Σπηλιωτόπουλο στα 1939, μας δίνεται η ευκαιρία να δούμε εκτός από το βιογραφικό κάθε δημάρχου και τα έργα που έγιναν στον Πειραιά κατά την εκάστοτε θητεία του. Ακόμα και το παράρτημα με τους πίνακες και τις σημειώσεις, έχουν να μας μάθουν πολλά. 
Η συγγραφική του δραστηριότητα εντοπίζεται και στο συλλογικό έργο «Πειραιάς, ιστορία και πολιτισμός», Δήμος Πειραιά, 2001, με πέντε κείμενά του, Μια συναρπαστική ιστορική διαδρομή ανάμεσα στους αιώνες, σελ. 16-121, Η Πειραϊκή Εκκλησία, σελ. 122-135, Το λιμάνι του Πειραιά, σελ. 204-231, Αρχαιολογικοί χώροι και Μουσεία του Πειραιά, σελ. 232-243, και τέλος: Γράμματα και τέχνες στο νεότερο Πειραιά, σελ. 292-331. Επίσης στο βιβλίο «Κορυδαλλός, η ιστορία της πόλης και του Δήμου», 2002, συνέγραψε το πρώτο μέρος με τίτλο «Η ιστορική πορεία του Κορυδαλλού από την αρχαιότητα έως την ίδρυση του Δήμου (1946)». Ο τόμος σε θήκη παρουσιάστηκε στη Στοά του Βιβλίου στις 25. 6. 2003.
Πολυσέλιδες επίσης ήταν οι μελέτες του «Ιωάννης Χατζηκυριακός» (2003) και «Κωνσταντίνος Ιωνίδης» (2004) στη σειρά «Η Ελλάδα των ευεργετών» της εφημερίδας ΗΜΕΡΗΣΙΑ.
«Ιστορία του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς», ΕΒΕΠ 2004. Παρά το πενιχρό σε αρχειακό υλικό απόθεμα του Επιμελητηρίου κατόρθωσε με τη δεξιοτεχνία του να αποδώσει μέσα από το κλίμα της εποχής όλην την ιστορική του διαδρομή με άριστο αποτέλεσμα.  
«Το χρονικό μιας πολιτείας. Πειραιάς 1835-2005», έκδοση Δήμου Πειραιά 2005, 25.000 αντίτυπα που μοιράστηκαν παντού, ειδικά στα σχολεία. Είναι από καρδιάς αφιερωμένο «Στη Μαίρη που έφυγε νωρίς», τη γυναίκα του.
«Ο Πειραιάς και η ιστορική διαδρομή του (2600 π.Χ - 2009 μ.Χ)», ειδική έκδοση για τον Δήμο Πειραιά στα 2009. Επίσημη παρουσίαση στο ίδρυμα Λασκαρίδη, 10.3.2010.
Στα παραπάνω βιβλία ο Χατζημανωλάκης τροφοδότησε με γλαφυρό τρόπο και με την πρέπουσα σειρά, όλα εκείνα τα απαιτούμενα ιστορικά και πραγματολογικά στοιχεία,  που καλά ενταγμένα στο πειραϊκό πολεοδομικό πλαίσιο διαβάζονται άνετα και γίνονται κατανοητά από τον πολύ κόσμο. Είναι στο χέρι και στη διάθεση κάθε σύγχρονου ή αυριανού αναλυτή να εμβαθύνει, να χαρακτηρίσει και να αναδείξει φυσιογνωμικά, κοινωνιολογικά, οικονομικά κάθε επί μέρους πτυχή της πλούσιας σε ύλη εργασίας του.    
Εκτός από τα παραπάνω ο Χατζημανωλάκης διέπρεψε και ως επιμελητής βιβλίων, που  θα χαρακτήριζα ότι το έκανε με πολύ τέχνη ώστε να έχουν άψογη εμφάνιση. Ενδεικτικά μερικά από αυτά:
Έφτιαξε το «Αφιέρωμα τιμής στο Λουκά Νομικό» του Λυκείου ο Πλάτων στα 1974 και το λεύκωμα για τα 100 χρόνια του ίδιου εκπαιδευτικού οργανισμού στα 1989.
Στο Ζήνωνα επιμελήθηκε το Αφιέρωμα στη Λευκάδα, 1979 με κείμενό του «Ο Δελφικός Σικελιανός». Στο Ζήνωνα πάλι το Λεύκωμα 60ετηρίδας (1931 - 1991) στα 1991.
Επιμελήθηκε και πολλά από τα αφιερώματα που εξέδωσε η Φιλολογική Στέγη, όπως η αναμνηστική έκδοση για το Γιάννη Αγγελόπουλο, 1983 και το Αφιέρωμα στον Πάνο Βαλσαμάκη, 1984 και τόσα άλλα.
 Ακόμη φρόντισε το βιβλίο «Η γειτονιά μας - η γειτονιά του κόσμου», του Γιάννη Σωτηρίου το 2000 με πρόλογό του «Η νέα πειραϊκή κατάθεση του Γιάννη Σωτηρίου».
Προλόγισε, την ίδια χρονιά (2000) μαζί με άλλους και το βιβλίο «Πειραιάς: Κέντρο Ναυτιλίας και Πολιτισμού» 
των εκδόσεων ΕΦΕΣΟΣ.  
Το 2004, είχε την επιμέλεια έκδοσης και έκανε τον πρόλογο στο Μεγάλο Πειραϊκό Λεύκωμα του Χρήστου Πατραγά και προλόγισε το βιβλίο του Θεοφάνους για το Σταμάτη Λαζάρου.
Στα 2005 προλόγισε το βιβλίο του Σάββα Ταούκη «Ιωάννης Καραγιάννης» (Ο ιδρυτής του πρώτου Ελληνικού Μελοδράματος).
Τέλος πολλά κείμενά του δημοσιεύτηκαν στο ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ της Κοινωνικής, 2010.
Σε  στιγμές περισυλλογής, όταν ξυπνά το παρελθόν, η σύγκριση του παλιού με το νέο Πειραιά τον πικραίνει.
Στο ποίημά του ΠΕΙΡΑΙΑΣ 2007 έγραψε: 

Οι Μνήμες ελλοχεύουν..
Μα κάποτε ξυπνούν..
Και μαστιγώνουν..
Για την ποίηση που χάθηκε.
Για την ομορφιά
Που έπαψε να υπάρχει...
Η πόλη μου..
Ο μικρός παράδεισος των παιδικών χρόνων
Κακότεχνη «φιγούρα» πια..
Ψιμυθιωμένη κι αναξιέραστη
Ασφυκτιά
Κάτω απ’ τους όγκους του «μπετόν».
Αγκομαχάει
Μέσα στο νέφος
Της αιθάλης που την πνίγει...
Και δακρυσμένη η μνήμη
Ψάχνει μάταια
Για «ψήγματα» ομορφιάς
«Οάσεις» ελπίδας
Για ένα αύριο
Που ίσως δεν υπάρξει ποτέ. 

Και τελειώνει με την παραλλαγή από το Σεφέρη
ΟΠΟΥ ΚΑΙ ΝΑ ΠΕΡΠΑΤΗΣΩ ΣΗΜΕΡΑ
Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΕ ΠΛΗΓΩΝΕΙ.

Όμως δεν είναι ονειροπόλος, προσαρμόζεται, γνωρίζει καλά ότι το κάθε τι αλλάζει, οπότε κι ο Πειραιάς με τη νέα του όψη, έχει τη δική του ομορφιά και συνέχεια. 
 Ο σημερινός Πειραιάς «με πληγώνει». Στη συνέντευξη - εξομολόγησή του στην Ευφροσύνη Ραΐση, (εφημερίδα      Ο ΔΗΜΟΤΗΣ, της 17 Απριλίου 2008) απολαμβάνουμε τα παρακάτω λόγια του: Είπα πολλά, περισσότερα ίσως από όσα έπρεπε. Αλλά ένιωσα την ανάγκη για μια εξομολόγηση «εκ βαθέων» για θέματα, τα οποία πονάω και με την ενεργή συμμετοχή μου στην πολιτιστική ζωή του τόπου επί 55 χρόνια - χρόνια συνεχούς προσφοράς - αγωνίζομαι με πίστη και συνέπεια. Δεν ξέρω τι πρόσφερα. Άλλοι κι όχι εγώ θα αποτιμήσουν αυτή την προσφορά. Προσωπικά πάντως, όσο μου επιτρέπουν οι δυνάμεις μου, δεν θα πάψω να μοχθώ για το πολιτιστικό ανέβασμα αυτής της πόλης, που της αξίζουν οπωσδήποτε και στο χώρο του πολιτισμού καλλίτερες μέρες. Και - το κυριότερο - δεν θα πάψω, όπως συνήθισα, να λέω τα «πράγματα» με το πραγματικό τους όνομα, χωρίς ωραιοποιήσεις και υπεκφυγές αδιαφορώντας για το οποιοδήποτε κόστος και τις τυχόν αντιδράσεις. Γιατί για μένα η αγάπη προς την πόλη μου αποτελεί ενσυνείδητο βίωμα από τα παιδικά μου χρόνια και ο Πειραιάς - δεν θα διστάσω να το επαναλάβω, έστω κι αν φαντάζει πλέον κοινότοπο - είναι ΕΝΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΑΣ.         

