Οι αρχαιότητες του Πειραιά.

                                                          

                                                                                        Γράφει ο Δημήτρης Κρασονικολάκης.

                                                                    

 Ο σύγχρονος Πειραιώτης δικαιολογείται να είναι υπερήφανος και να χαίρεται αφού περπατώντας σε ορισμένα σημεία της πόλης του, μπορεί να δει και να θαυμάσει μερικά κατάλοιπα της χαμένης αρχαίας δόξας, όσα τέλος πάντων διατήρησαν οι καιροί, οι συνθήκες και οι άνθρωποι.

Δεν θα έλεγε όμως το ίδιο ούτε ο ανήσυχος και συνεπής στο έργο του αρχαιολόγος ούτε ένας καλλιεργημένος πολίτης όταν βλέπει καθημερινά το θάψιμο νέων ευρημάτων κάτω από τα θεμέλια των πολυκατοικιών μετά από μια βιαστική καταγραφική έρευνα. Είναι αλήθεια ότι τις τελευταίες δεκαετίες οι ανασκαφές φέρανε στην επιφάνεια πολλά τμήματα της αρχαίας πόλης, έτσι που να μπορούμε πια να έχουμε ένα – ελλιπές έστω – τοπογραφικό σχέδιο και πλήθος πληροφοριών για τους δρόμους, τις ιδιωτικές κατοικίες και τα υδραυλικά έργα.

Έχουν επισημανθεί ίχνη από τα ιερά της Μουνιχίας Αρτέμιδος (όπου ο Ναυτικός Όμιλος), του Ασκληπιείου (πρώην σινέ -Αελλώ, τώρα σχολεία στην Καστέλλα) δυο ακόμα ναών (στη Ζέα και στην οδό Φίλωνος), τριών από τις στοές, η Σκευοθήκη του Φίλωνα το 1988-89, αλλά αγνοούμε τις θέσεις ονομαστών δημόσιων κτιρίων, των Αγορών και την ακριβή θέση του ναού του Σωτήρος Διός και Σωτήρας Αθηνάς.

Ο Αριστοτέλης γράφει πως ο Ιππόδαμος από τη Μίλητο «βρήκε τη διαίρεση των πόλεων και έκοψε σε μικρά μέρη τον Πειραιά», χώρισε δηλαδή τη πόλη σε οικοδομικά τετράγωνα. Οι δρόμοι είχαν πλάτος 3-5 μέτρων, άλλοι 8 μ. και οι λεωφόροι 15 μ.

Μια οικία χρονολογείται ήδη από το 470-460 π. Χ.. Είναι γεγονός, πως η ρυμοτομία δεν εφαρμόστηκε ομοιόμορφα και δεν κτίστηκε ποτέ ολόκληρος ο εντός των πειραϊκών τειχών χώρος. Η πόλη «ανάσαινε» με ακραίες συνοικίες, χέρσες και καλλιεργημένες εκτάσεις, έρημες περιοχές προς την Πειραϊκή. Πολλοί ακραίοι δρόμοι αν και χαράχτηκαν δεν ανοίχτηκαν, άλλοι πάλι δεν στρώθηκαν ποτέ.

Τα σπίτια και τα οικόπεδα είχαν διαστάσεις 12-13 επί 19-20 μ. με πρόβλεψη για οκτώ οικίες σε κάθε τετράγωνο, με κοινό και όχι απόλυτα ομοιόμορφο χαρακτηριστικό τύπο. Φυσικά πολλά τέτοια παλαιότερα οικόπεδα ενώθηκαν αργότερα κυρίως στους ελληνιστικούς χρόνους - αλλά και στους ρωμαϊκούς - για να φτιαχτούν μεγαλύτερα συγκροτήματα.

Τα κτίρια και οι οχυρώσεις έγιναν με πέτρες που λάξευαν επί τόπου στα λατομεία, τα ανοιγμένα σε όλη την έκταση του Πειραιά, που έβγαζαν μ’ αφθονία τον περίφημο ακτίτη λίθο. Ακτίτες χρησιμοποιήθηκαν και στην Ακρόπολη, στα δημόσια έργα και οικοδομές της Αθήνας και του Πειραιά, όπως στη Σκευοθήκη. Μεγάλα λατομεία εντοπίστηκαν στις πλαγιές της Μουνιχίας και της Ακτής (Πειραϊκής). Όταν εγκαταλείπονταν σε κάποια απ’ αυτά έκτιζαν σπίτια..

Μέχρι τα τέλη του 19^ου αι. φαίνονταν πολλά σκόρπια υπολείμματα αρχαίων μνημείων. Οι λιμενικές εγκαταστάσεις κι οι στοές είχαν κιόλας καταχωθεί με τα πρώτα έργα κάτω από την Ακτή Μιαούλη. «Ενδιαφέρον θα είχε αν μπορούσε κανείς να χαλάσει όλη την παραλία και να τη ξαναφτιάξει» είπε ο Γιώργος Σταϊνχάουερ  σε διάλεξή του που είχε οργανώσει το Κανάλι-1 στις 2.12.1996 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Πειραιά.