Συνοψίζοντας. Ο Χατζημανωλάκης είναι μία από εκείνες τις ολοκληρωμένες μορφές του τόπου που συνδυάζει αρμονικά κάθε φάσμα της ενασχόλησης με το δημόσιο βίο: Δημοσιογράφος. Λογοτέχνης. Κριτικός λογοτεχνίας. Αρθρογράφος. Ιστορικός καταγραφέας της τοπικής κι ευρύτερης ελληνικής ιστορίας. Ερευνητής συγγραφέας και καμιά φορά ευαίσθητος ποιητής, επικοινωνιακό και πολυτάλαντο πρόσωπο, οικογενειάρχης και πρό πάντων ΠΕΙΡΑΙΩΤΗΣ με συνείδηση. Για αυτό προσφέρει πολλά και παντού. Με την ευελιξία της γραφίδας του, κατορθώνει να γίνει κατανοητός, ευκολοδιάβαστος, ικανός να μετάδωσει την πειραϊκή φλόγα από τον απαιτητικό αναγνώστη μέχρι το ευρύτερο πειραϊκό κοινό. Τα βιβλία του είναι βασική  παρακαταθήκη μελέτης για αυτό και καταχωρούνται σε κάθε βιβλιογραφιά.           
Για τα επόμενα ήρεμα χρόνια που ακολουθούν ευχόμαστε να είναι καλά στην υγεία του ώστε και με τη δύναμη της ψυχής, της πείρας, της διαύγειας και της αντοχής, να μας δώσει ακόμα ένα βιβλίο. Σαν την περίφημη ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΟ του Πέτρου Ομηρίδη Σκυλίτση που γράφτηκε στα 1870 (ήταν 86 ετών) και κυκλοφόρησε στα 1872, σαν τον Ιάκωβο Δραγάτση που στα 80 του, στα 1933, ακριβώς τη χρονιά που γεννήθηκε ο επίτιμος πρόεδρός μας, μας χάρισε το έργο Η ΖΩΗ ΜΟΥ.
Το περιμένει ανυπόμονα η πόλη, στο οποίο θα θέλαμε να περιέχει τις ιδιαίτερες πειραϊκές αναμνήσεις του μέσα από τα πρόσωπα και τα πράγματα που γνώρισε από κοντά στη διάρκεια της μακράς, ενδιαφέρουσας και χρήσιμης ζωής του...

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΥ ΜΕ ΑΚΟΥΣΑΤΕ.   

Υλικό για την ομιλία μου στην τιμητική εκδήλωση για το Γιάννη Χατζημανωλάκη στον Πειραϊκό Σύνδεσμο,           6 Φεβρουαρίου 2013.
Πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ, Αριθμός φύλλου 13027, Σάββατο 2 Μαρτίου 2013,           σελ. 6 - 7.
Δεύτερη δημοσίευση, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ, περίοδος Β΄, Αρ. φύλλου 32, Ιαν. - Φεβρ. - Μάρτ. 2013,             σελ. 55 - 58. 
Εδώ ελαφρά συμπληρωμένο, Ιούλιος 2013. 

Τρίτη 23 Ιουλίου 2013

Ψυττάλεια. 9 Ιουλίου 1947.


                                                                                        Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.


Άνεμοι, θύελλες γύρω μας πνέουν.
Τέκνα του σκότους εμάς κυνηγούν·
σ’ ύστερες μάχες μπλεκόμαστε τώρα,
κι άγνωστες τύχες εμάς καρτερούν.

Ο φάρος, τα πυροβολεία, τα κτήρια του πολεμικού ναυτικού, κάτι παλιοί τάφοι κι απέραντη ερημιά.        Αυτά συνέθεταν το τοπίο της μακρόστενης νησίδας με το όνομα Ψυττάλεια, λίγο έξω από το λιμάνι του Πειραιά. Έχουν περάσει 50 χρόνια αλλά όσοι έζησαν τα γεγονότα της 9.7.1947 δε θα ξεχάσουν ποτέ το μαρτύριο της δίψας πάνω στα άνυδρα κι ολόξερα βράχια της. Ο αγωνιστής Σίμος Μιχαηλίδης μου εμπιστεύτηκε - τον ευχαριστώ πολύ για αυτό - να δημοσιεύσω για πρώτη φορά στην «Πειραϊκή Πολιτεία» τις δικές του αναμνήσεις της μέρας εκείνης, γραμμένες με το χαρακτηριστικό απλό μα τόσο ειλικρινές προσωπικό του ύφος.

Ξημερώματα με σπρώχνει και με ξυπνάει η Μάνα μου… «σήκω παιδί μου, ήλθαν πάλι και σε ζητάνε».       Ανοίγω τα μάτια μου, οι γνωστές φιγούρες με τις ρεπούπλικες. «Γρήγορα» ίσα - ίσα ένα παντελόνι (άσπρο), τα παπούτσια κι ένα πουκάμισο κοντομάνικο. Όλος κι όλος ο εκστρατευτικός μου οπλισμός για μια άγνωστη μοίρα που τη προσδιόριζε ο Ναπολέων Ζέρβας, τότε υπεύθυνος Υπουργός που καυχιότανε πως μέσα σε μια νύχτα έπιασε τρεις χιλιάδες κομουνιστές. Του ήταν δύσκολο στη γλώσσα του να πει «αγωνιστές» που πάλεψαν τους Γερμανούς. Στο δρόμο προς το Ε΄ Αστυνομικό Τμήμα Κοκκινιάς δεν είχα πολλές ταλαιπωρίες. Σεβάστηκαν γιατί ήμουνα εκλεγμένος Πρόεδρος των Κλωστοϋφαντουργών Πειραιά. Μόλις φτάσαμε στο τμήμα, απ’ ευθείας κάτω στα μπουντρούμια. Μόλις άνοιξαν τα κρατητήρια ήτανε φίσκα γεμάτα. Μπροστά ο Γιάννης ο Βαρούνης Πρόεδρος των Μυλεργατών. Με περιαρπάζει με γέλια.. «έλα μου λέει, έλεγα κι εγώ, μπορεί να λείψη ο Μάρτης από τη Σαρακοστή; ούτε κουβέρτα δεν πρόλαβες να πάρεις;».
Σε λίγο μια ζώνη αστυφυλάκων και ο ένας πίσω από τον άλλο ανεβαίνουμε τις σκάλες κι απ’ ευθείας στις κλούβες. Στη Λεύκα δίνω τη παρουσία μας με φωνές για να αντιληφτούν οι συνάδελφοί μου πως τους αφήνω γεια και πρόγκιξαν τον διορισμένο τότε πρόεδρο του Ε.Κ.Π. Γιάννη Κασσιμάτη που κατέβαινε κι εκείνος συμπτωματικά την ώρα εκείνη. Ανεβαίνοντας τη οδό Χατζηκυριακού κάποιος δόλιος τόλμησε να μας χαιρετήση. Ποιος είδε τον Θεό και δεν φοβήθηκε. Μα πόσοι βρεθήκανε πάνω από το κεφάλι του και τον χτύπαγαν αλύπητα.
Στη Σχολή Δοκίμων άνοιξε ο φρουρός την είσοδο και μπήκαμε μέσα.
Μετά επιβιβαστήκαμε σ’ ένα αρματαγωγό κανένα δυο ντουζίνες Κοκκινιώτες, Βαρούνης Γιάννης Παπαπανάγου Λεφτέρης αστυνομικός, Γαλόπουλος Νίκος αστυνομικός, ο Μποζατζίδης, ο Λάλος και ο Μίμης Θηριώτης, ο Μιχάλης Κεχαγιάς ο Γιώργης Κοντογιώργης καθηγητής και πολλοί άλλοι. Το αρματαγωγό μας άδειασε στην Ψυττάλεια και σε συνέχεια χωρίς διακοπή έκανε αυτή τη διαδρομή αρκετές φορές για να συμπληρώση τον αριθμό των χιλίων πεντακοσίων ατόμων (αν θυμάμαι καλά) κι άλλους τόσους την επόμενη μέρα.
Η Ψυττάλεια είναι γυμνή. Δεν υπάρχει ούτε δέντρο ούτε τίποτ’ άλλο για να δημιουργήση ίσκιο. Μερικούς μόνο μικρούς θάμνους που δύσκολα να σου δώσουν ίσκιο για το κεφάλι. Άλλωστε όσοι ήτανε τυχεροί και τα αγκάζαραν έμειναν εκεί και δεν το κούνησαν μέχρι τη δύση του ήλιου. Πάνω στο ύψωμα στημένα τα πολυβόλα προς τον κόσμο τον υποχρέωναν να μείνουν εκεί κάτω από τον καυτό ήλιο του Ιουλίου. Στη θάλασσα απαγορεύεται να πλησιάσης.
 Έτσι όπως περνούν οι ώρες και χτυπούν οι ακτίνες του ήλιου κατακούτελα, αρχίζει το δράμα αυτών των ανθρώπων. Το πιο βασανιστικό μαρτύριο. Το μαρτύριο της δίψας. Κάτι το τρομερό για όσους το έζησαν. Ιούλιος μήνας, δεν προστατεύεται το κεφάλι σου με τίποτα και οι ώρες του καλοκαιριού πολλές. Πέφτουν στην αρχή οι πρώτοι. Βγάζουν αφρούς από το στόμα τους, λιγοθυμούν χάνουν τις αισθήσεις τους. Αρχίζουν ομαδικές φωνές ανθρώπων σαν νάρχουνται από μακρυά από τη κόλαση. Υπάρχει περίπτωση ατόμου που ήπιε το κάτουρό του όπως μου είπε ο καθηγητής Νίκος Κατσικάρος και λεγότανε Φατούρος και γράφτηκε τότε στις εφημερίδες. Βγήκε μια επιτροπή με επικεφαλής το Μήτσο Παρτσαλίδη κι απείλησαν να γίνουν δεκτοί γιατί αλλιώς θα μουντάραμε πάνω στα πολυβόλα μια και δεν υπήρχε ελπίδα να ζήσουμε και το χειρότερο δεν αντέχαμε άλλο.
Κάτω από τις φωνές, τις κραυγές και τις διαμαρτυρίες επέτρεψαν να κατεβούν δυο βαρέλια νερό από πάνω που φύλαγαν οι σκοποί. Εκεί αρχίζει το μεγαλύτερο δράμα. Πώς να γίνη η διανομή του νερού από το βαρέλι χωρίς να’χει κανείς ένα τενεκεδάκι, μια κούπα ένα ποτήρι; Αποτέλεσμα, το νερό να χύνεται κάτω.
Να’χει χαθή ο έλεγχος μεταξύ των συναγωνιστών, να μη γνωρίζη ο ένας τον άλλο, ούτε οι παρακλήσεις των υπευθύνων να διατηρήσουμε τη ψυχραιμία μας για να ξεπεράσουμε τη δύσκολη περίπτωση που μας δημιούργησαν.
Όσοι είχαν βρη πεταμένα σκουριασμένα κονσερβοκούτια κρατώντας τα στο χέρι, πάλευαν να πλησιάσουν το βαρέλι. Το αποτέλεσμα εκατοντάδες άνθρωποι πεσμένοι πάνω στη λάσπη που’χε δημιουργηθή κοντά στο βαρέλι βούταγαν τα στόματά τους για να αγγίξουν τη λάσπη και να τη πιπιλίζουν για να δροσισθούν…
Μπορεί να το φανταστή ανθρώπινο μυαλό αυτό;
Πολλές φορές διερωτώμαι ήταν δυνατόν μέσα σε τόσους ανθρώπους, δεν έτυχε ένας μας να’ναι ζωγράφος και να απαθανατίσει αυτή την εικόνα, γιατί η περιγραφή σε γραπτό είναι αδύνατο να αποδοθή. Κι αν αποδοθή θα’ναι μακρυά από τη πραγματικότητα. Αναφέρω δυο περιστατικά. Ένα του Νίκου Γαλόπουλου, αστυνομικού, από την Κοκκινιά. Έχει εξοικονομήση ένα κονσερβοκούτι σκουριασμένο τρύπιο από τη σκουριά. Μ’ αυτό πάλευε να πάρη λάσπη για να τη πιπιλίση. [Ο Πρωϊμάκης έβγαζε αφρούς και σπαρταρούσε]
Πριν επιτρέψουν να κατεβούν τα βαρέλια βρίσκονται σε ένταση λιγοθυμίες αφροί από το στόμα, όποιος πέφτει κάτω τον άρπαζαν τέσσερεις με τη κουβέρτα και επέτρεπαν οι σκοποί από το ύψωμα να το ανεβάσουν πάνω τον πήγαιναν μέχρι τους νιπτήρες των ναυτών να πιη νερό και να τον συνεφέρουν.
Σε μια στιγμή όπως είμουνα όρθιος και ζούσα το δράμα μου καρτερικά να βραδιάση να ανακουφιστώ, πέφτει ένας δίπλα μου ξεθεωμένος αναίσθητος.
Προσπαθώ να τον βοηθήσω να κάνω τι;
Τον αρπάζουν δυο από τα πόδια και δυο από τις μασχάλες κι εγώ κρατώντας το κεφάλι του βαδίζουμε πάνω προς τους σκοπούς. Φτάνουμε στους νιπτήρες.
Τι νερό ήταν αυτό που ήπια κι ας ήτανε ζεστό. Έβαλα το κεφάλι μου μες στη γούρνα κι άφησα τη βρύση να τρέχη όσο μπορούσε νερό. Κάνω να φύγω και με μια με πιάνη πανικός, νόμιζα πως διψούσα και όρμησα πάλι στη γούρνα. Όταν έκανα να φύγω τότε συνειδητοποίησα μέσα μου τους κάτω φίλους μου και πρότεινα και στους τέσσερις άλλους: «παιδιά, βουτάτε τα ρούχα σας στο νερό».
Έριξα όσο μπορούσα νερό στα ρούχα μου να μουσκιέψουν καλά και με τις αγριοφωνάρες του αξιωματικού της φρουράς «Ε, σείς, κάνετε γρήγορα, τη Π... [Πουτάνα σας!]».
Γέμισα και τις χούφτες μου νερό και κατηφόρισα για τους φίλους μου.
Όταν έφτασα κοντά τους άνοιξα τα πόδια μου και πέσανε πάνω στο παντελόνι και πιπίλιζαν. Έβγαλα και το πουκάμισο, τώδωσα κι αυτό και το πιπίλιζαν άλλοι.
Άφησα μόνο το μαντηλάκι για του λόγου μου γιατί κατάλαβα πως και πάλι διψούσα.
[Από εκεί, στα αμπάρια στην πορεία προς τον Άγιο Κήρυκο, τους έριχναν από πάνω νερό με την κάνουλα]

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η Ψυτάλλεια είναι ένα νησί έκτασης 0,375 τ.μ. Το 1959 άρχισε να κτίζεται ο Κεντρικός αποχετευτικός αγωγός που οδηγούσε τα λύματα της Αθήνας στον Ακροκέραμο Κερατσινίου από όπου χύνονταν στη θάλασσα. Στο Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων (ΚΕΛ) στην Ψυτάλλεια από το 1994 έως το 2004 γινόταν πρωτοβάθμια επεξεργασία με μείωση του φορτίου ρύπανσης κατά 35%.
Ο φίλος μου Σίμος Μιχαηλίδης έζησε από 31.3.1916 έως 21.8.2010.

      Από την Ψυττάλεια ακολούθησε η εξορία στον Άγιο Κήρυκο. Στις 8.10.1947 στήθηκαν για φωτογράφηση οι           Γιάννης Βαρούνης, Γιώργης Κοντογιώργης (καθηγητής - λογοτέχνης γνωστός με το ψευδώνυμο Κακναβάτος),             Σίμος Μιχαηλίδης, Παπάζογλου, Σταυρίδης, ο Γιώργος Φασουλάκης από του Γκύζη.
      Ο δεύτερος καθιστός είναι ο Νίκος Κατσικάρος, καθηγητής και ο τρίτος ο Μίμης Θηριώτης.

                              
Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 10 Ιουλίου 1997 σελ. 18. 
Μεταφορά εδώ, 27 Νοεμβρίου 2010. Πρασαρμογή για το blog, Ιούλιος 2013.  
Αναδημοσιεύθηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα στο βιβλίο του "Ο κύκλος μιας ζωής", Πειραιάς 2007, 
σελ. 66-69. 


 


Κυριακή 21 Ιουλίου 2013

Υπόμνημα κατοίκων του Χατζηκυριάκειου προς Πειραιώτες βουλευτές.


                                                                                                              Του Δημήτρη Κρασονικολάκη.

  
Μεταπολεμικά χρόνια στον Πειραιά. Ατέλειωτες προσπάθειες ανασυγκρότησης κι ανάγκη για άμεση επούλωση των τραυμάτων που συσσώρευσαν οι βομβαρδισμοί και η παρατεταμένη εγκατάλειψη.         Ερείπια, παραπήγματα, καταπατήσεις, έντονα προβλήματα στην καθημερινότητα κάθε πολίτη πάνω στην υγεία, στη διατροφή, στην εκπαίδευση, στην εξεύρεση εργασίας , στις κοινωνικές δομές..
Εποχή που για να ακούσεις ραδιόφωνο έπρεπε να έχεις κάρτα συνδρομητή αλλιώς σφραγιζόταν, για να αγοράσεις καφέ ήθελες ειδικό δελτίο αγοράς, όταν η εβδομαδιαία αμοιβή του αρτεργάτη εξαρτιόταν από «τον κατ’ οκάν παραγόμενον άρτον αλλά και της εψήσεως των φαγητών κλπ». (Φανταστείτε, το Σωματείον Αρτοποιών Πειραιώς Η ΔΗΜΗΤΡΑ είχε εκδώσει και «Βιβλίον καταχωρήσεως παραγωγής άρτου» στο τυπογραφείο του Π. Σμυρλή).
Για τη λύση των ζωτικών αυτών θεμάτων χρειάστηκαν  να περάσει αρκετός καιρός και διαδοχικές κυβερνήσεις. Το βασικό πρόσωπο που θα μπορούσε να απευθυνθεί κάποιος και να ελπίζει στην παρέμβασή του, ήταν ο εκάστοτε τοπικός παράγοντας  και στη δική μας περίπτωση ο βουλευτής της εκλογικής περιφέρειας Πειραιώς, Αιγίνης, Τροιζινίας, Κυθήρων, Σπετσών και Ύδρας. Αλλά και οποιοσδήποτε κατείχε μιά σημαντική θέση ήταν τακτικός αποδέκτης εκείνων των περίφημων μικρών επισκεπτηρίων (cartes visites) με τις απαραίτητες χειρόγραφες συστάσεις για κάθε είδους εξυπηρέτηση.. 
Βουλευτές Πειραιώς και νήσων ήταν στα 1946 - 1950 οι Νικόλαος Αβραάμ, Νικόλαος Γεννηματάς, Κρίτων Δηλαβέρης, Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, Παναγιώτης Κάντζιας, Θεόδωρος Κιζάνης, Δρακούλης Μαντούβαλος, Δημήτριος Μαρσέλος, Ιωάννης Μελάς, Νικόλαος Μπούμπουλης, Παύλος Ντεντιδάκης, Δημήτριος Πετροπουλάκος, Σάββας Σαββίδης, Παναγιώτης Σπηλιώτης, Περικλής Χρυσοχέρης.
Μιά τέτοια επιστολή - έκκληση (αριθ. πρωτ. 7) προς βουλευτή της περιόδου εκείνης έστειλε στις 10.8.1948 και ο Εξωραϊστικός Σύνδεσμος το ¨Χατζηκυριάκειον¨ περιφέρειας ενοριών Αγ. Νικολάου - Ζωοδόχου Πηγής - Αγ. Νείλου.
Είχε γραφεία στην Λ. Χατζηκυριακού 39. Διατηρούμε την γλώσσα και την ορθογραφία, σε μονοτονικό όμως σύστημα, έτσι για την ιστορία του πράγματος.