Ο κόσμος έκτιζε και κατέστρεφε το κάθε τι αν και υπήρχαν περιπτώσεις που εμφανίζονταν κάποιοι ειδικοί για την περισυλλογή επιγραφών και κινητών αντικειμένων. Το 1881 - 82 ιδιοκτήτες εμπόδισαν τις ανασκαφές στα δυο πειραιώτικα θέατρα, με αποτέλεσμα το θέατρο της Μουνιχίας να εξαφανιστεί κάτω από τα σπίτια στο ύψος Καραολή - Δημητρίου και Μουσών. Εκείνο της Ζέας  περιορίστηκε στη μέση ενός οικοδομικού ορθογώνιου με κτισμένες τις άκρες του.

Τι απέμεινε να δει κανείς σήμερα στον Πειραιά;

Τα τείχη του Κόνωνα με τους πύργους σε μικρό ύψος στην παραλία της Πειραϊκής, ένα κομμάτι τους στο Παλατάκι και μέσα στο Ναυτικό Μουσείο και τις βάσεις των Αστικών Πυλών στην Κόδρου (και τριγύρω) που χαράχτηκε επίτηδες λοξά με τροποποίηση του σχεδίου πόλης για να είναι ορατές.

Η προσπάθεια για απαλλοτρίωση του χώρου έδωσε κάποια ακόμα ελεύθερα μέτρα γης με την προϋπόθεση να κτιστεί εκεί ένα μουσείο αρχαίας οχυρωματικής τέχνης που κατασκευάστηκε μα ακόμα δεν λειτουργεί..

Λίγα χρόνια πριν μιά τέτοια σκέψη ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί με τις «αναπτυσσόμενες εδώ πέρα δραστηριότητες άλλου τύπου» δηλαδή τα μπαρ και τα φαγάδικα που έκλεισαν κατά περίεργο τρόπο σχετικά σύντομα..

 Ύστερα ήλθε η σειρά της κατεδάφισης της πρώην Ελληνικής Αντιφθισικής Εταιρείας. Η ανάδειξη επίσης των οχυρώσεων στην Ηετιώνεια είχε αίσιο τέλος. Ικανής έκτασης ρωμαϊκές κατοικίες με τη φωταγώγησή τους τη νύχτα βλέπουμε στο Αρχαιολογικό Πάρκο στην Ηρώων Πολυτεχνείου.

Στην Τερψιθέα, εκεί που θα γίνονταν τα Ράλλεια Σχολεία θαυμάζουμε τμήμα του Ιπποδάμειου ιστού της πόλης και τις σπουδαίες δεξαμενές. Στο Πνευματικό Κέντρο της Αγίας Τριάδας εξέχουν θεμέλια παλιών κτιρίων. Τμήμα ειδικής φύλαξης και συντήρησης των πολεμικών πλοίων (νεώσοικων) υπάρχει στο υπόγειο πολυκατοικίας στη Ζέα (Σανταρόζα 1).

Πέτρες από το κλείθρο που έκλεινε με αλυσίδες συναντάμε στο λιμάνι Μουνιχίας (Μικρολίμανο) κι ένα κομμάτι πύργου απ’ όπου πέρναγε μέρος του μακρού τείχους βλέπουμε - αν κι όχι για πολύ ακόμα λόγω της φθοράς του – στην Εστία Ναυτικών. Στη Σχολή Δοκίμων δίπλα στη θάλασσα  είναι ο λεγόμενος τάφος του Θεμιστοκλή. Λαξεύσεις στους βράχους και μέρος του μακεδονικού φρουρίου εντοπίζουμε στην κορυφή του Προφήτη Ηλία. Τα θεμέλια της εισόδου της Σκευοθήκης είναι στο Ληξιαρχείο του Δήμου στην οδό Υψηλάντους. Υδραγωγείο υπάρχει στην Ηρώων Πολυτεχνείου και Μπουμπουλίνας κάτω από την πολυκατοικία με το σκούρο γυαλί. Το Σηράγγειο χάσκει στην πλαζ Βοτσαλάκια.

Σε κάθε κατεδάφιση και σε έργα που γίνονται στο κέντρο του Πειραιά όλο και κάποια απομεινάρια μας θυμίζουν την παρουσία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και την αδυναμία μας για την προστασία τους. Γρήγορα ξανασκεπάζονται κι έρχεται η μπετονιέρα να τα σφραγίσει με τσιμέντο. Είδα όμως και μια προσπάθεια διατήρησής τους στα θεμέλια νέων οικοδομών σκεπασμένα με ειδικά υλικά για τους ερευνητές του μέλλοντος.

Πολλοί ρωτάνε: Αφού δε μπορούμε να προφυλάξουμε και διατηρήσουμε εκείνα που έχουμε θέλουμε να αναδείξουμε κι άλλα; Η κορεσμένη πλέον οικοδομικά πόλη με τα τόσα προβλήματα, το κυκλοφοριακό, οι ανάγκες λειτουργίας της, το υψηλό κόστος εργασιών, η απροθυμία και η άγνοια των υπευθύνων μαζί με τα κάθε λογής συμφέροντα αποτρέπουν  μάλλον κάθε συζήτηση.

 Έτσι κι αλλιώς, ο ίδιος ο Δήμαρχος Στέλιος Λογοθέτης δήλωσε: «Όπου κι αν σκάψουμε ο Πειραιάς μας πληγώνει». Φτάνουμε δηλαδή στο σημείο να λέμε πως στεναχωριόμαστε που βρίσκουμε αρχαία! Με τη θετική σημασία βέβαια ενός τέτοιου σκεπτικού…

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Πέμπτη 9 Ιανουαρίου 1997, σελ.18. 
Κείμενο προσαρμοσμένο εδώ, 25 Νοεμβρίου 2009.