Εξοχώτατε Κύριε Βουλευτά,
Η μεγάλη, και παλαιοτέρα της Πόλεώς μας, συνοικία μας, ήτις είχε πληγή περισσότερον από κάθε άλλην συνοικίαν κατά την διάρκειαν της πολεμικής περιόδου, έχει τεραστίας ανάγκας.
Βεβαίως αναγνωρίζομεν τας σημερινάς δυσκόλους οικονομικάς στιγμάς, πλην όμως υπάρχουσι ανάγκαι τινές επιτακτικαί, αίτινες δεν απαιτούσι και μεγάλας δαπάνας ως επίσης εκκρεμούσι ζητήματά τινα ή έργα δι’ α δέον να ληφθώσι σύντομα προστατευτικά μέτρα.
Μερικά τούτων, αποφάσει του Δ. Συμβουλίου μας, Λαμβάνομεν την τιμήν να φέρωμεν υπό την υμετέραν κρίσιν και επικαλούμενοι τα υπέρ της πόλεως φιλοπρόοδα αισθήματα υμών, Σας παρακαλούμεν, εξ ονόματος του Συνδέσμου μας, όπως ενεργήσητε δια την βελτίωσιν και αναδημιουργίαν της μεγάλης και πυκνοκατοικουμένης από εργατικά κυρίως στοιχεία συνοικίας μας.- ΟΥΤΩ.- 

1) Επαναλειτουργία του παραλιακού Τραμ.-
Ανάγκη επιτακτική καθίσταται η επαναλειτουργία του από πλατείας Παλαιού Τελωνείου μέχρι Ξαβερίου παραλιακού τραμ. Η επίγειος και εναέριος αυτού γραμμή είναι πλήρης και δεν χρήζει επισκευής.                Η επαναλειτουργία αυτού όχι μόνον θα δώσει ζωήν και κίνησιν εις την περιφέρειαν εκείνην, ως και εις τα φθίνοντα παραλιακά εκεί καταστήματα, αλλά και κυρίως είναι αναγκαία και επιτακτική δια την κυκλοφορίαν των της περιφερείας ταύτης κατοίκων, ήτις στερείται κυκλοφορίας. Αυτοπρόσωπος όθεν ενέργεια και αξίωσις υμών καθίσταται παρά τε τω Υπουργείω και τη Εταιρία προς το καλόν της συνοικίας, προς το κοινόν συμφέρον των 100.000 κατοίκων της.- 

2) Το Βασιλικόν Περίπτερον.
Ως Πειραιώτης ασφαλώς θα ενθυμείσθε τον ζωτικότατον (και δι’ όλην την Πόλιν μας) χώρον του Βασιλ. Περιπτέρου (Παλατάκι) ως ήτο μέχρι των προ-πολεμικών ετών, και το οποίον, εκτός της αρχαιολογικής του αξίας, με το μεγάλον δασύλλιόν του από πευκάκια και θάμνους, εν συνδιασμώ με την γύρω αυτού θαλασσίαν αύραν απετέλει τον μόνον ζωογόνον πνεύμονα της πόλεώς μας.
Τας απογευματινάς ώρας τα πειραιωτόπουλα περιέτρεχον τον χώρον αυτόν και απελάμβανον τον καθαρόν αέρα. Τας Κυριακάς ήτο ενδιαίτημα των εργατικών οικογενειών. Δυστυχώς κατά τας πολεμικάς περιόδους έχασε τμήματα τινά από λαθροοικοδόμους ή νομίμως ανηγέρθησαν διάφορα κατασκευάσματα, ανάξια και άντικρυ προς την έννοιαν και αξίαν του χώρου αυτού. Ήδη έχει εναπομείνει αρκετόν μέρος του χώρου αυτού, πλην όμως και τούτο εκτός του ότι έχει εγκαταλειφθή τελείως και ή κινδυνεύει από στιγμής εις στιγμήν να καταλειφθή από λαθροοικοδόμους ή παραχωρείται ευγενώς εις λατόμους παρά την αρχαιολογικήν του αξίαν ή κατήντησε το μήλον της έριδος διαφόρων επιδιώξεων προς πολιτικόν ρουσφετολογισμόν.- Επιβάλλεται λοιπόν να διασωθή ο κινδυνεύων εναπομείνας χώρος. Είναι καθήκον και υποχρέωσις προς αυτό και την ιστορίαν αυτού παντός Πειραιώτου οιουδήποτε επαγγέλματος ή κατέχοντος αξίωμά τι.-
Είναι ανάγκη να περισωθή και καταστή και πάλιν ο μοναδικός πνεύμων της Πόλεως, να καταστή δασύλλιον με μίαν μεγάλην και συγχρονισμένην, με τουριστικα έργα, πλατείαν της οποίας να δεσπόζει το, παντελώς περιφρονημένον, μνημείον του ήρωος Μιαούλη.- Επιδείξατε λοιπόν την αποφασιστικήν θέλησίν σας, ίνα το Βασ. Περίπτερον παραμείνη κοινόν κτήμα, ίνα καταστή και πάλιν κοινόχρηστος πνεύμων. Το επιβάλει η ανάγκη των κατοίκων όχι μόνον της περιφερείας Χατζηκυριακείου, αλλά και ολοκλήρου της πόλεως Πειραιώς-που στερείται πνεύμονος αναζωογόνου- ο αρχαιολογικός του χώρος, η ιστορία του, η υποχρέωσις προς τους Ξένους, οίτινες εισερχόμενοι δια του λιμένος δεν πρέπει ν’ αντικρύζουσι το σημερινόν κατάντημα.- 

3) Αι οδοί της περιφερείας Χατζηκυριακείου.-
Αι, κατά το 98 %, οδοί της περιφερείας Χατζηκυριακείου είναι τελείως αδιάβατοι και ευρίσκονται εις την από εκατονταετίας διαμόρφωσιν αυτών, δι’ ων ούτε τα τροχοφόρα, τα πωλούντα και αυτά τα λαχανικά, δεν δύνανται να διέλθωσι, αν εξαιρέσωμεν τους κατοίκους οίτινες διά την διάβασιν αυτών εσυνήθισαν εις την ορειβασίαν. - Κράσπεδα πεζοδρομίων, και αν υπάρχει θέλησις παρά των ιδιοκτητών των οικιών να κατασκευάσουν τοιαύτα, δεν δύνανται να γίνωσι λόγω της αθλιεστάτης και δίκην βράχων καταστάσεως των οδών. Ίχνος υπονόμου δεν υπάρχει. Και πάντα ταύτα ως αν η συνοικία μας εγένετο  προ δεκαετίας , εν ω Πειραιώτης δεν λέγεται τις όταν δεν γνωρίζει ότι αύτη είναι η εκ των πρώτων της πόλεως Πειραιώς. - Μεγάλο και πικρόν παράπονον όθεν των κατοίκων της περιφερείας μας εκφράζομεν διότι η συνοικία μας από πολλών ετών έχει εγκαταλειφθή υπό της Δημοτικής Αρχής, διότι η δημοτική σκαπάνη δια την, έστω πρόχειρον, οδικήν διαμόρφωσιν, δεν έχει πέσει. Τουναντίον των άλλων συνοικιών της πόλεως, καίτοι πολύ νεωτάτων, έχει γίνει η οδική διαμόρφωσις ή γίνεται με ταχύ ρυθμόν, ρέει εις το ζήτημα τούτο αφθόνως ο δημοτικός πλούτος.
Διαθέσατε, Εξ. Κύριε Βουλευτά ημισείαν ημέραν και διέλθετε από τας οδούς της περιφερείας Αγ. Νικολάου, Ζωοδόχου Πηγής και Αγ. Νείλου πεζή (αυτοκίνητον δεν διέρχεται) και συγκρίνατε τας οδούς μας!!! με τας των άλλων συνοικιών.
Είμεθα βέβαιοι ότι θα εκπλαγήτε, ότι θα υψώσητε την φωνήν Σας, ότι θα ενεργήσητε ό,τι πρέπει παρά τη Δημοτική Αρχή δια να αρχίση αύτη από τούδε και την συν τω χρόνω οδικήν διαμόρφωσιν. Είμεθα βέβαιοι ότι επί του ζητήματος τούτου θα επιδείξητε το προσήκον μέγα ενδιαφέρον σας, ίνα και η συνοικία μας αρχίση να αναλαμβάνη από τον μαρασμόν που έχει περιέλθει εξ αιτίας της θλιβεράς οδικής της καταστάσεως.-   

4) Το Πράσινον.-
Το Πράσινον παντελώς ελλείπει από την συνοικίαν μας. Και εκτός της δενδροφυτεύσεως  οδών τινών (μετά την διαμόρφωσίν των) και του εν τη ανωτέρω παραγράφω 2 αναπτυσσομένου ζητήματος, νομίζομεν ότι θα ηδύνατο να δαιρρυθμισθούν κήποι και πρασιαί εις την περιφέρειάν μας. Ούτω θα ηδύνατο ο χώρος του οικοπέδου του Χατζηκυριακείου Ορφανοτροφείου, του κειμένου παρά την Λ. Χατζηκυριακού, και παραμένοντος νεκρού, χωρίς ν’ αφαιρεθή από την ιδιοκτησίαν του Ορφανοτροφείου, αλλ’ εν συνεννοήσει μετά της Διοικούσης Επιτροπής αυτού να διαμορφωθή υπό του Δήμου εις δασύλλιον και τεθή εις την ψυχαγωγίαν του κοινού, των κατοίκων της περιφερείας. Τουτέστιν ο ρηθείς χώρος περικλεισμένος υπό μανδροτοίχου και ακαλαίσθητος από τουριστικής απόψεως είναι  και παραμένει νεκρός και άγονος, εν ω εάν τον μανδρότοιχον αντικαθίστα συρματόπλεγμα και ο χώρος ούτος εφυτεύετο με τα προσήκοντα δένδρα και θάμνους, θ’ απετέλη ένα ζωογόνον πνεύμονα, χωρίς να παραβλάπτεται η ιδιοκτησία του. - Ως επίσης θα ήτο δυνατόν να φυτευθώσι δένδρα και δη ευκάλυπτοι επί του χώρου του πεζοδρομίου του πέριξ του Χατζηκυριακείου Ορφανοτροφείου αφαιρουμένων των επ’ αυτού μπαζιών (εφιστώμεν την προσοχήν σας επί του μέρους τούτου, είναι τμήμα τουριστικής Λεωφόρου; ή είναι δύσκολον ν’ αφαιρεθώσι τα μπάζια υπό της Δημοτικής Αρχής; άτινα είναι και επικίνδυνα κατά την διάβασιν των κατοίκων και όταν διέρχωνται συγχρόνως αυτοκίνητα) ίνα ούτω διαμορφωθή το τμήμα τούτο της Λεωφόρου.-
Η περί τούτου δαπάνη είναι πολύ ελαχίστη και ασφαλώς κατά την δημιουργίαν του Πρασίνου το προσεχές φθινόπωρον θα λάβητε τα προσήκοντα μέτρα, αφού εν τω μεταξύ γίνη παρά του Δήμου η σχετική προεργασία.-
Σημειώσατε ότι προ διετίας η Διοίκησις της Επιτροπής του Ορφανοτροφείου εδέχθη να παραχωρήση τον νεκρόν τούτον χώρον, επί μισθώματι, ίνα δημιουργηθή γήπεδον ποδοσφαιρικόν, (όπερ στερείται παντελώς η συνοικία μας) και εξωδεύθησαν αρκετά χρήματα δια την εν μέρει διαμόρφωσίν του, πλην κατόπιν η Διοίκησις ανεκάλεσε την τοιαύτην παραχώρησιν. - Και ευχής έργον θα ήτο αν εδημιουργείτο υπό της Επιτροπής του Ορφανοτροφείου ο χώρος ούτος εις Γυμναστήριον εξ ου και έσοδα αύτη θα είχεν και τα οφέλη εις την νεολαίαν μας θα ήσαν μεγαλύτερα.-

5) Γυμναστήριον-Στάδιον.-
Η πόλις Πειραιώς στερείται ευπρεπούς και μεγάλου Γυμναστηρίου. Επί της οδού Μαρίας Χατζηκυριακού και ακριβώς άνωθεν της Σχολής Ν. Δοκίμων υπάρχει μέχρι της στιγμής ελεύθερος χώρος, ανήκων εις την «Αεράμυναν» και ο οποίος χώρος κινδυνεύει να καταληφθή από λαθροοικοδόμους, όπως έχει συμβεί και με άλλους χώρους του Δημοσίου.-
Νομίζομεν ότι ο χώρος ούτος δύναται να διαρρυθμισθή και αποτελέση ένα ΠΕΙΡΑΪΚΟΝ ΣΤΑΔΙΟΝ, όπερ ποικιλοτρόπως θα συντελέση εις την γενικήν ανάρρωσιν της πόλεώς μας. Διότι εκτός της δια την Πειραϊκήν νεολαίαν μας ωφελείας, θα επέλθη ζωή και κίνησις εκ των τελεσθησομένων αγώνων, έτι δε και μεγάλη ωφέλεια εις τον Δήμον, εις τα μέσα της συγκοινωνίας και εις τα παντός είδους καταστήματα της περιφερείας Χατζηκυριακείου και Πειραϊκής. - Ας αναλογισθή κανείς τί οικονομικός πλούτος εκ της πόλεώς μας διαφεύγει, νυν  ότε οι Πειραιείς μεταβαίνουν εις τας άλλας πόλεις (Αθήνας, Φάληρα, Βύρωνα κ.λ.)  ίνα παρακολουθήσουν αγώνας. Ίσως απαντήσουν τινές ότι πρόκειται περί έργου μεγάλης οικονομικής δυνάμεως. Βεβαίως, αλλά αν τεθούν αι βάσεις του συν τω χρόνω δια των εσόδων του το έργον θα τελειοποιηθή και ο Πειραιεύς θα αποκτήση συγχρονισμένον Γυμναστήριον-Στάδιον, ανώτερον και μεγαλύτερον κατ’ έκτασιν του Σταδίου Αθηνών.-

6) Πλατεία Ζάππα-Πολυκατοικίαι.-
Επί της πλατείας Ζάππα έχουσι ανοικοδομηθή και πάλιν παράγγαι, εν ω ο χώρος ούτος έδει να παραμείνη πλατεία συμφώνως προς το εγκεκριμένον σχέδιον της πόλεως Πειραιώς. Και εν ω εις τας άλλας συνοικίας της πόλεώς μας εξηφανίσθη η παραγγοποίησις των δημοσίων χώρων, μόνον εις την πλατείαν ταύτην παραμένει και θα παραμείνη εφ’ όσον υπό των αρμοδίων Αρχών δεν λαμβάνεται μέτρον τι.
Θα ήτο λοιπόν δυνατόν εις άλλους χώρους του Δημοσίου κειμένους εν τη Πειραϊκή ν’ ανεγερθούν πολυκατοικίαι (ως αι των Ταμπουρίων, Νικαίας κ.λ.) και εις αυτάς να μεταφερθούν οι ιδιοκτήται των παραγγών πλατείας Ζάππα ίνα αφ’ ενός μεν ο χώρος αυτός ελευθερωθή και καταστή πραγματική και εξωραϊστική πλατεία, ης έχει ανάγκην η συνοικία μας, αφ’ ετέρου δε οι κάτοικοι των παραγγών αποκτήσουν ευάερα και υγιεινά διαμερίσματα.-
Ευελπιστούντες κ. Βουλευτά ότι η παρούσα μας, εξ ης δεν ζητούμεν πολλά και αδύνατα πράγματα, θέλει κριθή ευμενώς και θέλει τεθή υπό την εγνωσμένην δραστηριότητά σας και μέριμνών σας υπέρ μιάς συνοικίας κατοικουμένης από 100.000 κατοίκους και επιφυλασσόμενοι όπως μετ’ ολίγας ημέρας σας επισκεφθόμεν ίνα και προφορικώς αναπτύξωμεν τας ανάγκας της περιφερείας μας.          
Διατελούμεν μεθ’ υπολήψεως.


   Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ                                                                    Ο ΓΕ.ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ
(Αν. Πατσουράκος)                                                               ( Μην. Αλυφραγκής)
                                    
                                     Ο ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ        
                                         (Αν. Σπανάκος)


Από το 1948 μέχρι σήμερα (2013) πέρασαν 65 χρόνια. Μαζί με τη γενική ανάπτυξη του Πειραιά είδε και το Χατζηκυριάκειο τις καλύτερες μέρες που ονειρευόταν, παρ’ ότι τα προβλήματα άλλαξαν  και οι απαιτήσεις των κατοίκων του εκφράζονται με διαφορετική, σύγχρονη μορφή διαμαρτυρίας.
Η τροχιοδρομική γραμμή της Παραλίας (1883 ιππήλατος, ηλεκτροκίνητος στα 1910) ξεκίναγε από το σταθμό του Πειραιά και  τερμάτιζε στο Τελωνείο. Το 1915 προεκτάθηκε μέχρι το Βασιλικό περίπτερο στου Ξαβέρη. Στα 1926 παραλήφτηκαν δύο ακόμα οχήματα για την ενίσχυσή της.
Με το βομβαρδισμό της 11.1.1944 καταστρέφονται οι εγκαταστάσεις των ΕΗΣ και έτσι διακόπτεται η συγκοινωνία των τροχιοδρόμων. Αποκαταστάθηκε αργότερα και λειτούργησε μέχρι την οριστική παύση της το 1960.
Η «αφαίρεσις των σιδηροτροχιών και η κατάργησις των θορυβωδών τραμ» καταγραφόταν με υπερηφάνεια ως κατόρθωμα στα προεκλογικά φυλλάδια του Γ. Ανδριανόπουλου της Ε.Ρ.Ε. το 1961.
Με τα Ολυμπιακά έργα καθάρισε όλος ο χώρος στο Παλατάκι. Η άσφαλτος όμως σφίγγει το διατηρητέο κτίριο του 1888 με τους λίγους φοίνικες γύρω του, στερώντας του έστω και μιαν ανάσα φυσικού εδάφους.
Το ίδιο ασφυκτιούν και τα υπολείμματα των αρχαίων τειχών. Οι Πειραιώτες δεν έχουν πρόσβαση πλέον μέχρις εκεί, ανήκει στον ΟΛΠ. Με το άνοιγμα, την ισοπέδωση, και το στρώσιμο των δρόμων στα χρόνια της δημαρχίας Σκυλίτση, την κατασκευή πεζοδρομίων, την ανέγερση νέων οικοδομών, τη δημιουργία μικρών πλατειών-νησίδων πρασίνου, τον καθαρισμό της παραλίας από παλαιά κτίσματα, το στήσιμο του μνημείου του λέοντα στα 1996 - 1997, τις παιδικές χαρές, το αθλητικό δημοτικό κέντρο «Παναγιώτης Σαλπέας»,     τις λιμενικές εγκαταστάσεις, τις ανακαινίσεις των εκκλησιών (το 2000 προστέθηκε και ο ναΐσκος του Αγίου Χριστοφόρου) το αναπόσπαστο αυτό πειραϊκό τμήμα ικανοποιεί τις κύριες ανάγκες των κατοίκων του. Μεγάλο γήπεδο ευτυχώς δεν έγινε στην περιοχή, το Στάδιο Καραϊσκάκη εγκαινιάστηκε το 1956 στο Φάληρο, ιδρύθηκε όμως στη θέση που υποδεικνύει το κείμενο, έξω από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, το κλειστό κολυμβητήριο στα 1960.
Τέλος, η πλατεία Ζάππα ή Βασιλέως Αλεξάνδρου που σχεδιάστηκε στα 1892 μαζί με το Χατζηκυριάκειο ίδρυμα, έχει προ πολλού χαθεί κάτω από τις πολυκατοικίες των οδών Ευκλείας - Κλεισόβης - Προποντίδος - Σοφοκλέους.

 
Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό «Πειραϊκό Ορόσημο», τεύχος 16, Ιούλ. - Σεπ. 2006,  σ. 12 - 14 με τίτλο        «Η συνοικία του Χατζηκυριάκειου τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια». 
Αντιγραφή, 15.6.2009. Προσαρμογή εδώ, Ιούλιος 2013.

Το ταξίδι του Εβλιγιά Τσελεμπί στον Πειραιά.


Όπως  το αποδίδει ο Κώστας Μπίρης στο βιβλίο του «Τα Αττικά του Εβλιά Τσελεμπή. Αι Αθήναι και τα περίχωρά των κατά τον 17ον αιώνα». 
Αθήναι 1959.

Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.


Ο οθωμανός περιηγητής, διανοούμενος και πιστός μουσουλμάνος Εβλιά ή Εβλιγιά Τσελεμπή (Evliya Çelebi, 1611 έως 1682 - 1684) έζησε μιά έντονη ζωή γεμάτη ανέσεις και αναγνώριση. Έλαβε μέρος σε εκστρατίες, διπλωματικές αποστολές και επιδιώκοντας να ταξιδεύει παντού, γύρισε τη Μικρά Ασία, τη Συρία, τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Ανέβηκε Αυστρία, Γερμανία, Βέλγιο, Σουηδία, Πολωνία, Ρωσία. Από την Κριμαία ήλθε στην Κωνσταντινούπολη. Το συγγραφικό του έργο, που έμεινε μάλλον ασυμπλήρωτο αφού έχει αφήσει πολλά κενά, κλείνεται στο δεκάτομο «Οδοιπορικό» ή «χρονικό, ιστορία του προσκυνητή», Seyahatname ή Tarih-i Seyyah». Ίσως να μην επισκέφτηκε όλα τα μέρη που αναφέρει, οι μελετητές προσπαθούν να βρούν ποια κεφάλαια είναι προσωπικές του μαρτυρίες και ποια αντιγραφές ή φαντασιώσεις. Πάντως το 1667 κατέβηκε στην Ελλάδα. Από την Εύβοια ήλθε στην Αθήνα μέσω Κηφισιάς.
Μετά την περιγραφή της Ακρόπολης και των μνημείων των Αθηνών εξέδραμε στον Πειραιά όπου αναφέρεται στο μαρμάρινο Λέοντα.
Ύστερα επισκέφτηκε το μοναστήρι της Καισαριανής και άλλα σημεία (Χαλάνδρι, Μεσόγεια).
 Έφτασε στο Πόρτο Ράφτη και πήρε ένα πλοίο για να κάνει το γύρο της Αττικής. Περνώντας έξω από το παλιό λιμάνι της Αθήνας, έξω από το λιμάνι του Πειραιά, δίπλα από την Ψυττάλεια, αποβιβάστηκε στην Κούλουρη. Ξαναήλθε [το αναφέρει αόριστα] με πλοίο στην απέναντι παραλία της Αττικής και βρέθηκε στην Αθήνα. 
Από τον Πειραιά πάλι ταξίδεψε στα νησιά του Σαρωνικού, έμεινε μιά βραδιά στη Σαλαμίνα, έπλευσε κι έφτασε στο λιμάνι και ανέβηκε στην Αθήνα.
Το όνομά του είναι σχεδόν άγνωστο στην πειραϊκή βιβλιογραφία.
Ο αρχιτέκτονας και λαογράφος Κώστας Μπίρης (1899 - 1980) κυκλοφόρησε στα 1959 στην Αθήνα το βιβλίο «Τα Αττικά του Εβλιά Τσελεμπή. Αι Αθήναι και τα περίχωρά των κατά τον 17ον αιώνα». Στην εισαγωγή αναφέρει ότι το γραμμένο στην παλαιά τούρκικη γραφή κείμενο μεταφράστηκε τον 19ο αιώνα. 
Από τη μετάφραση του Χάμμερ στα αγγλικά ο Αλέξανδρος Α. Πάλλης μετέφερε αποσπάσματα στο βιβλίο του «Σελίδες από τη ζωή της παλιάς γενιτσαρικής Τουρκίας» (1940, το ανατύπωσε η ΕΚΑΤΗ στα 1990). Κατόπιν το όλο κείμενο μεταφέρθηκε σταδιακά στα σύγχρονα τουρκικά από την Επιτροπή Τουρκικής Ιστορίας κι άρχισε η μετάφρασή του σε άλλες γλώσσες.  Έτσι Έλληνες ερευνητές μετέφρασαν μέρη από τον Εβλιά που ενδιέφεραν τις περιοχές τους.
Ο Δημοσθένης Τζώρτζογλου δημοσίευσε στα ΕΛΛΗΝΙΚΑ (τόμος Δ΄, 1931) σημεία της περιοδείας του στην Αττική αλλά με πολλά λάθη και δυσνόητες εκφράσεις.
Κάποιες παρανοήσεις ανασκεύασε ο Θεόδοτος Σοφοκλής Αβραάμ Χουδαβερδόγλους (υπήρξε και βουλευτής στην Οθωμανική Βουλή). Με τη βοήθεια του Χουδαβερδόγλους και του αρχιτέκτονα Α. Μαυρομμάτη,            ο Μπίρης παρουσίασε αρχικά πιστότερη μετάφραση των αττικών αναφορών του Τσελεμπή στα ΑΘΗΝΑΪΚΑ, 1957, τεύχος 6 και 7. Στο τελικό του βιβλίο του 1959 με τη συνδρομή του τουρκομαθούς Ι. Α. Αργυρόπουλου βελτίωσε σημαντικά και εξέδωσε τη μονογραφία του, δηλαδη «το έργο με ακέραιο το κείμενο, όσο είναι δυνατόν πιστότερα δοσμένο στην Ελληνική και με πιο εμπεριστατωμένη την σχολίασί του» (σελ. 20).
Από το παραπάνω βιβλίο ο Παρασκευάς Ευαγγέλου στο Πειραϊκό Αρχείο, 1981, τόμος Α, σελ. 160 - 161, αντιγράφει ένα απόσπασμα από την εισαγωγή, σελ. 9 και από το κυρίως κείμενο στη σελ. 25. [Εκτενές κείμενο για τον Εβλιά, Κυριάκος Σιμόπουλος, «Ο μεγάλος Τούρκος περιηγητής», στο Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμος Α΄, 1972, σελ. 580 - 600]
Ο Κώστας Μπίρης με τα μέσα της εποχής του αφού δίνει την σωστή κατ’ αυτόν μετάφραση [από τον 8ο τόμο της επίσημης τουρκικής έκδοσης, 1928, σελ. 248 - 275 όπως γράφει], με τις γνώσεις του στην αττική κι αθηναϊκή τοπογραφία και μνημειολογία, ταυτίζει με σχολιασμούς τα αρχαία κτίσματα και τους τόπους.
Όσον αφορά όμως στον Πειραιά, έπεσε σε λίγα σφάλματα τα οποία ίσως κατόπιν να ανασκεύασε, πράγμα που δεν το γνωρίζω.   
Εγώ θα απομονώσω τα εδάφια που μας ενδιαφέρουν και θα δώσω τη σωστή πειραϊκή διάσταση στο σχολιασμό:

Σελίδες 25 - 26: Κοντολογίς, δεν υπάρχουν και στα επτά κλίματα της γης από τα θαυμαστά του κόσμου και τα παράδοξα των αιώνων, όσα θαυμάσια, παράδοξα, παραδειγματικά και αξιοθέατα δημιουργήματα υπάρχουν σ’ αυτήν την πόλι της Αθήνας, την ευάρεστη αυτή μεγαλόπολι και στο ανοιχτόκαρδο Παλιό Λιμάνι της, στις τριγύρω θεαματικές κοιλάδες της, στο Λιμάνι του Δράκου, στο Λιμάνι του Ράφτη, στην εκκλησιά που λέγεται Κριού κεφαλή...
ΣΧΟΛΙΑ: Γοητευμένος ο Εβλιά περιγράφει ως μοναδικά στον κόσμο τα αξιοθέατα της Αττικής και θαυμάζει τη ζηλευτή θέση της Αθήνας, το τοπίο της παραλιακής της ζώνης από το Παλιό Φάληρο μέχρι τον Πειραιά.     Με την επωνυμία του παλιού λιμανιού ως «ανοιχτόκαρδο» θα εννοεί μάλλον την ωραία θέα και την άνεσή του για προσέγγιση των πλοίων σε ολόκληρο το Φαληρικό Όρμο. Λιμάνι του Δράκου ή Δράκος εξηγεί παρακάτω ο Εβλιά ότι λέγεται το λιμάνι του Πειραιά από το μαρμάρινο λιοντάρι που έμοιαζε με υπερφυσικό ον. Λιμάνι του Ράφτη είναι το Πόρτο Ράφτη, Terzi Kayası στα τουρκικά. Ονομάστηκε έτσι είτε από ένα άγαλμα που το πέρασαν ως άγαλμα κάποιου Ράφτη ή από την αρβανίτικη ομόηχη λέξη που σημαίνει Πλατανάκι. Κριού Κεφαλή [koç başı, κοτς μπασί] είπανε το μοναστήρι της Καισαριανής από το γλυπτό σε σχήμα κεφαλής ενός κριού που χρησιμεύει ως κρήνη. 

Σελίδες 52 - 54.
Για τα αξιοπερίεργα του Λιμανιού του Δράκου.
Δυό ώρες μακρυά, προς την μεσημβρινή μεριά της πόλεως, στο βάθος ενός κόλπου της Άσπρης Θάλασσας, με το όνομα Λιμάνι του Δράκου, είναι το περίφημο ανάμεσα στους θαλασσινούς, στους ναυτικούς και στους καπετανέους των ωκεανών Λιμάνι του Δράκου. Στη άκρη του μεγάλου χανιού (ξενώνος) που είναι στην αρχή της αποβάθρας της ακτής αυτού του λιμανιού, ένας μαρμαρογλύπτης έκαμε από άσπρο μάρμαρο ένα   λιοντάρι, μεγάλο όσο το ανάστημα δυό ανθρώπων, καθισμένο απάνω σ’ ένα βάθρο από άσπρο μάρμαρο και με το στόμα ανοικτό προς την θάλασσα που είναι προς την νότια μεριά. Και παρόμοια μ’ αυτό δεν μπορούν σε τούτον τον κόσμο, κι’ αν μαζευθούν όλοι οι περίφημοι ζωγράφοι, να κτυπήσουν με την σμίλη μιά γλυφή. Το κεφάλι αυτού του λιονταριού είναι όσο ένας τρούλλος χαμαμιού. Τα μπροστινά του πόδια στηρίζονται στην άκρη της θάλασσας, και κάθεται με τα πισινά του, σαν να κυττάζη τα πλοία που είναι στη θάλασσα. Εξ αιτίας αυτού του τρομερού και παράδοξης τέχνης ομοιώματος δράκου, ονομάζουν τούτο το λιμάνι Λιμάνι του Δράκου. Και τούτο είναι αξιοθέατο έργο.
Το λιμάνι αυτό χωράει 300 κομμάτια πλοία. Είναι ένα λιμάνι στρογγυλό σαν τσανάκι, που κλείνει με πόρτα. Είναι λιμάνι προφυλαγμένο από πέντε ανέμους και εξαίρετο αγκυροβόλιο. Μάλιστα, ο Τζαν Πολάτ Μουσταφά πασάς, όταν ήταν καπουδάν-πασάς (αρχηγός του στόλου), σ’ αυτό το λιμάνι αγκυροβόλησε τον αυτοκρατορικό στόλο. Και, όταν έχτιζε στο στόμιό του έναν μεγάλο πύργο, είδε αυτό το λιοντάρι και, με διάφορες μπογιές, του έκανε λογής-λογής ζωγραφιές, που τα ίχνη τους φαίνονται και σήμερα απάνω στο κορμί του λιονταριού. Αργότερα, ο σουλτάνος Μουράτ Δ΄ εκάλεσε τον Τζαν Πολάτ Μουσταφά πασά στην πρωτεύουσα και ο πύργος έμεινε ατέλειωτος. Όταν θ’ αποτελειωνόταν ο πύργος αυτός, τούτο το λιμάνι του Λιονταριού θα γινόταν ένα αληθινά σίγουρο λιμάνι. Αλλά, το δόλιο αυτό λιμάνι δεν έχει νερό στις ακτές του. Υπάρχουν όμως πολλά πόσιμα νερά στα κοντινά κτήματα.
Αυτός (εγώ) ο ταπεινός, είδα το λιοντάρι αυτό με προσεκτικό βλέμμα. Στα χρόνια των απίστων, το περίεργο αυτό θηρίο, λένε πως ήταν βρύση. Γιατί, όπως στέκεται καθισμένο στο πίσω του μέρος, έχοντας το στόμα του ανοικτό στον αέρα, και υπάρχει μπροστά στα μπροστινά του πόδια μιά μονοκόμματη μεγάλη γούρνα, γίνεται φανερό ότι ήτανε βρύση που έτρεχε και από το στόμα του ετίναζε πόσιμο νερό όσο το κορμί ενός ανθρώπου, που χυνόταν στην γούρνα, από την οποία όλοι οι καπετανέοι έπαιρναν νερό. Η πηγή του νερού αυτού υπάρχει σ’ ένα ψηλό βουνό, που το λένε Τρελλό Βουνό, δυό ώρες μακρυά προς τα ανατολικά της πόλεως της Αθήνας. Από εκεί, το νερό, λένε, ότι έβγαινε με κιούγκια (πηλοσωλήνες) και έτρεχε από το στόμα τούτου του λιονταριού. Ακόμα και σήμερα φαίνονται τα μέρη και οι αγωγοί (του).
ΣΧΟΛΙΑ: Ενώ ο Μπίρης δε σχολιάζει καθόλου το κείμενο εμείς οι Πειραιώτες μπορούμε να γράψουμε πολλά. Θα αρκεστώ σε κάποιες επισημάνσεις αφού είναι περιττό να ξαναμιλήσω αναλυτικά για τις παλιές ονομασίες του Πειραιά ως Πόρτο Λεόνε και Πόρτο Δράκο. Περισσότερα γιά το μαρμάρινο λιοντάρι στο άρθρο μου     «Ο Λέων του Πειραιώς», Εφημερίδα ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Πέμπτη 23 Ιανουαρίου 1997, σελ. 18, όπου γράφω στην εισαγωγή: Porto Leone, P. Lione, Porto Lion, Port (de) Lion, Lyon, P. Leo, P. di Leo, Porto Draco,     P. Dracone, Δράκος, Aslan Limani. Έτσι έλεγαν και έγραφαν το έρημο λιμάνι του Πειραιά οι Φλωρεντινοί, Βενετοί, Ιταλοί, Φράγκοι, Έλληνες και Τούρκοι στους αιώνες της περασμένης χιλιετίας, μέσα από τις ιστορικές περιπέτειες που τράβηξε ο τόπος μέχρι το 1835.
Akdeniz λέγεται η Μεσόγειος και κατ’ επέκταση το Αιγαίο (Ege Denizi). Ο Εβλιγιά είδε στην τότε αποβάθρα του Πειραιά το πανδοχείο - χάνι - κατάλυμα που εξυπηρετούσε τους ταξιδιώτες και τους ναυτικούς αλλά δεν αναφέρει καθόλου τη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα. Φυσικά, αφού δεν είχε κτιστεί ακόμα..
Είναι όμως από τους «τυχερούς» που αντίκρισε το λιοντάρι εκεί, στη θέση του, είκοσι χρόνια πριν το απαγάγει ο Μοροζίνι στη Βενετία. Το μνημονεύει σαν εντελώς απαράμιλλο, μοναδικό στο είδος του, αξιοθέατο.
Πλάθοντας το παραμύθι του, απέδωσε στον Τζαν Πολάτ Μουσταφά Πασά [Canpolat Mustafa Paşa] το χτίσιμο του πύργου της εισόδου του λιμένα και τη χάραξη των επιγραφών - σβησμένες σχεδόν και δυσνόητες σήμερα - στις πλευρές του λέοντα. Όταν λοιπόν αναγκάστηκε να φύγει, ο πύργος έμεινε ατελείωτος, δεν κατορθώθηκε η φύλαξή της περιοχής από τους πειρατές και τους εχθρούς της αυτοκρατορίας και έτσι ο Πειραιάς έχασε την ευκαιρία να γίνει ένα ασφαλές και κανονικό λιμάνι..
Δεν αποκλείεται πάνω στα ερείπια του αρχαίου πύργου στην άκρη της εισόδου του προλιμένα να είχε χτιστεί ένας πιο νέος. Η ακτογραμμή ήταν άνυδρη αν και ο Εβλιγιά πληροφορήθηκε ότι υπήρχε νερό στα κοντινά κτήματα. Οι αρχαίοι υδραγωγοί είχαν εγκαταληφθεί και αχρηστευθεί.  Ένας μεγάλος σε μήκος «αγωγός ύδατος για τις ανάγκες του στόλου», [ένας δεύτερος νοτιότερα] και μιά δεξαμενη στη θέση προς τη σημερινή Πλατεία Καραϊσκάκη υπήρχε ήδη στα 1687, που μπορεί να τον έφτασε ο Εβλιγιά. Δεξαμενές και πηγάδια είναι σίγουρο - το βεβαιώνουν και οι περιηγητές - ότι είχαν φτιαχτεί και ανοιχτεί στις μάντρες, στα χωράφια και στις εξοχικές αγροικίες. Τρελό Βουνό, deli dağ, ονομαζόταν ο Υμηττός.  
  
Σελίδες 62 - 63. Από εκεί, όταν γυρίση (κανείς) τον κάβο της Αλυκής και πάη προς τα βορειοδυτικά, κατά μήκος της ακρογιαλιάς, φθάνει στην παραλία του Παλιού Λιμανιού (Εσκί Λιμανί) της πόλεως της Αθήνας. Στην γλώσσα των Φράγκων, το όνομα αυτού του λιμανιού είναι Πόρτο Οβάκιο (Πόρτο Βέκιο).
Προς τα δυτικά αυτού του λιμανιού είναι το Λιμάνι του Δράκου της Αθήνας που στη γλώσσα την Φράγκων το όνομά του είναι Πόρτο Λέο. Τον παλιό καιρό, οι άπιστοι στο στόμιο τούτου του λιμανιού έρριξαν πέτρες και χρειάζεται μεγάλη προσοχή όταν μπαίνη κανείς σ’ αυτό το λιμάνι. Αυτές οι πέτρες βρίσκονται στην ανατολική μεριά του λιμανιού. Από το λιμάνι αυτό έως ότου φτάση (κανείς) στο κάστρο των Μεγάρων είναι τριάντα πέντε μίλια... Ανάμεσα στο λιμάνι αυτό της Αθήνας και του νησιού Κούλουρη είναι ένα μικρό νησάκι, που το λένε νησί Χαράμι. Από το λιμάνι της Αθήνας το νησάκι Χαράμι είναι δυό μίλια (μακρυά). Είναι πολύ κοντά ώστε ακούγεται η φωνή του πετεινού. Αλλά στο ενδιάμεσο προς το νησάκι αυτό περνούν άνετα τα πλοία.
Το νησί Κούλουρη είναι νησί με πεύκα και κέδρα. Όλες οι μεριές του είναι τόπος όπου πιάνει πολύ καλά η άγκυρα. Το μεταξύ της παραλίας (της Αττικής) και του νησιού Κούλουρη είναι ένα μίλι και το βάθος της θάλασσας πέντε οργιές.
Υπάρχει στην Κούλουρη μιά εκκλησία, το όνομά της το λένε Άγιος Νικόλαος. Τα πλοία που φθάνουν στο νησί αυτό, αράζουν μπροστά στην εκκλησιά. Τα πόσιμα νερά βρίσκονται στις πευκόφυτες ρεματιές.
Από εκεί εγυρίσαμε πάλι προς τα δυτικά και φιλοξενηθήκαμε στου Ιμπραήμ-αγά, βοεβόδα της μεγάλης πόλεως της Αθήνας, και καταγίναμε και πάλι στην εξέτασι της καταστάσεως της Αθήνας.
ΣΧΟΛΙΑ: Αλυκή είναι η παραλία της Αναβύσσου. Ως το Παλιό Λιμάνι της Αθήνας, το Porto Vecchio στα ιταλικά που γράφει ο Εβλιά, ταυτίζει ο Μπίρης (σελ. 9, 25 - 26, 62) το λιμανάκι στους Τρείς Πύργους, στου Ξηροτάγαρου [ήταν κτηματίας του τόπου] στο λόφο με το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Παλιό Φάληρο. Πράγματι εκεί ήταν σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες το λιμάνι της αρχαίας Αθήνας πριν ο Θεμιστοκλής το μεταφέρει στον Πειραιά. Δε γνωρίζει όμως καλά τα πειραϊκά, δεν είχε υπ’ όψη του τον βενετικό χάρτη του 1687 (είκοσι χρόνια αργότερα) και τις άλλες πηγές που βεβαιώνουν ότι Παλιό λιμάνι της Αθήνας θεωρούσαν στα μεσαιωνικά χρόνια και το λιμένα της Μουνιχίας, το σημερινό Μικρολίμανο. Στον εν λόγω χάρτη σημειώνεται ως Porto vecchio dAttene. Αλλού τον βρίσκουμε ως Porto Phalericus, Phalerus. Οι πέτρες ανατολικά του λιμανιού είναι τα λείψανα των αρχαίων οχυρώσεων και των λιμενικών έργων που βούλιαξαν με την άνοδο της στάθμης. Νόμιζαν ότι είναι ύφαλοι. Χαράμι ονομάζει ο Εβλιγιά την Ψυττάλεια αλλά φαίνεται έπειτα να τη μπερδεύει και με την Ύδρα (σελ. 68).  
Η Σαλαμίνα λέγεται Kulur στα τουρκικά από μιά αρχαία ελληνική ονομασία της.  
Ο Μπίρης έγραψε (σελ. 9 και 63) ότι αποβιβάστηκε «στο λιμανάκι του Κερατσινιού» και ξαναγύρισε στην Αθήνα, από τη δυτική της πλευρά, μέσω του δρόμου της Κούλουρης (όπου ένα τμήμα της είναι η οδός Ορφέως). Αυτό δε το διεκρινίζει ο Εβλιά, οπότε είναι αυθαίρετη η γνώμη του. Δεν γνωρίζω κάτι για τον Ιμπραήμ αγά, ο Μάρκος Κομίνης έχει εκδόσει τα ονόματα των βοεβόδων από το 1752 έως το 1821.   

Σελίδα 67. Ενώ περιδιαβάζαμε έτσι σ’ αυτήν την πόλη της Αθήνας και καλοπερνούσαμε, έδωσε ο Θεός και ήρθε απεσταλμένος από την πρωτεύουσα και διάβασε βασιλική διαταγή για την προμήθεια εφοδίων για το νησί της Κρήτης. Και, σύμφωνα με το αυτοκρατορικό διάταγμα (φιρμάνι) εμπήκαμε στην φρεγάτα του καπετάνιου Αλή Μπαλή από το Λιμάνι του Δράκου και επήγαμε να προμηθευθούμε τσούλια, τροβάδες, σούβλες και βαμβάκι, από τα δώδεκα νησιά με τη σειρά Αίγινα, Πόρο, Χαράμι, Δοκό, Τσάμτιτζα κλπ.   
ΣΧΟΛΙΑ: Η πολιορκία του Χάνδακα της Κρήτης κράτησε δυό χρόνια ακόμα, ως το 1669 που παραδόθηκε στου Τούρκους από τους Βενετούς. Ο,τιδήποτε χρειαζόταν ο στρατός το έπαιρναν οι εισπράκτορες κυρίως με τη βία, τη φορολόγηση των υπηκόων και σπάνια με αγορά.
Η σύγχιση όσον αφορά στα ονόματα συνεχίζεται, βρήκα ότι Çamlica - Çamlicalar λέγεται η Ύδρα στους σύγχρονους τουρκικούς χάρτες ενώ σύμφωνα με τον Μπίρη (σελ. 68): «Τσάμιτσα (τσάμι =πεύκο) είναι μετάφρασις του αρχαίου ονόματος Πιτυούσα, από το οποίον προέκυψε το Πέτσα - Σπέτσα». Οι Σπέτσες όμως λέγονται από τους γείτονές μας Suluca - Sulucalar. Küçük Çamlica ο Δοκός, Domala ο Πόρος.
Εδώ γράφει λίγα πράγματα για την Αίγινα Egene, περιγράφει σε μιά παράγραφο τη Σαλαμίνα όπου φιλοξενήθηκαν μιά νύχτα και εισπράξανε 2.000 για το δημόσιο, έχει ένα κενό στο οποίο παραλείπει εντελώς ένα νησί, και συνεχίζει:

Σελίδα 69. «Από εκεί πάλι, με αέρα ψυχρό και δυνατό, εφθάσαμε, δόξα τω Θεώ, στο Λιμάνι του Δράκου της πόλεως της Αθήνας και, την ώρα που αράξαμε, έφθασαν δυό μεγάλα ντελίνια από την Ισπανία, χαιρέτησαν με κανονιές τον βοεβόδα της Αθήνας και τους Φράγκους προξένους και έφεραν άφθονα δώρα στους επίσημους. Αμέσως την άλλη μέρα, εγώ ο ταπεινός αποχαιρέτησα όλους τους φίλους..».
ΣΧΟΛΙΑ: Πολύ χαρακτηριστική σκηνή στην τουρκοκρατία ήταν ο ερχομός ξένων πλοίων στον Πειραιά και η δωροδοκία των τοπικών αρχών από τους καπετάνιους τους για να έχουν διευκολύνσεις. Πρόξενος της Γαλλίας στην Αθήνα στα 1667 ήταν ο   M. Châtaignier που είχε αντικαταστήσει τον Jean Giraud. [Ο Ζιρό παρέμεινε στην πόλη κι έγινε πρόξενος της Αγγλίας. Είχε νυμφευθεί στα 1662 τη Σοφία Σκλήρη]  
Τέλος από τη Χασιά, το κάστρο των Κουντούρων (μεσαιωνικό αρβανίτικο χωριό, βόρεια της Μάνδρας, δεν κατοικείται) και τα Μέγαρα κατευθύνθηκε προς την Πελοπόννησο.
Η πειρατεία ήταν σε έξαρση στην ακτή από την Ελευσίνα προς τα Μέγαρα. «Περάσαμε.. και ύστερα..τα παραλιακά, απόκρημνα, πετρώδη πευκόφυτα και επικίνδυνα μέρη, όπου κρύβονται χριστιανικές φρεγάτες και καρτέρια καταραμένων» (σελ. 70).


Πρώτη καταγραφή και δημοσίευση στο Blog από παλιές σημειώσεις μου, Ιούλιος 2013.